Прагляд зыходнага тэксту старонкі Беларуская мова

{{Картка:Мова
| імя = Беларуская мова
| саманазва = беларуская мова
| краіны = {{Сцяг|Беларусь}} [[Беларусь]] (''6 340 <!--047-->тыс. чал.'') <br/> {{Сцяг|Расія}} [[Расія]] (''316 тыс. чал.'') <br/> {{Сцяг|Польшча}} [[Польшча]] (''40 тыс. чал.'') <br/> {{Сцяг|Літва}} [[Літва]] (''30 тыс. чал.'') <br/> {{Сцяг|Украіна}} [[Украіна]] (''55 тыс. чал.'') <br/> {{Сцяг|Канада}} [[Канада]] (''менш за 10 тыс. чал.'') <br/> {{Сцяг|ЗША}} [[Злучаныя Штаты Амерыкі|ЗША]] (''дыяспара'')
| распаўсюджанасць = [[Беларусь]]
| рэгіёны = [[Усходняя Еўропа]]
| колькасць носьбітаў = каля 7 млн. чал.
| статус = патэнцыйна [[уразлівая мова|ўразлівая]]<ref>{{Cite web|url=https://en.wal.unesco.org/languages/belarusian|title=Belarusian: UNESCO WAL|website=UNESCO World Atlas of Languages|lang=en|access-date=2023-11-18}}</ref>
| катэгорыя = [[Мовы Еўразіі]]
| класіфікацыя = [[Індаеўрапейскія мовы|Індаеўрапейская сям'я]]
:[[Славянскія мовы|Славянская група]]
::[[Усходнеславянскія мовы|Усходнеславянская падгрупа]]
| пісьменнасць = [[Беларускі алфавіт|Беларускі кірылічны алфавіт]] <br> Часткова: [[беларускі лацінскі алфавіт]] <br> Выйшаў з ужытку: [[беларускі арабскі алфавіт]]
| афіцыйная мова = {{Сцяг Беларусі}} [[Беларусь]] ([[афіцыйная мова|дзяржаўная]]) 
{{Сцяг Польшчы}} [[Польшча]] ([[рэгіянальная мова|рэгіянальная]]):
* [[Файл:POL województwo podlaskie flag.svg|border|18px]] <small> [[Падляскае ваяводства]] </small>
** [[Файл:POL Hajnówka COA.svg|15px]] <small> [[Гайнаўка|Горад Гайнаўка]] </small>
** [[Файл:POL gmina Hajnówka COA.gif|15px]] <small> [[Гайнаўка (гміна)|Сельская гміна Гайнаўка]] </small>
** [[Файл:POL Gmina Orla COA.svg|15px]] <small> [[Орля (гміна)|Сельская гміна Орля]] </small>
** [[Файл:POL Gmina Narewka COA.jpg|15px]] <small> [[Нарэўка (гміна)|Сельская гміна Нараўка]] </small>
** [[Файл:POL gmina Czyże COA.gif|15px]] <small> [[Чыжы (гміна)|Сельская гміна Чыжы]]
{{Сцяг Чэхіі}} [[Чэхія]] (нац. менш.)<ref>[http://belsat.eu/be/wiadomosci/a,14683,bielarusau-pryznali-paunapraunaiu-natsyianalnai-mienshastsiu-u-chekhii.html Белсат: Беларусаў прызналі паўнапраўнаю нацыянальнай меншасцю ў Чэхіі] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20140413123832/http://belsat.eu/be/wiadomosci/a,14683,bielarusau-pryznali-paunapraunaiu-natsyianalnai-mienshastsiu-u-chekhii.html |date=13 красавіка 2014 }}</ref> <br/> {{Сцяг Украіны}} [[Украіна]] (нац. менш.)
| рэгулюе = [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі]]
| ISO1 = be
| ISO2 = bel
| ISO3 = [http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=bel bel]
| Карта = Belarusian lang.png
}}

'''Белару́ская мо́ва''' — [[нацыянальная мова]] [[Беларусы|беларусаў]], уваходзіць у [[Індаеўрапейскія мовы|індаеўрапейскую моўную сям’ю]], [[Славянскія мовы|славянскую групу]], [[Усходнеславянскія мовы|усходнеславянскую падгрупу]]. Пашырана ў асноўным у [[Беларусь|Беларусі]]. Распаўсюджана таксама і ў іншых краінах, галоўным чынам у [[Польшча|Польшчы]], [[Расія|Расіі]], [[Літва|Літве]], [[Латвія|Латвіі]], [[Украіна|Украіне]]<ref>Таксама па-беларуску размаўляюць у [[Азербайджан]]е, [[Канада|Канадзе]], [[Эстонія|Эстоніі]], [[Казахстан]]е, [[Кыргызстан]]е, [[Малдова|Малдове]], [[Таджыкістан]]е, [[Туркменістан]]е, [[ЗША]], [[Узбекістан]]е, паводле звестак [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=bel Этналога].</ref>. Беларуская мова мае шмат агульных граматычных і лексічных уласцівасцей з іншымі ўсходнеславянскімі мовамі.

