Прагляд зыходнага тэксту старонкі Масква

{{Значэнні|2=Масква}}
{{НП-Расія
|статус                = Горад федэральнага значэння
|першае згадванне      = 1147
|ранейшыя імёны        = 
|статус з              = 
}}
'''Масква́''' ({{lang-ru|Москва}}) — горад у цэнтры [[еўрапейская частка Расіі|еўрапейскай часткі Расіі]], [[сталіца]] краіны. Асобны [[Адміністрацыйны падзел Расіі|суб’ект федэрацыі]] — горад федэральнага значэння. Таксама цэнтр [[Цэнтральная федэральная акруга|Цэнтральнай федэральнай акругі]] і [[Маскоўская вобласць|Маскоўскай вобласці]], [[горад-герой]] (1965). Найбуйнейшы паводле колькасці жыхароў горад Расіі і Еўропы, найважнейшы транспартны вузел, а таксама палітычны, эканамічны, культурны і навуковы цэнтр краіны.

== Назва ==
Назва горада Масква паходзіць ад назвы ракі [[Масква (рака)|Масква]], на берагах якіх паселішча паўстала. Гідронім Масква мае доўгую і багатую гісторыю вытлумачэння яго паходжання, ён вытлумачваўся са славянскага, фінскага, балцкага моўнага матэрыялу. На сёння пераважае балцкае вытлумачэнне, фінскія версіі прызнаныя ўзніклымі з павярхоўных сугуччаў<ref>''Нерознак В. П.'' Названия древнерусских городов. — Наука. — <abbr>М.</abbr>, 1983. — С. 112.</ref>. Гэта падмацоўваецца і балцкім гідранімічным фонам як на працягу цячэння ракі Масквы, так і на тэрыторыі горада Масква. Балцкія назвы ў рэк Лама, Руза, Мажая, Вярэя, [[Нара]], Сярпея, ад якіх гарады [[Валакаламск]], [[Руза]], [[Мажайск]], [[Вярэя]], [[Нара-Фамінск]], [[Серпухаў]], якія дугой атачаюць Маскву з заходняга боку. У самой Маскве моцны балцкі гідранімічны фон у зоне радыусам 10-15 км ад старога горада, дзе фіксуюцца балцкія назвы (найперш гідронімы, а калі тапонімы, дык вытворныя ад гідронімаў) [[Яўза]], Няглінная, Чармянка, Прэсня, Сетунь, Хімка, Чура, Варгуніха, Кудрына, Бубна, Чачора, [[Нагацінская (станцыя метро)|Нагаціна]], Чартанава<ref>В. Н. Топоров. Древняя Москва в балтийской перспективе // Балто-славянские исследования. 1981. Москва, 1982. С. 35-42.</ref>.

Корань ''Mask-'' звязаны з літоўскім ''maskėti'' «спешна кудысьці бегаць», ''maskatuoti'' «гайдацца падвешаным; гайдаць, зрушваць; спешна ісці; балбатаць; гарэзнічаць», ''maskatas'' «лахманы» (кавалкі вопраткі, што развяваюцца на ветры). Назва канфігурацыйнага значэння, адлюстроўвае выгіны рачнога рэчышча: рака Масква звілістая і ў верхнім цячэнні, і ў сярэднім, і на тэрыторыі цяперашняй Масквы (11 вялікіх петляў на 20-кіламетровай прасторы па прамой)<ref>В. Н. Топоров. Древняя Москва в балтийской перспективе // Балто-славянские исследования. 1981. Москва, 1982. С. 30.</ref>. У маскоўскай назве корань ''Mask-'' пашыраны пашыральнікам ''-(u)v-'', які таксама вядомы ў літоўскім словаўтварэнні<ref>P. Skardžius. Rinktiniai raštai. T. 1. Vilnius, 1996. C. 380—381.</ref>.

== Геаграфія ==
Горад размешчаны ў міжрэччы [[Волга|Волгі]] і [[Ака|Акі]], на ўскраіне Мяшчорскай нізіны. Па тэрыторыі Масквы працякае каля 150 рэчак, большасць з якіх у падземных трубах; самая вялікая [[Масква (рака)|рака Масква]] з прытокамі [[Яўза]] і [[Сетунь]]. У межы Масквы ўключаны былыя гарады Бабушкін, Любліно, Кунцава, Пярова, Тушына і іншыя населеныя пункты. Падзяляецца на 10 адміністрацыйных акруг.

