Прагляд зыходнага тэксту старонкі Сілезія (правінцыя)

{{Правінцыя Прусіі
|беларуская назва        = Сілезія
|арыгінальная назва   = Schlesien
|гады                    = 1742/1815—1919<br>1938—1941
|сталіца                 = [[Уроцлаў|Брэслау]]
|герб                    = DEU Niederschlesien 1919-1941 COA.svg
|сцяг                    = Flagge Preußen - Provinz Schlesien.svg
|плошча                 = 37 013 км² (1939)
|насельніцтва               = 4 868 764 чал. (1939)
|карта                   = German Empire - Prussia - Silesia (1871).svg
|подпіс                 = Правінцыя Сілезія ў граніцах 1871 года
}}{{Значэнні|Сілезія (значэнні){{!}}Сілезія}}
'''Сілезія''' ({{lang-de|Schlesien}}), неафіцыйна таксама '''Пруская Сілезія''' ({{lang-de|Preußisch-Schlesien}}) — [[Прусія|пруская]] правінцыя са сталіцай у горадзе [[Уроцлаў|Брэслау]]. У 1919—1938 гады і ў 1941—1945 гады Пруская Сілезія была падзелена на дзве правінцыі — [[Верхняя Сілезія (правінцыя)|Верхнюю]] і [[Ніжняя Сілезія (правінцыя)|Ніжнюю Сілезію]]. Сёння асноўная частка былой правінцыі Сілезія размешчана на тэрыторыі сучаснай Польшчы і толькі вельмі невялікая яе заходняя частка знаходзіцца ў Германіі, уваходзячы ў склад федэральнай зямлі [[Саксонія (зямля)|Саксонія]] (раёны [[Баўтцэн (раён)|Баўтцэн]] і [[Гёрліц (раён)|Гёрліц]]).

== Гісторыя ==
=== Далучэнне сілезскіх зямель Гогенцолернамі ===
[[Выява:Prussia 1806 map - RU.svg|thumb|340px|Правінцыі Каралеўства Прусія ў 1806 годзе]]
Пасля таго як [[Брандэнбург (маркграфства)|брандэнбургскі курфюрст]] Фрыдрых III Гогенцолерн у 1701 годзе абвясціў сябе каралём Прусіі [[Фрыдрых I (кароль Прусіі)|Фрыдрыхам I]], тым самым ператварыўшы [[Прусія (герцагства)|Прускае герцагства]] ў [[Прусія (каралеўства)|каралеўства]], назва «Прусія» паступова распаўсюдзілася на ўсе ўладанні Гогенцолернаў як у граніцах [[Свяшчэнная Рымская імперыя|Свяшчэннай Рымскай імперыі]], так і за яе межамі, хоць фармальна яна адносілася толькі да ўладанняў прускага караля за межамі Свяшчэннай Рымскай імперыі. Пры гэтым іншыя ўладанні прускага караля, якія ўваходзілі ў Свяшчэнную Рымскую імперыю, аж да яе развалу ў 1806 годзе фармальна не з'яўляліся тэрыторыямі Каралеўства Прусія.

У 1742 годзе прускі кароль [[Фрыдрых II (кароль Прусіі)|Фрыдрых II]] пасля [[Першая Сілезская вайна|Першай Сілезскай вайны]] па ўмовах [[Брэслаўскі свет|мірнага дагавора ў Брэслау]] далучыў большую частку [[Аўстрыйская Сілезія|Аўстрыйскай Сілезіі]], у тым ліку [[Глац (графства)|Кладскае графства]]. Пасля [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]] Прусія таксама атрымала тэрыторыі [[Княства Сявежскае|Сявежскага княства]], якое таксама з'яўляецца часткай гістарычнай [[Сілезія|Сілезіі]], стварыўшы на іх невялікую правінцыю [[Новая Сілезія]]. Аднак ужо ў 1807 годзе тэрыторыя Новай Сілезіі пасля паражэння Прусіі ў [[Вайна чацвёртай кааліцыі|вайне з Напалеонам]] нароўні з іншымі прускімі правінцыямі [[Паўднёвая Прусія]] і [[Новая Усходняя Прусія]] ўвайшла ў склад створанага па выніках [[Тыльзіцкі мір|Тыльзіцкага міру]] [[Герцагства Варшаўскае|Варшаўскага герцагства]].