Сучасная беларуская мова існуе ў [[літаратурная мова|літаратурнай]] і [[Дыялекты беларускай мовы|дыялектнай формах]]. Асноўны масіў падзяляецца на 2 вялікія дыялекты: [[паўночна-ўсходні дыялект беларускай мовы|паўночна-ўсходні]] і [[Паўднёва-заходні дыялект беларускай мовы|паўднёва-заходні]], паміж якімі знаходзіцца паласа пераходных [[Сярэднебеларускія гаворкі|сярэднебеларускіх гаворак]]. Літаратурная мова гістарычна грунтуецца на гаворках [[Цэнтральная Беларусь|цэнтральнай Беларусі]]<ref name="БЭ"/>.{{Пераход|#Дыялекты}}

Алфавіт літаратурнай мовы створаны на аснове [[кірыліца|кірыліцы]]. Часам выкарыстоўваецца беларуская лацінка (гл. [[беларускі лацінскі алфавіт]]).

У 1990-х — 2000-х гадах практычна аформілася існаванне дзвюх беларускіх моўных норм{{Sfn|Плотнікаў, Антанюк|2003|}}: нормы беларускай мовы, [[Беларуская граматыка (1934)|распрацаванай у 1933 годзе]] і рэфармаванай у 1957 і 2008 гадах, і нормы, распрацаванай [[Браніслаў Адамавіч Тарашкевіч|Браніславам Тарашкевічам]] у 1918 годзе, так званай «[[тарашкевіца|тарашкевіцы]]».

== Гісторыя ==
{{Асноўны артыкул|Гісторыя беларускай мовы}}
[[Файл:Belarusians 1903.jpg|міні|250пкс|Этнаграфічная карта беларусаў і беларускіх гаворак, складзеная [[Яўхім Карскі|Яўхімам Карскім]] (1903)]]
Беларуская мова старажытнапісьменная, гісторыя беларускага пісьменства налічвае не менш за дзесяць стагоддзяў. Мова беларускага народа пачала складацца ў XIV—XVI стагоддзях у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] і была канчаткова сфарміравана ў канцы XIX—XX стагоддзяў. Паводле этнаграфічных даследаванняў, на Меншчыне яшчэ ў 1886 годзе мяшчане называлі беларускую мову літоўскай<ref>{{cite book|title=Антропология Беларуси в исследованиях конца XІX – середины XX в.|url=https://books.google.com/books?id=RO5UDwAAQBAJ&pg=PA113|date=10 April 2018|publisher=ЛитРес|isbn=978-5-04-109768-4|pages=113–|language=ru}}</ref>.

Беларускія лінгвісты-беларусаведы падзяляюць развіццё беларускай мовы на 3 асноўныя этапы:
* '''''Праславянскі (да XIII ст.):''''' у гэты перыяд пачынаюць фармавацца сучасныя ўсходнеславянскія мовы. Дадаткова ў расійскім і савецкім мовазнаўстве выдзяляецца перыяд існавання агульнай старажытнай усходнеславянскай (старарускай) мовы (узнікненне каля VII—VIII ст.). Існаванне такога перыяду ставіцца навукоўцамі пад пытанне, пачынаючы з пачатку XX ст.
* '''''Старабеларускі (XIII—XVIII ст.):''''' абмяжоўваецца ўзнікненнем выразных адметнасцей фанетыкі (пачатак) і практычным знікненнем (канец) старабеларускай мовы з моўнай практыкі сярэдніх і вышэйшых класаў грамадства.
* '''''Новабеларускі, або сучасны (з пачатку XIX ст.):''''' сучасны этап беларускай літаратурнай мовы.

Сучасная беларуская літаратурная мова пачала фарміравацца з 1850-х гадоў на аснове гаворак шырокіх ваколіц [[Мінск]]а<ref name="ReferenceA">Нарысы па гісторыі беларускай мовы / Рэдкал.: П. Ф. Глебка [і інш.]. — Мінск : Вучпедвыд БССР, 1957. — С. 17.</ref>.

== Лінгвагеаграфія ==

=== Колькасць носьбітаў ===
Паводле [[Перапіс насельніцтва СССР (1989)|перапісу 1989 года]], беларускую мову лічылі [[Родная мова|роднай]] 77,7 % жыхароў [[БССР|Беларускай ССР]], у тым ліку 80,2 % [[беларус]]аў<ref name="БЭ"/>.

Паводле даных [[перапіс насельніцтва|перапісу насельніцтва]] [[Беларусь|Беларусі]] [[2009]] года, [[Родная мова|роднай]] беларускую мову пазначылі 4 841 319 этнічных беларусаў, а таксама 217 015 прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцей краіны (сярод іх 171 287 чал. этнічных [[палякі|палякаў]]) назвалі беларускую сваёй роднай, што складае 53,22 % насельніцтва краіны. Акрамя таго, 1 009 935 этнічных беларусаў указалі яе як мову, якой яны свабодна валодаюць, а таксама 271 778 чалавек, якія належаць да іншых нацыянальнасцей, таксама ўказалі беларускую як другую мову (сярод іх 181 091 чал. этнічных [[рускія|рускіх]]), што складае каля 13,49 % насельніцтва краіны. Такім чынам, паводле перапісу, у 2009 годзе беларуская мова была роднай для 5 058 334 чал., акрамя таго, 1 281 713 чалавек валодалі беларускай мовай як другой, гэта склала каля 6 340 047 чал., якія свабодна размаўляюць па-беларуску.

Пры перапісе 2019 года беларускую мову назвалі роднай 54,1 % грамадзян краіны, мовай хатніх зносін 26 %<ref>{{Cite web|url=https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/e2c/jpupn3rl7trtmxepj6vmh07qy6u5o09i.pdf|title=ВЫНІКІ ПЕРАПІСУ НАСЕЛЬНІЦТВА РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ 2019 ГОДА|author=НАЦЫЯНАЛЬНЫ СТАТЫСТЫЧНЫ КАМІТЭТ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ|pages=264}}</ref>.

