Вялень (матэрыял)
Вялень (фр.: Vélin, лац.: Vellum) — матэрыял для пісьма або кнігадрукавання з шкур млекакормячых. Назва паходзіць ад фр.: vélin, што азначае «цялячая скура». Працэс вытворчасці вяленя цалкам супадае з вытворчасцю пергаменту. Асноўнае адрозненне вяленя ад пергаменту — гэта выкарыстаныя ў вытворчасці матэрыялы і якасць вырабу.
Асаблівасці тэрміналогіі[правіць | правіць зыходнік]
Часта бывае складана размежаваць тэрміны «вялень» і «пергамент». У Еўропе з рымскіх часоў тэрмінам vellum пазначалі высакаякасную скуру, незалежна ад таго, са шкуры якой жывёлы яна была зроблена. Французскія крыніцы схільныя адносіць да vélin толькі цялячую скуру, хоць брытанскія крыніцы да «пергаменту» адносяць расслоеную, а да vellum — нерасслоеную скуру розных млекакормячых[1]. Таму, хоць сучасны тэрмін паходзіць ад французскага слова vélin — «цялячая скура», правамерна адносіць гэты тэрмін і да скуры іншых жывёл.
Найбольш высакаякасны вялень вырабляецца са шкур нованароджаных ці ненароджаных жывёл і вызначаецца тэрмінам uterine vellum або «вантробны вялень». Часам гэты тэрмін ужываюць і ў дачыненні да шкур маладых жывёл вельмі высокай якасці вырабу.
Працэс вырабу велуму прадстаўляе сабой асаблівы, сырамятны, выраб скуры маладых, нованароджаных ці ненароджаных жывёл. Знятыя шкуры раскрыжоўваюць і прамываюць. Затым з іх счышчаюць тлушч і валасы і вымочваюць некалькі дзён у вапнавым растворы. Пасля скуры прамываюць і нацягваюць на драўляныя рамы і мездрят, затым шліфуюць пемзай. На апошнім этапе ў атрыманую нарыхтоўку ўціраюць крэйдавы парашок, які прыбірае пакінуты тлушч і адбельвае скуру. Гэтак жа з мэтай адбельвання уціраецца мука, бялкі або малако. Для надання велуму іншага колеру выкарыстоўваюць іншыя інгрэдыенты, напрыклад, шафран.
Вялень (велум) можа быць розных кветак і адценняў, аднак гэтым карыстаюцца рэдка, паколькі значная каштоўнасць вяленя у яго мяккай тэкстуры і прастаце. Вялень значна больш ўстойлівы матэрыял па параўнанні з паперай, таму важныя дакументы, такія як дыпломы і акты, часта друкуюць на вялені.
У гісторыі[правіць | правіць зыходнік]
Большасць важных сярэднявечных манускрыптаў — як згубленых, так і тых, якія захаваліся — былі напісаны на вялені. Таксама на вялені пісаліся Гандхарскія будыйскія тэксты і Тора. Чвэрць са 180 копій Біблій Гутэнберга 1455 года аддрукаваныя на вялені.
У мастацтве вялень выкарыстоўваўся для карцін, асабліва калі іх трэба было адпраўляць далёка. У пачатку XVI стагоддзя, са з'яўленнем палатна, вялень страціў сваю значнасць у жывапісе, хоць працягваў выкарыстоўвацца для малюнкаў, акварэляў і гравюр.
У XVI—XVII стагоддзях вялень часта выкарыстоўвалі для простых трэбнікаў без арнаменту ў мяккім пераплёце, часам з залачэннем. Пазней вялень сталі выкарыстоўваць для пакрыцця вокладак кніг у цвёрдым пераплёце.
У сучаснасці[правіць | правіць зыходнік]
Брытанскі[2] і ірландскі[3] парламенты да гэтых пор выдаюць свае акты на вялені, але з красавіка 2016 брытанскі парламент збіраецца адмовіцца ад гэтай практыкі[4]. Адмова ад вяленя, па словам прадстаўніка Палаты лордаў, дазволіць сэканоміць £80 000 штогод[4].
Сапраўдны вялень выкарыстоўваецца для выдання Торы, калекцыйных і памятных кніг, а таксама каліграфічных дакументаў. Вялень выкарыстоўваецца для музычных інструментаў, такіх як банджа.
З-за нізкага попыту і складанасці тэхналагічнага працэсу вялень сёння дарагі і яго складана знайсці. Заменнік вяленя вырабляецца на аснове бавоўны і носіць назву вяленевай паперы. Вяленевая папера значна таннейшая і болей даступная, чым вялень. Вытворнікі часта выкарыстоўваюць тэрмін vellum толькі ў значэнні «высакаякасны», хоць прадукт можа і не з'яўляцца вяленем.
Захоўванне[правіць | правіць зыходнік]
Вялень звычайна захоўваюць у памяшканні са стабільнай атмасферай пры адноснай вільготнасці 30 % ± 5 %. Пры адноснай вільготнасці менш за 11 % вялень становіцца далікатным і схільны да механічных пашкоджанняў, а пры адноснай вільготнасці больш за 40 % ён схільны да заражэння цвіллю і грыбком. Аптымальная тэмпература захоўвання — 20 °C ± 1,5 °C (67 °F ± 3 °F).
Зноскі
- ↑ Bookbinding & conservation by hand: a working guide, Laura Young, Oak Knoll Press, 1995 Google books ISBN 1884718116 | ISBN 9781884718113
- ↑ UK Politics: Goat skin tradition wins the day (англ.). BBC News (2 лістапада 1999). Архівавана з першакрыніцы 18 красавіка 2012. Праверана 25 лютага 2010.
- ↑ Frequently Asked Questions about the Houses of the Oireachtas (англ.). Houses of the Oireachtas. Архівавана з першакрыніцы 18 красавіка 2012. Праверана 25 лютага 2010.
- ↑ а б Rowena Mason. UK to stop printing laws on vellum to save £80,000 a year (англ.) (10 лютага 2016).
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- А. Плюшар. Энциклопедический лексикон, том 9. — Типография А. Плюшара; С.-П., 1837 — С. 258 (Велень).
Слоўнікі і энцыклапедыі | |
|---|---|
| Нарматыўны кантроль | NKC: ph342353 |