== Гісторыя ==
{{Асноўны артыкул|Гісторыя Масквы}}
У канцы І тыс. асновай насельніцтва Масквы былі [[вяцічы]]. У канцы XI ст. Масква — невялікі горад з умацаваным цэнтрам і рамесна-гандлёвым пасадам. Упершыню згадваецца ў Іпацьеўскім летапісе ў 1147 як уладанне суздальскага князя [[Юрый Далгарукі|Юрыя Далгарукага]]. На мяжы XII—XIII ст. значны горад Уладзіміра-Суздальскага княства. У 1237—1238 разбурана мангола-татарамі. З канца XIII ст. цэнтр самастойнага княства; пачынальнікам дынастыі маскоўскіх князёў быў Даніла Аляксандравіч, сын Аляксандра Неўскага. З XIV ст. цэнтр Маскоўскага вялікага княства. Каля 1326 пры Іване I з [[Уладзімір (горад, Расія)|Уладзіміра]] ў Маскву перанесена рэзідэнцыя мітрапалітаў рускай праваслаўнай царквы. У 1368 і 1370 войскі Дзмітрыя Іванавіча Данскога адбілі напады на Маскву вялікага князя ВКЛ [[Альгерд]]а. У Маскве фарміравалася рускае войска, якое ўдзельнічала ў Кулікоўскай бітве 1380. У 1382 горад абрабаваў і спаліў хан [[Тахтамыш]].<!--(гл. таксама [[Маскаўскае паўстанне 1382]])-->

З канца XV ст. Масква — сталіца Расіі, у сувязі з чым у XV—XVI ст. павялічылася эканамічнае значэнне горада (вытворчасць зброі, тканін, скураных, ганчарных і ювелірных вырабаў), заснаваны Гарматны двор, Парахавы (канец XV ст.) і Манетны (1534) двары. У сакавіку 1564 [[Іван Фёдараў]] (Федаровіч) і [[Пётр Мсціславец]] выдалі ў Маскве першую друкаваную рускую кнігу («Апостал»). Горад моцна пацярпеў у часы апрычніны (1565—1572, 1575—1576), у 1571 спалены (акрамя Крамля) войскам крымскага хана Даўлет-Гірэя. У 1610 акупіраваны войскамі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], вызвалены народным апалчэннем пад кіраўніцтвам К. Мініна і Дз. Пажарскага. З XVII ст. Масква — усерасійскі цэнтр рамеснай вытворчасці і гандлю (у канцы 1630-х г. у горадзе было каля 2 тыс. рамеснікаў), узніклі парахавыя млыны, папяровыя мануфактуры, Гранатны двор і інш. У 1687 заснавана Славяна-грэка-лацінская акадэмія (з 1682 Маскоўская духоўная акадэмія). У 1682 і 1698 у Маскве адбыліся бунты стральцоў. З 1708 цэнтр Маскоўскай губерні, рэзідэнцыя генерал-губернатарства. Пасля пераносу ў 1712 сталіцы Расіі ў [[Пецярбург]] Масква засталася важнейшым эканамічным, гандлёвым і культурным цэнтрам краіны. У XVIII ст. развівалася тэкстыльная вытворчасць (палатняныя, шаўковыя мануфактуры, Суконны двор). Паводле перапісу 1701 ў Маскве 16 358 двароў. Пачалося брукаванне вуліц, у 1730 з’явілася [[вулічнае асвятленне]], у 1781—1804 пабудаваны першы ў Расіі водаправод. У 1699 заснавана Бурмістрава палата (пазней Ратуша, з 1720 Магістрат), у 1785 — Гарадская дума. Заснаваны Артылерыйская (1707) і Інжынерная (1712) школы, у 1755 — Маскоўскі ўніверсітэт. У вайну 1812 Масква — цэнтр агульнарасійскага супраціўлення, на 2/3 спалена войскамі Напалеона I. У 1814 тут дзейнічала больш за 250 прадпрыемстваў. З 2-й пал. XIX ст. Масква — найбуйнейшы чыгуначны цэнтр краіны. У канцы 1840-х г. у горадзе з’явіўся першы грамадскі транспарт — «лінейкі», у 1899 — [[Маскоўскі трамвай]].