У [[Расія|Расіі]] беларускую мову прызнаюць «вядомай ім мовай» 316 тыс. жыхароў, між іх 248 тыс. беларусаў (30,7 % агульнага ліку<ref>[http://www.perepis2002.ru/ct/doc/ Звесткі ўсерасійскага перапісу 2002 г.]{{Недаступная спасылка}}</ref>). Ва [[Украіна|Украіне]] беларускую мову прызнаюць «роднай мовай» 55 тыс. беларусаў (19,7 % агульнага ліку<ref>[http://www.ukrcensus.gov.ua/ Звесткі ўсеўкраінскага перапісу 2001 г.]</ref>). У [[Польшча|Польшчы]] беларускую мову прызнаюць «мовай, на якой размаўляюць дома» 40 тыс. жыхароў<ref>Звесткі ўсяпольскага перапісу 2002 г.</ref>.

=== Беларусь ===
{{main|Беларуская мова ў Беларусі}}
Беларуская мова з’яўляецца адной з дзвюх (разам з [[руская мова|рускай]]) дзяржаўных моў у [[Беларусь|Рэспубліцы Беларусь]]. Як іншыя нацыянальныя мовы, сучасная беларуская мова выступае ў дзвюх разнавіднасцях: [[Літаратурная мова|літаратурнай]] і народна-дыялектнай. Кожная з гэтых разнавіднасцей мае свае сферы ўжывання і свае формы бытавання. Мясцовыя гаворкі тэрытарыяльна і функцыянальна абмежаваны. Яны існуюць у вуснай форме і выкарыстоўваюцца пераважна як сродак зносін сярод сельскіх жыхароў. Літаратурная мова абслугоўвае (паралельна з [[Руская мова|рускай]]) розныя сферы дзейнасці беларускага народа, з’яўляецца поліфункцыянальнай. Гэта мова [[Школа|школы]], [[друк]]у, [[радыё]], [[Тэлебачанне|тэлебачання]], [[Мастацкая літаратура|мастацкай літаратуры]], [[Гуманітарныя навукі|гуманітарнай навукі]] і г.д. Літаратурная мова мае складаную і разнастайную сістэму моўных сродкаў, рэгламентаваныя і пісьмова замацаваныя нормы. Яна выступае ў вуснай і пісьмовай формах, якія разлічаны на розныя віды ўспрыняцця (слыхавое і зрокавае) і, адпаведна, адрозніваюцца лексічным і граматычным афармленнем.

[[Файл:Родная беларуская мова (2009).svg|thumb|250px|Доля насельніцтва паводле раёнаў і гарадоў абласнога падпарадкавання, якая назвала беларускую мову роднай. Даныя паводле перапісу 2009 года]]
[[Файл:Хатняя беларуская мова (2009).svg|thumb|left|250px|Доля насельніцтва паводле раёнаў і гарадоў абласнога падпарадкавання, якая заявіла, што дома звычнайна размаўляе на беларускай мове. Даныя паводле перапісу 2009 года]]
Нягледзячы, што 2/3 насельніцтва краіны заявілі пра свабоднае веданне беларускай мовай, колькасць грамадзян Беларусі, якія размаўляюць па-беларуску дома, складае 2 073 853 чал. сярод этнічных [[беларусы|беларусаў]] і 153 271 чал. сярод іншых [[этнас]]аў (у тым ліку 120 378 чал. у этнічных [[палякі на Беларусі|палякаў]]), што складае 23,43 % усяго насельніцтва краіны. У параўнанні з 1999 годам гэтыя лічбы адлюстроўваюць тэндэнцыю да зніжэння выкарыстання беларускай мовы. У 1999 г. яе прызналі «мовай, на якой размаўляюць дома», 3 686 тыс. (36.7 %) жыхароў. Між іх 3 370 тыс. (41.3 %) [[Беларусы|беларусаў]], 257 тыс. іншых галоўных нацыянальных груп ([[палякі]], [[рускія]], [[украінцы]], [[татары]])<ref>[http://belstat.gov.by/homep/en/census/ Звесткі ўсебеларускага перапісу 1999 г.]{{Недаступная спасылка}}.</ref>.

Паводле шырэйшых мерак, 6 984 тыс. (85.6 %) беларусаў прызнаюць беларускую «роднай мовай». Іншыя крыніцы падаюць «насельніцтва мовы» як 6 715 тыс. у Беларусі і 9 081 102 па ўсім свеце<ref>{{Ethnologue|bel|Беларуская мова}}</ref>.

Некаторыя сацыялагічныя даследаванні, якія ставяць за мэту вызначэнне таго, якой мовай карыстаюцца беларусы, паказваюць, што 34 % беларусаў заяўлялі пра свабоднае валоданне беларускай мовай, але толькі каля 6 % беларусаў гавораць, што ўвесь час карыстаюцца беларускай мовай, амаль 74 % увесь час карыстаюцца рускай, а 21 % не карыстаюцца беларускай мовай наогул<ref>{{Cite web|lang=be|url=https://euroradio.fm/sacyyolagi-belarusy-lyubyac-ale-ne-adstoyvayuc|title=Сацыёлагі: Беларусы любяць, але не адстойваюць {{!}} Навіны Беларусі {{!}} euroradio.fm|website=euroradio.fm|date=2009-11-03|access-date=2024-02-29}}</ref>.