=== Рэарганізацыя прускіх правінцый ===
У 1815 годзе па выніках [[Венскі кангрэс|Венскага кангрэса]] па заканчэнні [[Вызваленчая вайна ў Германіі|вызваленчых войнаў]] тэрыторыя Прусіі была значна павялічана. Для лепшай арганізацыі тэрыторыі дзяржавы ў Прусіі была праведзена адміністрацыйная рэформа, якая прадугледжвала поўную перабудову правінцыйнага падзелу і заснаванне пасады [[обер-прэзідэнт]]а ў правінцыях. У час гэтай рэформы Пруская Сілезія была пашырана за кошт [[Верхняя Лужыца|Верхняй Лужыцы]].

[[Выява:RBSilezie1878.png|thumb|Акругі Сілезіі ў 1878 годзе]]

У 1815 годзе на тэрыторыі правінцыі Сілезія былі створаны чатыры [[Спіс адміністрацыйных акруг Прусіі|адміністрацыйныя акругі]]:
# [[Адміністрацыйная акруга Брэслау]], цэнтр — [[Уроцлаў|Брэслау]].
# [[Адміністрацыйная акруга Лігніц]], цэнтр — [[Лягніца|Лігніц]].
# [[Адміністрацыйная акруга Опельн]], цэнтр — [[Аполе|Опельн]].
# {{нп5|Адміністрацыйная акруга Райхенбах||de|Regierungsbezirk Reichenbach}} (1815—1820), цэнтр — [[Дзяржонеў|Райхенбах]].

Ужо ў 1820 годзе акруга Райхенбах была скасавана і падзелена паміж суседнімі акругамі Брэслау і Опельн.

=== Верхнесілезкі плебісцыт ===
Пасля [[Першая сусветная вайна|Першай сусветнай вайны]] была абвешчана [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Другая Польская Рэспубліка]], якая адразу ж высунула тэрытарыяльныя прэтэнзіі на частку ўсходніх правінцый Прусіі. Каб прыцягнуць славянскую большасць на ўсходзе Сілезіі на свой бок, у 1919 годзе з тэрыторыі правінцыі Сілезія была вылучана акруга Опельн, якая ўтварыла новую самастойную правінцыю [[Верхняя Сілезія (правінцыя)|Верхняя Сілезія]]. Астатняя ж частка была пераназвана ў Ніжнюю Сілезію. Гэтым крокам была прадпрынятая спроба даць [[Верхняя Сілезія|верхнесілезкім]] славянскім народам больш аўтаноміі, каб захаваць гэту тэрыторыю ў складзе Германіі пасля [[Верхнесілезкі плебісцыт|рэферэндуму]], прызначанага [[Версальскі дагавор|Версальскім дагаворам]].

У 1920 годзе Германія, таксама паводле Версальскага дагавора, была вымушана саступіць [[Глучынская вобласць|рэгіён Глучын]] Чэхаславакіі. Пасля [[Сілезскія паўстанні|польскіх паўстанняў]] і [[Верхнесілезкі плебісцыт|верхнесілезкага рэферэндуму]] ў 1922 годзе Германіі ўсё ж прыйшлося перадаць Польшчы ўсходнюю частку правінцыі Верхняя Сілезія.