У пач. XX ст. Масква — буйны сусветны крэдытна-фінансавы цэнтр. Адзін з цэнтраў рэвалюцыі 1905 — 07 і Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 ў Расіі. З 1918 Масква — сталіца РСФСР, у 1922-91 — [[СССР]]. У Вялікую Айчынную вайну адбылася Маскоўская бітва 1941—42, масквічы сфарміравалі 16 дывізій народнага апалчэння; тут знаходзіліся Дзяржаўны камітэт абароны і Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандавання. У 1980 ў Маскве прайшлі [[XXII Летнія Алімпійскія гульні]].

З 1990 у Маскве абвешчаны дзяржаўны суверэнітэт Расійскай Федэрацыі. З 1992 Масква — сталіца Расійскай Федэрацыі, горад федэральнага значэння — суб’ект Расійскай Федэрацыі.

== Насельніцтва ==
{{Wikidata/Population}}

== [[Адміністрацыйны падзел Масквы|Адміністрацыйны падзел]] ==
{|
|-
|[[Паўночна-заходняя адміністрацыйная акруга]]
|[[Паўночная адміністрацыйная акруга]]
|[[Паўночна-усходняя адміністрацыйная акруга]]
|-
|[[Заходняя адміністрацыйная акруга]]
|[[Цэнтральная адміністрацыйная акруга]]
|[[Усходняя адміністрацыйная акруга]]
|-
|[[Паўднёва-заходняя адміністрацыйная акруга]]
|[[Паўднёвая адміністрацыйная акруга]]
|[[Паўднёва-усходняя адміністрацыйная акруга]]
|-
|}
* [[Зеленаград|Горад Зеленаград]].

== Гаспадарка ==
Масква — адзін з найбуйнейшых у свеце індустрыяльных цэнтраў. У структуры прамысловай прадукцыі вылучаюцца электраэнергетыка, машынабудаванне, хімічная прамысловасць, вытворчасць будаўнічых матэрыялаў, харчовая і інш. Шмат прадпрыемстваў ваенна-прамысловага комплексу, вядучыя прадпрыемствы авіяцыйнай, ракетна-касмічнай, радыёэлектроннай, прыладабудаўнічай прамысловасці. Вядучае месца займаюць машынабудаванне і металаапрацоўка, найбольшыя прадпрыемствы: «ЗІЛ», «Маскоўскі падшыпнік», авіяцыйнае вытворчае аб’яднанне імя Дзяменцьева, вытворчае аб’яднанне «Энергія», завод імя Хрунічава і інш. Нафтаперапрацоўчы завод.

Масква — цэнтр кнігавыдавецтва і кнігадрукавання. Развіваецца кінапрамысловасць. Галоўны фінансавы і інвестыцыйны цэнтр краіны.

== Транспарт ==
Вузел чыгунак, аўтамабільных, водных і паветраных шляхоў зносін, рачны порт. Ад Масквы адыходзяць 11 электрыфікаваных напрамкаў чыгункі, 13 шашэйных дарог, міжнародныя аэрапорты [[Аэрапорт Дамадзедава|Дамадзедава]], Шарамецьева, Унукава, 3 рачных порты (выхады да мораў Атлантычнага і Паўночна-Ледавітага акіянаў). 9 чыгуначных вакзалаў:
* [[Камсамольская плошча (Масква)|Камсамольская плошча]]
** [[Ленінградскі вакзал|Ленінградскі]]
** [[Казанскі вакзал|Казанскі]]
** [[Яраслаўскі вакзал|Яраслаўскі]]
* [[Кіеўскі вакзал|Кіеўскі]]
* [[Савёлаўскі вакзал|Савелаўскі]]
* [[Рыжскі вакзал|Рыжскі]]
* [[Павялецкі вакзал|Павялецкі]]
* [[Курскі вакзал|Курскі]]
* [[Беларускі вакзал|Беларускі]]

Дзейнічае [[Маскоўскі метрапалітэн]] (з 1935 года).