У афіцыйнай сферы выкарыстанне беларускай мовы вельмі абмежаванае. [[Справаводства]] ў Беларусі амаль цалкам рускамоўнае, адзначаецца скарачэнне накладаў беларускіх выданняў (за 1998—1999 год на 27,8 %). [[Аляксандр Лукашэнка]] ўжывае амаль толькі рускую мову.

Назвы населеных пунктаў на дарожных паказальніках падаюцца ў асноўным на беларускай мове, хоць часам сустракаюцца і рускамоўныя шыльды.

[[Файл:BelarusianSchoolLang2009.PNG|thumb|Удзельная вага вучняў школ з беларускай мовай навучання, гарадскія/сельскія школы, 2009/10 н.г.]]
На працягу першага дзесяцігоддзя XXI стагоддзя ў Беларусі штогод назіралася ўстойлівае зніжэнне колькасці школьнікаў, якія навучаюцца на беларускай мове. У 2010/2011 навучальным годзе іх частка складала 19 %, у той час як у 2001/2002 навучальным годзе на беларускай мове навучалася 27,8 % ад агульнай колькасці школьнікаў краіны<ref>[http://news.tut.by/society/246883.html Артыкул «Ці патрэбны беларусам беларускамоўныя школы?»] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20110925123259/http://news.tut.by/society/246883.html |date=25 верасня 2011 }}</ref>. Па даных [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь|Нацыянальнага статыстычнага камітэта Рэспублікі Беларусь]] у 2023/2024 навучальным годзе са 1090,0 тысяч навучэнцаў у дзённых установах агульнай сярэдняй адукацыі толькі 93,5 тысяч (8,58 %) навучаліся на беларускай, тады як 996,5 тысяч (91,42%) — на рускай<ref>{{Cite web|url=https://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/solialnaya-sfera/obrazovanie/publikatsii_8/index_99835/|title=Образование в Республике Беларусь, 2024|publisher=Национальный статистический комитет Республики Беларусь|date=2024-07-12|lang=ru}}</ref>.

Паводле [[Перапіс насельніцтва Беларусі (2019)|перапісу насельніцтва 2019 года]], беларускую мову лічаць роднай 5,094 млн чалавек (гэта прыкладна 53,2% насельніцтва). Аднак размаўляюць на ім дома і ў паўсядзённым жыцці 2,447 млн (толькі 26%). У параўнанні з 2009 годам гэтыя лічбы крыху выраслі: раней роднай беларускую называлі 5,058 млн чалавек, а размаўлялі на ёй 2,227 млн<ref>[https://tochka.by/articles/life/pochemu_belorusy_stali_chashche_govorit_na_rodnom_yazyke_rezultaty_oprosa/ Почему белорусы стали чаще говорить на родном языке – результаты опроса]</ref>. 

У пачатку 2020-х адзначалася некаторае павелічэнне папулярнасці мовы. У 2022/2023 навучальным годзе Акадэміяй адукацыі было праведзена даследаванне сярод выпускнікоў школ. Як высветлілася, больш за 90 % з іх лічаць беларускую роднай, каля 25 % лічаць яе вывучэнне «паказчыкам патрыятызму і грамадзянскасці». Як дадаў загадчык сектара суправаджэння нацыянальнага даследавання якасці адукацыі Вячаслаў Караткевіч, ''«сярод моладзі родная мова становіцца ўсё больш папулярнай, таму што з’яўляецца маркерам інтэлігентнасці»''. Меркаванне навукоўца падтрымала і галоўны рэдактар грамадска-палітычнага і літаратурна-мастацкага часопіса «Бярозка» Яніна Каралёва. На яе думку, беларуская ў моладзі ў трэндзе<ref>[https://minsknews.by/marker-intelligentnosti-belorusskij-yazyk-nabiraet-populyarnost-u-molodezhi-i-shkolnikov/ Маркер интеллигентности. Белорусский язык набирает популярность у молодежи и школьников]{{ref-ru}}</ref><ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://s13.ru/archives/mova-14|title=Белорусы стали чаще говорить на родном языке – результаты опроса — Блог Гродно s13|last=s13.ru|website=s13.ru|access-date=2024-02-29|last2=Тринадцев|first2=Семён}}</ref><ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://news.zerkalo.io/life/61623.html|title=«Маркер интеллигентности». Ученые объяснили, почему белорусский язык все популярнее у молодежи и школьников|website=Зеркало|date=2024-02-20|access-date=2024-02-29}}</ref>. Гэтыя даныя дапаўняюцца звесткамі пра наведванне беларускай Вікіпедыі ў 2019—2023 гадах, апублікаванымі выданнем «Наша Ніва». Назіраўся двухразовы, а на некаторых артыкулах трох- і чатырохразовы рост. У ліку найбольш наведвальных — артыкулы пра беларускіх літаратараў, усплёскі на якіх адбываюцца адначасова з праходжаннем іх твораў у школьнай праграме. Рэдактары энцыклапедыі адзначалі, што раней такога не было, мяркуючы, што прычынамі росту папулярнасці беларускага раздзела сталі [[пратэсты ў Беларусі (2020)|падзеі жніўня 2020 года]] і павышэнне якасці зместу<ref>{{Cite web|lang=be|url=https://nashaniva.com/323213|title=Беларусы ўдвая болей сталі чытаць пра сваё па-беларуску. Такі трэнд назіраецца ў «Вікіпедыі» з 2020 года|website=Наша Ніва|access-date=2024-02-29}}</ref>.