=== У Трэцім рэйху ===
У [[Трэці рэйх|Трэцім рэйху]] дэ-факта з 1933 года пасля абвяшчэння палітыкі «[[гляйхшальтунг]]а» абедзве правінцыі Ніжняя і Верхняя Сілезія кіраваліся адной асобай — [[гаўляйтар]]ам ''гау Сілезія''. У 1938 годзе абедзве правінцыі былі аб'яднаны ўжо афіцыйна ў адзіную правінцыю Сілезія, аднак неўзабаве пасля акупацыі [[Чэшская Сілезія|Чэшскай Сілезіі]] і [[Польская кампанія вермахта (1939)|польскай кампаніі вермахта]] ў 1939 годзе тэрыторыя прускай Сілезіі была значна пашырана за кошт анексаваных рэгіёнаў. У кастрычніку 1939 года на новых тэрыторыях у складзе правінцыі Сілезія была створана [[адміністрацыйная акруга Катавіц]] з цэнтрам у [[Катавіцы|Катавіцы]]. У лістападзе 1939 года тэрыторыі акруг Опельн і Катавіц былі яшчэ нязначна пашыраны за кошт перадачы прыгранічных зямель з [[Генерал-губернатарства (Трэці рэйх)|Генерал-губернатарства]] ў склад Прускай Сілезіі. У сувязі са значным пашырэннем агульнай плошчы правінцыі Сілезія ў студзені 1941 года яна зноў была падзелена на дзве — Ніжнюю Сілезію з акругамі Брэслау і Лігніц і Верхнюю з акругамі Опельн і Катавіц.

Дзве падзеленыя правінцыі праіснавалі аж да 1945 года. Пасля вайны рэгіён амаль цалкам апынуўся пад польскім кіраваннем. Сёння асноўная частка былой правінцыі Сілезія размешчана на тэрыторыі сучасных [[Ніжнесілезскае ваяводства|Ніжнесілезскага]] і [[Апольскае ваяводства|Апольскага]] ваяводстваў Польшчы і толькі вельмі невялікая частка ўваходзіць у склад Германіі як частка федэральнай зямлі [[Саксонія (зямля)|Саксонія]] (раёны [[Баўтцэн (раён)|Баўтцэн]] і [[Гёрліц (раён)|Гёрліц]]). Чэшская Сілезія зноў з'яўляецца часткай Чэхіі.

== Геаграфія і эканоміка ==
Паўночная частка правінцыі ўяўляла з сябе нізінную, а паўднёвая — гарыстую мясцовасць. Тэрыторыя Сілезіі амаль цалкам належала да басейна ракі [[Одра|Одэр]], толькі на паўднёвым усходзе яе захоплівала [[Вісла]], а на захадзе праз яе тэрыторыю працякалі рэкі, якія ўваходзяць у сістэму [[Эльба (рака)|Эльбы]]: [[Ізер]], [[Шпрэе]] і [[Чорны Эльстэр]]. Па тэрыторыі правінцыі працякалі шматлікія прытокі Одэра: Ольза, Клодніц, Малапана, Вейда, Барч, Опа, Цына, Гоцэнплоц, Глацкая Нёйса, Олау, Вейстрыц і Кацбах. Бобер і Лужыцкая Нёйса ўпадалі ў Одэр за межамі правінцыі<ref name="ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Силезия прусская}}</ref>.

На значнай частцы Сілезіі (каля паловы ўсёй паверхні правінцыі) меліся ўрадлівыя глебы. Пасля правінцыі Саксонія Сілезія давала найбольшую колькасць пшаніцы і ячменю ў Прусіі. Акрамя таго, вялікія ўраджаі давалі пасевы ржы, бульбы і бабовых. Акрамя таго апрацоўваліся цукровы бурак, тытунь, цыкорый і хмель. У цэлым, пладаводства і вінаградарства квітнелі ў Грунбергу, Бейтэне і Мускау. Значна былі развіты таксама жывёлагадоўля (гадоўля коней, буйной рагатай жывёлы, авечак, коз і свіней) і пчалярства<ref name="ЭСБЕ"/>.