== Навучальныя ўстановы ==
* [[Вышэйшае тэатральнае вучылішча імя М. С. Шчэпкіна]]
* [[Літаратурны інстытут імя А. М. Горкага]]
* [[Маскоўская сельскагаспадарчая акадэмія імя К. А. Ціміразева]]
* [[Маскоўскі дзяржаўны універсітэт імя М. В. Ламаносава]]
* [[МФТІ|Маскоўскі фізіка-тэхнічны інстытут (дзяржаўны універсітэт)]]
* Маскоўскі інжынерна-фізічны інстытут (дзяржаўны універсітэт)
* [[МДІМЗ|Маскоўскі дзяржаўны інстытут міжнародных адносін (універсітэт)]]
* [[Расійскі ўніверсітэт дружбы народаў]]
* [[Усерасійскі дзяржаўны інстытут кінематаграфіі імя С. А. Герасімава]]

== Тэатры ==
* [[Вялікі тэатр]]
* [[Дзяржаўны акадэмічны тэатр імя Яўгена Вахтангава]]
* [[Малы тэатр]]
* [[Маскоўскі акадэмічны тэатр імя Уладзіміра Маякоўскага]]
* [[Маскоўскі драматычны тэатр імя А. С. Пушкіна]]
* [[Маскоўскі драматычны тэатр імя М. М. Ярмолавай]]
* [[Маскоўскі Мастацкі тэатр]]
* [[Маскоўскі тэатр «Сучаснік»]]
* [[Маскоўскі тэатр аперэты]]
* [[Расійскі акадэмічны маладзёжны тэатр]]
* [[Тэатр на Таганцы]]

== Музеі ==
* [[Дзяржаўная Траццякоўская галерэя]]
* [[Дзяржаўны Дарвінаўскі музей]]
* [[Дзяржаўны музей выяўленчых мастацтваў імя А. С. Пушкіна]]
* [[Дом-музей В. М. Васняцова]]
* [[Мемарыяльная кватэра Пушкіна на Арбаце]]
* [[Музей абароны Масквы]]
* [[Музей В. А. Трапініна і маскоўскіх мастакоў яго часу]]
* [[Музей вады (Масква)]]
* [[Музей гісторыі каньяка]]
* [[Музей Усходу]]
* [[Расійскі музей лесу]]

== Славутасці ==
* [[Адраджэнне (помнік)]]
* [[Армянскія могілкі (Масква)|Армянскія могілкі]]
* [[Благаславёная ў вяках дружба народаў Расіі і Арменіі]]
* [[Дарогу качанятам! (скульптура)|Дарогу качанятам!]]
* [[Дзеці — ахвяры заган дарослых]]
* [[Дзеці міра]]
* [[Маскоўскі крэмль]]
* [[Новадзявочы манастыр]]
* [[Песня (скульптура)]]
* [[Першы спадарожнік (помнік)|Першы спадарожнік]]
* [[Помнік венгерска-савецкай дружбе]]
* [[Помнік героям фільма «Афіцэры»]]
* [[Помнік кінакамеры]]
* [[Помнік плаўленаму сырку «Дружба»]]
* [[Помнік Пятру I (Масква)|Помнік Пятру I]]
* [[Помнік франтавому сабаку]]
* [[Помнік Шэрлаку Холмсу і доктару Ватсану]]
* [[Помнік Янку Купалу (Масква)|Помнік Янку Купалу]]
* [[Працяты Пегас]]
* [[Хлеб (скульптурная кампазіцыя)]]
* [[Чорны кубаметр]]