{| class="wikitable"
|+ Размеркаванне навучэнцаў дзённых устаноў агульнай сярэдняй адукацыі паводле мовы навучання
|-
!
!2005/06
!2006/07
!2007/08
!2008/09
!2009/10
!2010/11
!2011/12
!2012/13
!2013/14
!2014/15
!2015/16
!2016/17
|-
|Беларуская
|280,2
|245,9
|231,5
|211,2
|189,1
|178,4
|163,4
|150,7
|142,0
|135,1
|130,6
|128,6
|-
|%
|23,3
|21,5 {{падзенне}}
|20,9 {{падзенне}}
|20,0 {{падзенне}}
|19,2 {{падзенне}}
|19,0 {{падзенне}}
|17,8 {{падзенне}}
|16,6 {{падзенне}}
|15,5 {{падзенне}}
|14,5 {{падзенне}}
|13,7 {{падзенне}}
|13,3 {{падзенне}}
|-
|Руская
|922,9
|898,6
|873,3
|846,4
|793,7
|761,4
|752,3
|757,7
|772,4
|795,3
|823,0
|838,4
|-
|%
|76,7
|78,5 {{рост}}
|79,0 {{рост}}
|80,0 {{рост}}
|80,7 {{рост}}
|80,9 {{рост}}
|82,1 {{рост}}
|83,3 {{рост}}
|84,4 {{рост}}
|85,4 {{рост}}
|86,2 {{рост}}
|86,6 {{рост}}
|-
|Іншая
|0,7
|0,6
|0,6
|0,6
|0,6
|0,6
|0,8
|0,7<ref>На польскай мове — 670 чалавек, на літоўскай мове — 57 чалавек.</ref>
|0,8
|0,9
|0,9
|0,91<ref>На польскай мове — 868 чалавек, на літоўскай мове — 63 чалавекі.</ref>
|-
|%
|0,0
|0,0 {{няма змяненняў}}
|0,1 {{рост}}
|0,0 {{падзенне}}
|0,1 {{рост}}
|0,1 {{няма змяненняў}}
|0,1 {{няма змяненняў}}
|0,1 {{няма змяненняў}}
|0,1 {{няма змяненняў}}
|0,1 {{няма змяненняў}}
|0,1 {{няма змяненняў}}
|0,1 {{няма змяненняў}}
|}

=== Польшча ===
[[Файл:Jezyk białoruski w gminach.png|thumb|right|Гміны ў [[Падляскае ваяводства|Падляскім ваяводстве]], у якіх уведзена альбо можна ўвесці беларускую мову як дапаможную (стан на 2010 год).]]
На тэрыторыі [[Польшча|Польшчы]], паводле Закона аб нацыянальных і этнічных меншасцях ад 26 студзеня 2005 года, беларуская мова ўведзена як дапаможная ў зносінах чыноўнікаў магістрата і насельніцтва, як у гутарковым, так і ў пісьмовым варыянце на тэрыторыях:
* [[Гайнаўка|горад і гарадская гміна Гайнаўка]] (3 снежня 2007)
* [[Орля (гміна)|гміна Орля]] (7 мая 2009)
* [[Нарэўка (гміна)|гміна Нарэўка]] (16 чэрвеня 2009)
* [[Чыжы (гміна)|гміна Чыжы]] (8 лютага 2010)
* [[Гайнаўка (гміна)|гміна Гайнаўка]] (28 мая 2010)<ref>{{Cite web |url=http://www2.mswia.gov.pl/download.php?s=1&id=1857 |title=Urzędowy Rejestr Gmin, w których jest używany język pomocniczy |access-date=21 верасня 2009 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070327222533/http://www2.mswia.gov.pl/download.php?s=1&id=1857 |archivedate=27 сакавіка 2007 |url-status=dead }}</ref><ref>Ніва № 8 (2754), 22 лютага 2009</ref>.

=== Украіна ===
{{main|Беларуская мова ва Украіне}}
Беларуская мова ўжываецца ў сёлах [[Ракытніўскі раён|Ракітнаўскага]] раёна [[Ровенская вобласць|Ровеншчыны]]. У раёне зафіксавана найвышэйшая ва Украіне доля беларускага насельніцтва. Паводле перапісу 2001 года, беларусы складалі 15,4 % насельніцтва раёна (у 1989 — 20,0 %) і засяроджваліся пераважна ў паўночнай частцы раёна, сумежнай з Беларуссю<ref>{{Cite web |title=Беларуская Ўскраіна |url=http://www.nn.by/2000/43/08.htm |accessdate=12 красавіка 2014 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110825220637/http://www.nn.by/2000/43/08.htm |archivedate=25 жніўня 2011 |url-status= }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://ukrcensus.gov.ua/results/general/language/rivne/ |title=Результати перепису населення 2001 року. Національний склад |access-date=12 красавіка 2014 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100125152524/http://www.ukrcensus.gov.ua/results/general/language/rivne |archivedate=25 студзеня 2010 |url-status=dead }}</ref>.