На тэрыторыі правінцыі размяшчаўся [[Верхнесілезкі вугальны басейн|Верхнесілезкі каменнавугальны басейн]] — найбуйнейшы ў Германіі. Здабываліся таксама жалезныя, цынкавыя, срэбра-свінцовыя і медныя руды і серны калчадан. Вельмі развіты былі металургія (выплаўляліся чыгун, цынк, срэбра), апрацоўка металаў, машынабудаванне і выраб інструментаў, а таксама апрацоўчая прамысловасць (апрацоўка валакністых рэчываў). Сілезія славілася вытворчасцю лепшых пяньковых і льняных палотнаў ва ўсёй Прусіі. Таксама было развіта і баваўняная вытворчасць, пража шэрсці і вытворчасць шарсцяных тканін. Вялікае значэнне мелі таксама цукровая, мукамольная, вінакуранае і піваварная вытворчасці, а таксама папяровая і гарбарная вытворчасці. Галоўны гандлёвы цэнтр правінцыі — Брэслау. Асноўная навучальная ўстанова правінцыі — [[Урацлаўскі ўніверсітэт|Універсітэт Брэслау]]<ref name="ЭСБЕ"/>.

== Насельніцтва ==
[[Выява:Schlesien1890.jpg|thumb|400px|Правінцыя Сілезія, карта 1890 года]]
[[Выява:Schlesien Verwaltungsgliederung 1905.svg|thumb|400px|Акруга і раёны правінцыі Сілезія ў 1905 годзе]]
[[Выява:Gau Oberschlesien.png|thumb|240px|Акруга Опельн і Катавіц (тады ўжо правінцыя [[Верхняя Сілезія (правінцыя)|Верхняя Сілезія]]) станам на 1943 год]]

=== Статыстычныя даныя ===
Нацыянальны склад правінцыі быў разнастайны. У 1895 годзе з 4 415 309 жыхароў налічвалася 973 586 палякаў, 68 797 чэхаў і 26 299 [[Венды|вендаў]]; астатняе насельніцтва — [[немцы]]. У канфесійным плане ў 1895 годзе сярод жыхароў правінцыі налічвалася 2 384 754 каталікоў, 1 974 629 пратэстантаў, 8155 прадстаўнікоў іншых хрысціянскі спавяданняў і 47 543 яўрэяў. Земляробствам, жывёлагадоўляй, лесаводствам і рыбнай лоўляй было занята 46,9 % працаздольнага насельніцтва; у горнай справе і апрацоўчай прамысловасці — 43,2 %, гандлем і транспартнай справай — 9,7 %<ref name="ЭСБЕ"/>.

Тэрыторыя і насельніцтва правінцыі Сілезія ў 1900 годзе:<ref name="Statistik1900">[http://www.gemeindeverzeichnis.de/gem1900/gem1900.htm?schlesien/schlesien1900.htm Provinz Schlesien] // Gemeindeverzeichnis Deutschland 1900{{ref-de}}</ref>

{| class="wikitable" style="text-align: right; "
! rowspan="2" | Адміністрацыйная акруга
! rowspan="2" | Плошча, км²
! rowspan="2" | Насельніцтва, чал.
! colspan="2" |Колькасць раёнаў
|-
![[Раён (Германія)|сельскіх]]
![[Пазараённы горад (Германія)|гарадскіх]]
|-
| style="text-align:left;" |Акруга Лігніц
|13.610,20
|1.102.992
|19
|2
|-
| style="text-align:left;" |Акруга Брэслау
|13.483,63
|1.697.719
|23
|2
|-
| style="text-align:left;" |Акруга Опельн
|13.225,36
|1.868.146
|19
|5
|-
| style="text-align:left;" |'''Усяго па правінцыі'''
|'''40.319,19'''
|'''4.668.857'''
|'''61'''
|'''9'''
|}