== Выдатныя асобы ==
{{Асноўны артыкул|Вядомыя асобы Масквы}}
* [[Антоній (Мельнікаў)|Мітрапаліт Антоній]] (1924—1986) — епіскап Рускай Царквы; Мітрапаліт Мінскі і Беларускі
* [[Ян Арлазораў]] (1947—2009) — расійскі тэатральны і эстрадны акцёр
* [[Арыстарх Апалонавіч Белапольскі|Арыстарх Белапольскі]] (1854—1934) — рускі і савецкі астраном
* [[Барыс Абрамавіч Беразоўскі|Барыс Беразоўскі]] (1946—2013) — расійскі прадпрымальнік і палітычны дзеяч
* [[Яўген Дамінікавіч Будзінас|Яўген Будзінас]] (1944—2007) — беларускі [[пісьменнік]] і журналіст
* [[Канстанцін Якаўлевіч Ваншэнкін|Канстанцін Ваншэнкін]] (1925—2012) — савецкі і расійскі паэт, аўтар слоў да песні «Я люблю цябе, жыццё»
* [[Уладзімір Сямёнавіч Высоцкі|Уладзімір Высоцкі]] (1938—1980) — акцёр, паэт, аўтар соцень песень
* [[Ягор Цімуравіч Гайдар|Ягор Гайдар]] (1956—2009) — расійскі дзяржаўны і палітычны дзеяч, эканаміст
* [[Іван Дыхавічны]] (1947—2009) — савецкі і расійскі кінарэжысёр і сцэнарыст
* [[Людміла Георгіеўна Зыкіна|Людміла Зыкіна]] (1929—2009) — руская народная і эстрадная спявачка
* [[Уладзімір Алегавіч Патанін|Уладзімір Патанін]] (* 1961) — расійскі прадпрымальнік і палітычны дзеяч
* [[Таццяна Іванаўна Пельтцэр|Таццяна Пельтцэр]] (1904—1992) — расійская актрыса
* [[Пётр I (імператар расійскі)|Пётр I]] (1672—1725) — 9-ы Цар і Вялікі князь Усяя Русі (з 1682) і першы імператар (20 студзеня 1721) Расійскай імперыі
* [[Аляксандр Сяргеевіч Пушкін|Аляксандр Пушкін]] (1799—1837) — расійскі паэт, драматург і празаік; член Расійскай акадэміі
* [[Ірына Канстанцінаўна Радніна|Ірына Радніна]] (* 1949) — савецкая фігурыстка, трохразовая алімпійская чэмпіёнка, дзесяціразовая чэмпіёнка свету
* [[Аляксей Львовіч Рыбнікаў|Аляксей Рыбнікаў]] (* 1945) — кампазітар, народны артыст Расіі
* [[Святлана Яўгенаўна Савіцкая|Святлана Савіцкая]] (* 1948) — касманаўт
* [[Андрэй Дзмітрыевіч Сахараў|Андрэй Сахараў]] (1921—1989) — савецкі фізік, праваабаронца і палітычны дзеяч
* [[Андрэй Сіняўскі]] (1925—1997) — рускі літаратуразнаўца, пісьменнік, літаратурны крытык
* [[Сяргей Міхайлавіч Салаўёў|Сяргей Салаўёў]] (1820—1879) — расійскі гісторык
* [[Яўген Фёдаравіч Святланаў|Яўген Святланаў]] (1928—2002) — савецкі расійскі дырыжор, кампазітар і піяніст
* [[Ігар Старыгін]] (1946—2009) — савецкі і рускі акцёр тэатру і кіно
* [[Аляксандр Васільевіч Сувораў|Аляксандр Сувораў]] (1730—1800) — расійскі палкаводзец
* [[Павел Міхайлавіч Траццякоў|Павел Траццякоў]] (1832—1898) — расійскі прадпрымальнік, мецэнат, заснавальнік [[Траццякоўская галерэя|Траццякоўскай галерэі]]
* [[Ірына Муцуаўна Хакамада|Ірына Хакамада]] (* 1955) — расійскі палітык
* [[Пётр Якаўлевіч Чаадаеў|Пётр Чаадаеў]] (1794—1856) — рускі філосаф
* [[Аляксей Міхайлавіч Чарамухін|Аляксей Чарамухін]] (1895—1958) — расійскі навуковец
* [[Леў Іванавіч Яшын|Леў Яшын]] (1929—1990) — савецкі футбаліст, брамнік

== Гарады-пабрацімы ==
{{Гарады-пабрацімы}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Спасылкі ==
{{Commons|Москва}}
* [http://www.moscow.the.by/ Надвор’е Масква]

{{Адміністрацыйны падзел Расіі}}
{{Сталіцы Еўропы}}
{{Сталіцы летніх Алімпіяд}}
{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Масква| ]]
[[Катэгорыя:Вікіпедыя:Істотныя артыкулы]]
[[Катэгорыя:Сталіцы дзяржаў]]
[[Катэгорыя:Гарады-мільянеры Расіі]]