=== Сацыялінгвістычныя звесткі ===
Літаратурная мова генетычна грунтуецца на гаворках [[Цэнтральная Беларусь|цэнтральнай Беларусі]]<ref name="БЭ"/> (па сучаснай класіфікацыі — [[мінская гаворка]]<ref name="ReferenceA"/> [[Сярэднебеларускія дыялекты|сярэднебеларускай групы дыялектаў]] беларускай мовы), але ў працэсе свайго станаўлення сінтэзавала характэрныя для большасці беларускіх гаворак [[Граматыка|граматычныя]] і [[лексіка|лексічныя]] рысы і ў сучасны момант не суадносіцца з пэўным тэрытарыяльным дыялектам<ref name="БЭ"/>.

== Пісьменства ==
{{Асноўны артыкул|Беларускі алфавіт}}
Беларускі алфавіт складзены на аснове [[Кірыліца|кірыліцы]], развіты з алфавіта [[Старацаркоўнаславянская мова|стараславянскай мовы]]. Яго сучасная форма была замацавана ў 1918 годзе і складаецца з 32 літар.

{| class="wikitable" style="margin-left:auto; margin-right:auto; border:none;"
|- align=center style="height:2.5em; width:2.5em; font-family:sans-serif; font-size:1.8em;"
| Аа
| Бб
| Вв
| Гг
| Дд
| Ее
| Ёё
| Жж
|- align=center style="height:2.5em; width:2.5em; font-family:sans-serif; font-size:1.8em;"
| Зз
| Іі
| Йй
| Кк
| Лл
| Мм
| Нн
| Оо
|- align=center style="height:2.5em; width:2.5em; font-family:sans-serif; font-size:1.8em;"
| Пп
| Рр
| Сс
| Тт
| Уу
| Ўў
| Фф
| Хх
|- align=center style="height:2.5em; width:2.5em; font-family:sans-serif; font-size:1.8em;"
| Цц
| Чч
| Шш
| Ыы
| Ьь
| Ээ
| Юю
| Яя
|}

Гістарычна ўжывалася таксама [[Глаголіца|глагалічнае]] пісьмо (рэдка — да XI—XII ст.). Гістарычна існавалі традыцыі запісу беларускага тэксту [[Беларускі лацінскі алфавіт|беларускім лацінскім (лацінка)]] і [[Беларускі арабскі алфавіт|беларускім арабскім (арабіца)]] пісьмом.

Існуюць некалькі распаўсюджаных сістэм [[Раманізацыя|раманізацыі]] беларускага тэксту ({{таксама}}: [[Раманізацыя беларускай мовы]]). Таксама існуе неафіцыйны варыянт запісу [[беларускі лацінскі алфавіт|лацінскім алфавітам]].

== Лінгвістычнае апісанне ==
Арфаграфія беларускай мовы грунтуецца на [[Фанетыка беларускай мовы|фанетычным]] прынцыпе ў спалучэнні з [[марфалогія беларускай мовы|марфалагічным]]. У цесным узаемадзеянні з ёй ішло фарміраванне [[беларуская арфаэпія|беларускай арфаэпіі]]. У беларускай фанетычнай сістэме 5 [[Галосны гук|галосных гукаў]] і 32 [[Зычны гук|зычныя гукі]]. Марфалогія беларускай [[Сінтэтычная мова|сінтэтычная]] з рысамі [[Аналітычныя мовы|аналітызму]]. Усе словы размяркоўваюцца па 10 [[Часціны мовы|часцінах мовы]], якія падзяляюцца на [[Знамянальныя словы|знамянальныя]] (апрача прыслоўя, маюць формы словазмянення) і [[Службовыя словы|службовыя]]. Спецыфіку [[Сінтаксіс беларускай мовы|сінтаксісу]] надаюць галоўным чынам адметнасці ў [[дзеяслоўнае кіраванне|дзеяслоўным]] і [[прыназоўнікавае кіраванне|прыназоўнікавым кіраванні]]. У аснове [[беларуская пісьменнасць|беларускай графікі]] — [[грамадзянскі шрыфт|рускі грамадзянскі шрыфт]], утвораны ў выніку рэформы [[кірыліца|кірыліцы]]. [[Беларускі алфавіт]] налічвае 32 [[літара|літары]]<ref name="БЭ">{{крыніцы/БЭ|2|Беларуская мова||414—416}}</ref>.

=== Лексіка ===
{{Асноўны артыкул|Беларуская лексіка}}
Беларуская [[лексіка]] сілкуецца з дзвюх асноўных крыніц: сваёй асабістай прыроджанай беларускай і [[Замежная лексіка беларускай мовы|замежнай]]. Усе лексічныя адзінкі падзяляюцца на спрадвечна беларускія і [[Запазычаныя словы|запазычаныя]]. Спрадвечна беларускія [[Слова|словы]] не з’яўляюцца аднароднымі. Другія спрадвечна беларускія лексемы паходзяць з агульнаславянскай моўнай крыніцы і ўласцівыя або ўсім, або большасці славянскіх моў. Трэція беларускія словы з’яўляюцца агульнымі для ўсіх [[Усходнія славяне|усходніх славян]]. Чацвёртая група спрадвечна беларускіх лексем адносіцца да ўласнага набытку нашага народа, не ўжываецца нават у блізкароднасных мовах.