Плошча і колькасць насельніцтва правінцыі Сілезія і асобных яе адміністрацыйных акруг станам на 17 мая 1939 года ў граніцах на 1 студзеня 1941 года і колькасць раёнаў на 1 студзеня 1941 года:<ref name="sjb3940">{{cite web|url=http://www.digizeitschriften.de/download/PPN514401303_1939/PPN514401303_1939___log10.pdf|lang=de|title=Fläche und Bevölkerung der größeren Verwaltungsbezirke (S. 8), Zahl der Gemeinden und Kreise (S. 21), Bevölkerung nach Gemeindegrößenklassen (S. 22)|publisher=Statistisches Jahrbuch für das Deutsche Reich 1939/40 (Digitalisat)}}</ref>

{| class="wikitable" style="text-align: right; "
! rowspan="2" | Адміністрацыйная акруга
! rowspan="2" | Плошча, км²
! rowspan="2" | Насельніцтва, чал.
! colspan="2" |Колькасць раёнаў
|-
![[Раён (Германія)|сельскіх]]
![[Пазараённы горад (Германія)|гарадскіх]]
|-
| style="text-align:left;" |Акруга Лігніц
|14.023,41
|1.314.710
|17
|4
|-
| style="text-align:left;" |Акруга Брэслау
|12.957,64
|1.971.829
|18
|4
|-
| style="text-align:left;" |Акруга Опельн
|11.694,61
|1.374.232
|15
|3
|-
|<small>''без былых польскіх тэрыторый''</small>
|<small>8.943,97</small>
|<small>1.047.808</small>
|
|
|-
|<small>''былыя польскія тэрыторыі''</small>
|<small>2.750,64</small>
|<small>326.424</small>
|
|
|-
| style="text-align:left;" |Акруга Катавіц
|8.923,64
|2.966.852
|12
|6
|-
|<small>''без былых польскіх тэрыторый''</small>
|<small>1.088,12</small>
|<small>534.417</small>
|
|
|-
|<small>''былыя польскія тэрыторыі''</small>
|<small>7.835,52</small>
|<small>2.432.435</small>
|
|
|-
| style="text-align:left;" |'''Усяго па правінцыі'''
|'''47.599,30'''
|'''7.627.623'''
|'''62'''
|'''17'''
|-
|<small>''без былых польскіх тэрыторый''</small>
|<small>37.013,14</small>
|<small>4.868.764</small>
|
|
|-
|<small>''былыя польскія тэрыторыі''</small>
|<small>10.586,16</small>
|<small>2.758.859</small>
|
|
|}

=== Гарадское і сельскае насельніцтва ===
Размеркаванне насельніцтва Сілезіі па розных тыпах населеных пунктаў у залежнасці ад іх велічыні па агульнай колькасці жыхароў станам на 17 мая 1939 года<ref name="sjb3940"/>:
{| class="wikitable" style="text-align: right; "
! rowspan="2" |Год
! colspan="3" |Доля насельніцтва па катэгорыях населеных пунктаў па колькасці жыхароў
|-
!меней 2.000 жыхароў
!2.000 — 100.000 жыхароў
!больш 100.000 жыхароў
|-
!1939
|41,2 %
|38,8 %
|20,0 %
|}

== Обер-прэзідэнты ==
[[Выява:Coat of Arms of Silesia.svg|thumb|240px|Герб правінцыі Сілезія]]
Пасада [[обер-прэзідэнт]]а ўведзены ў Прусіі паводле ўказу ад 30 красавіка 1815 года пра паляпшэнне арганізацыі правінцыйнага кіравання ({{lang-de|Verordnung wegen verbesserter Einrichtung der Provinzial-Behörden}}).