Усе зазначаныя групы спрадвечна беларускай лексікі гістарычна, па часе ўзнікнення характарызуюцца ў прыведзеным парадку іх пералічэння. Беларуская пісьменнасць усталёўваецца ў XIII—XIV ст., або ўсяго каля сямісот гадоў таму. Індаеўрапейскі пласт лексікі адзначаецца ў [[Індаарыйскія мовы|індыйскіх]], [[Іранскія мовы|іранскіх]], [[Германскія мовы|германскіх]], [[Раманскія мовы|раманскіх]], [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх]], [[Славянскія мовы|славянскіх]] і іншых моўных групах, якія з’яўляюцца роднаснымі, але ў рознай ступені, што адзначаецца ў неаднолькавым падабенстве знешняй формы слова.

=== Фанетыка ===
{{Асноўны артыкул|Беларуская фанетыка|Беларуская фаналогія}}

[[Фанетычная сістэма мовы|Фанетычная сістэма]] сучаснай беларускай мовы складаецца з 45 (54) фанем (гукаў): 6 галосных і 39 (48)<ref>Звычайна падаецца лік 39, без уліку 9 падоўжаных варыянтаў зычных як «простых варыянтаў». Часам не ўлічваюцца таксама рэдкія зычныя, таму можна сустрэць яшчэ меншы лік зычных. Лік 48 ахоплівае ''ўсе'' зычныя гукі, разам з варыяцыямі і рэдкімі, якія могуць мець ''фанетычнае'' значэнне ў сучаснай беларускай мове.</ref> зычных{{крыніца?}}.

=== Граматыка ===
{{Асноўны артыкул|Граматыка беларускай мовы}}

Беларуская мова [[флектыўныя мовы|флектыўная]], г. зн. словы ў беларускай мове [[словазмяненне|змяняюцца]] па [[граматычная катэгорыя|граматычных катэгорыях]] з дапамогай адмысловых [[марфема|марфем]].

Выдзяляюцца [[Часціна мовы|часціны мовы]]:
* [[Назоўнік]]
* [[Прыметнік]]
* [[Лічэбнік]]і (колькасныя і парадкавыя)
* [[Займеннік]]
* [[Дзеяслоў]] з дзвюма іменнымі формамі: [[дзеепрыметнік]]ам і [[дзеепрыслоўе]]м
* [[Прыслоўе]]
* [[Прыназоўнік]]
* [[Злучнік]]
* [[Часціца (часціна мовы)|Часціца]]
* [[Выклічнік]]і і [[гукаперайманне|гукаперайманні]]

Іменныя часціны маюць катэгорыі [[граматычны склон|склону]], [[граматычны род|роду]] і [[граматычны лік|ліку]].

Дзеяслоў мае катэгорыі [[граматычны час|часу]], [[граматычная асоба|асобы]] і [[граматычны лік|ліку]], а ў асобных формах — [[граматычны стан|стану]], роду і склону.

== Дыялекты ==
[[Файл:Dialects of Belarusian language be-tarask.png|thumb|250px|Дыялекты беларускай мовы]]
{{Асноўны артыкул|Дыялекты беларускай мовы}}

Гістарычна навукоўцы падзяляюць беларускую мову на два асноўныя дыялекты, паўночна-ўсходні і паўднёва-заходні, размежаваныя сярэднебеларускімі гаворкамі. Розныя варыянты адрозніваюцца характарам акання, наяўнасцю мяккага «р», дыфтонгаў, дзекання і цекання і г. д. Таксама існуюць змешаныя гаворкі па суседстве з украінскімі, паўночна- і паўднёварускімі.

[[Дыялекты беларускай мовы|Дыялектная беларуская мова]] захоўваецца пераважна сярод [[сельскае насельніцтва|сельскага насельніцтва]]. Яна ўключае асноўны масіў гаворак і т. зв. [[Загародскія гаворкі|палескую (заходне-палескую) групу гаворак]]. Асноўны масіў падзяляецца на 2 вялікія дыялекты: [[паўночна-ўсходні дыялект беларускай мовы|паўночна-ўсходні]] і [[Паўднёва-заходні дыялект беларускай мовы|паўднёва-заходні]]. Паміж імі знаходзіцца паласа пераходных, або [[Сярэднебеларускія гаворкі|сярэднебеларускіх гаворак]] (з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход)<ref name="БЭ"/>.

== СМІ ==
Адзіным цалкам беларускамоўным тэлеканалам быў «[[Белсат]]», перадачы якога транслююць на Беларусь з Польшчы праз [[Штучны спадарожнік Зямлі|спадарожнікі]] [[Astra 4A]], [[Eutelsat 33B]] і [[інтэрнэт]]. Аднак у 2017 годзе «Белсат» перастаў быць цалкам беларускамоўным каналам, запушчана трансляцыя на [[руская мова|рускай мове]]<ref>{{cite web|url = https://www.svaboda.org/a/28520001.html|title = Тэлеканал «Белсат» запускае перадачу па-расейску|author = |authorlink = |coauthors = |date = 31 траўня 2017|publisher = svaboda.org|language = |archiveurl = |archivedate = |accessdate = }}</ref>.

== Гл. таксама ==
* [[Беларуская мова ў свеце]]
* [[Старабеларуская мова]]
* [[Трасянка]]
* [[Усходнеславянскія мовы]]
* [[Мяккая беларусізацыя]]

== Зноскі ==
{{reflist}}

== Літаратура ==
* Беларуская мова: Энцыклапедыя / Беларус. Энцыкл.; пад. рэд. А. Я. Міхневіча; рэдкал Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 654 с. ISBN 5-85700-126-9.
* {{крыніцы/сбмова}}
* ''[[Аркадзь Іосіфавіч Жураўскі|Жураўскі, А. І.]]'' Беларуская мова / А. І. Жураўскі // [[Энцыклапедыя гісторыі Беларусі]]: у 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мінск : БелЭн, 1993. — Т. 1: А — Беліца. — С. 377—382.
* ''[[Аркадзь Іосіфавіч Жураўскі|Жураўскі, А. І.]]'' Беларуская мова / А. І. Жураўскі // Этнаграфія беларусаў: Энцыкл. — Мінск : БелСЭ, 1989. — С. 56—58.
* [[Іна Каліта|Каліта І.]], Садоўская А., Старавойтава Н. ''Фразеалагічны мінімум беларускай мовы: задачы і перспектывы''. Ústí nad Labem: PF UJEP, 2021. 210 с., с. 9-98. <nowiki>ISBN 978-80-7561-324-0</nowiki>. DOI: 10.21062/B/FMBJ/2021.02
* [http://mowaznaustwa.ru/2012/07/08/kalita-i-u-trasyanka-yak-mo%D1%9Eny-i-kulturny-nigilizm  Каліта І. У. Трасянка як моўны і культурны нігілізм] // Личность — слово — социум: материалы VIII Международной науч.-практ. конф. 28-29 апреля 2008 г., Минск: в 2 ч. / отв. ред. Т. А. Фалалеева. — Минск : Паркус-Плюс, 2008, ч. 1., 256 с., ISSN 2076-4588, c. 105—110.
* [http://kamunikat.org/Kalita_Ina.html Калита И. В. Современная Беларусь: языки и национальная идентичность. Ústí nad Labem, ISBN 978-80-7414-324-3, 2010, 300 s. s. 112—190.]
* Калита И. Беларусский язык как специфический родной язык. In: ''Usta ad Albim BOHEMICA'', 2009, roč. IX, č. 1., 244 s., s. 94-101. ISSN 1802-825X.https://www.pf.ujep.cz/wp-content/uploads/2018/06/KBO_casopis2009-1.pdf
* [[Іна Каліта|Каліта І]]. Беларуская мова і праблемы яе функцыянальнасці. In: ''Нацыянальная мова і нацыянальная культура: аспекты ўзаемадзеяння (да 95-годдзя з дня нараджэння прафесара Ф. М. Янкоўскага).'' (Рэд.: Андарала і інш). Мінск: БДПУ імя М. Танка, 2013. 396 s., s. 75-78. <nowiki>ISBN 978-985-541-152-0</nowiki>.
* {{крыніцы/Лінгвістычны кампендыум}}
* Нарысы па гісторыі беларускай мовы : Дапаможнік для студэнтаў ВНУ / Рэдкал.: [[Пятро Глебка|П. Ф. Глебка]] [і інш.] ; АН Беларускай ССР. Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа. — Мінск : Вучпедвыд БССР, 1957. — 450 с.
* [[Піўтарак Рыгор Пятровіч|Півторак Г. П.]] До питання про українсько-білоруську мовну взаємодію донаціонального періоду: (Досягнення, завдання і перспективи досліджень) // Мовознавство. — 1978. — № 3. — С. 31-40.
* Півторак Г. П. Українська, білоруська, російська: Три мови — три історії // VІ Міжнародний конгрес україністів (Донецьк, 26 черв. — 1 лип. 2005 р.): Доповіді та повідомлення. — Кн. 5: Мовознавство. — К., 2007. — С. 521—529.
* [http://langs.com.ua/publics/Pivtorak/index.htm Півторак Г. П. Походження українців, росіян, білорусів та їхніх мов: Міфи і правда про трьох братів слов’янських зі «спільної колиски».] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20110522142643/http://langs.com.ua/publics/Pivtorak/index.htm |date=22 мая 2011 }} — К.: Академія, 2001. — 152 с. (2-ге вид., доп. — К.: Арістей, 2004. — 180 с.).
* Типология двуязычия и многоязычия в Беларуси / Нац. акад. наук Беларуси. Ин-т языкознания им. Я. Коласа, Бел. респ. фонд фундамент. исслед. ; под ред. А. Н. Булыко, Л. П. Крысина. — Минск : Беларуская навука, 1999. — 246 с.
* ''[[Леў Міхайлавіч Шакун|Шакун, Л. М.]]'' Гісторыя беларускай літаратурнай мовы / Л. М. Шакун. — Мінск : Выд-ва М-ва вышэйш., сярэд. спец. і праф. адукацыі БССР, 1963. — 339 с.

== Спасылкі ==
{{Навігацыя}}
* [http://libelli.narod.ru/misc/rules.htm Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі]
* {{Cite web |url=https://news.tut.by/society/510741.html |title=Три алфавита и путь кириллицы: история белорусских букв |author=Горицкая О. С |date=2016-09-04 |accessdate=19 лютага 2021 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201008025138/http://news.tut.by/society/510741.html |archivedate=8 кастрычніка 2020 |url-status=dead }}

{{Беларуская мова}}
{{Беларусы}}
{{Беларусь у тэмах}}
{{Славянскія мовы}}
{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова| ]]
[[Катэгорыя:Беларусы]]
[[Катэгорыя:Мовы Беларусі|*]]
[[Катэгорыя:Мовы Латвіі]]
[[Катэгорыя:Мовы Літвы]]
[[Катэгорыя:Мовы Польшчы]]
[[Катэгорыя:Мовы Расіі]]
[[Катэгорыя:Мовы Украіны]]