{| class="wikitable"
!Гады
![[Обер-прэзідэнт]]
!Партыя
|-
|1816—1820
|{{нп5|Фрыдрых Тэадор фон Меркель||de|Friedrich Theodor von Merckel}}
|
|-
|1824—1825
|{{нп5|Морыц Гаўбальд фон Шонеберг||de|Moritz Haubold von Schönberg}}
|
|-
|1825—1825
|{{нп5|Ганс Граф фон Бюлаў||de|Hans Graf von Bülow}}
|
|-
|1825—1845
|{{нп5|Фрыдрых Тэадор фон Меркель||de|Friedrich Theodor von Merckel}}
|
|-
|1845—1848
|{{нп5|Вільгельм фон Ведэль||de|Wilhelm von Wedell}}
|
|-
|1848—1848
|{{нп5|Ганс Давід Людвіг Граф Ёрк фон Вартэнбург||de|Hans David Ludwig Graf Yorck von Wartenburg}}
|
|-
|1848—1848
|{{нп5|Юліус Піндэр||de|Julius Pinder}}
|
|-
|1848—1868
|{{нп5|Ёган Эдуард фон Шляйніц||de|Johann Eduard von Schleinitz}}
|
|-
|1869—1872
|{{нп5|Эберхард цу Штольберг-Вернігеродэ||de|Eberhard zu Stolberg-Wernigerode}}
|
|-
|1873—1874
|{{нп5|Фердынанд фон Нордэнфлюхт||de|Ferdinand von Nordenflycht}}
|
|-
|1874—1877
|[[Адольф фон Арнім-Бойцэнбург]]
|
|-
|1877—1879
|[[Роберт Віктар фон Путкамер]]
|
|-
|1879—1894
|{{нп5|Ота Тэадор фон Зайдэвіц||de|Otto Theodor von Seydewitz}}
|
|-
|1894—1903
|{{нп5|Герман фон Гацфельд||de|Hermann von Hatzfeldt}}
|
|-
|1903—1909
|{{нп5|Роберт фон Цэдліц-Труцшлер||de|Robert von Zedlitz-Trützschler}}
|
|-
|1910—1910
|{{нп5|Ёхан фон Дальвіц||de|Johann von Dallwitz}}
|
|-
|1910—1919
|{{нп5|Ганс Лаўхлан фон Гюнтэр||de|Hans Lauchlan von Guenther}}
|
|-
|1919—1919
|{{нп5|Фелікс Філіп||de|Felix Philipp}}
|
|-
|1919—1938
|''паасобнае існаванне Верхняй і Ніжняй Сілезіі''
|
|-
|1938—1941
|[[Ёзэф Вагнер (НСДАП)|Ёзэф Вагнер]]
|[[Нацыянал-сацыялістычная нямецкая рабочая партыя|НСДАП]]
|}

Фелікс Філіп пасля падзелу правінцыі на [[Верхняя Сілезія (правінцыя)|Верхнюю]] і [[Ніжняя Сілезія (правінцыя)|Ніжнюю Сілезію]] працягнуў кіраванне Ніжняй Сілезіяй да 1920 года.

Гаўляйтар партыйнага ''гау Сілезія'' Ёзэф Вагнер у 1935—1938 гг. адначасова быў таксама і обер-прэзідэнтам як у Верхняй, так і ў Ніжняй Сілезіі, а пасля іх афіцыйнага аб'яднання ўзначаліў і аб'яднаную правінцыю.

{{зноскі}}
== Спасылкі ==
{{Commonscat|}}
* Deutsche Verwaltungsgeschichte: [http://www.verwaltungsgeschichte.de/p_schlesien.html Preußische Provinz Schlesien] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20170607115741/http://www.verwaltungsgeschichte.de/p_schlesien.html |date=7 чэрвеня 2017 }}{{ref-de}}
* Territoriale Veränderungen in Deutschland: [http://www.territorial.de/ndschles/prschles.htm Provinz Schlesien]{{ref-de}}
* [https://www.deutsche-schutzgebiete.de/provinz_schlesien.htm Provinz Schlesien (Herzogtum Schlesien)]{{ref-de}}
{{Правінцыі Прусіі}}
{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Правінцыі Прусіі]]
[[Катэгорыя:З’явіліся ў 1742 годзе]]
[[Катэгорыя:З’явіліся ў 1815 годзе]]
[[Катэгорыя:Зніклі ў 1941 годзе]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Сілезіі]]
[[Катэгорыя:1742 год у Еўропе]]
[[Катэгорыя:XVIII стагоддзе ў Польшчы]]