Хлудаўскі псалтыр

Хлудаўскі псалтыр. каля 850
руск.: Хлудовская псалтырь
Матэрыял	пергамент
Памеры	19.5 см × 15 см см
Масква
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Хлудаўскі псалтыр — манускрыпт на грэчаскай мове, створаны ў Візантыі каля 850 года, як мяркуецца, у канстантынопальскім Студыйскім манастыры. Адзін з найстарэйшых захаваных псалтыраў і адзін з трох, якія засталіся з IX стагоддзя. Створаны ў перыяд іканаборства і мае шэраг ілюстрацый на гэтую тэматыку. Захоўваецца ў рукапісным зборы Дзяржаўнага гістарычнага Музея ў Маскве, № 129д.

Гісторыя

Рукапіс атрымаў назву па прозвішчы збіральніка — Аляксея Іванавіча Хлудава.

В. М. Лазараў датуе яго прыблізна 787—815 гг. Кандакоў выказаў здагадку, што ён быў створаны ў Студыйскім манастыры. А. М. Грабар лічыў, што мініяцюра была створана ў майстэрні патрыярха Фоція, а мастаком быў яго блізкі сябар — епіскап Сіракузскі Грэгорыа Асбеста, і датаваў яе 858—867 гг.

У XII—XIII стагоддзях ілюстрацыі Хлудаўскага Псалтыра былі цалкам перамаляваныя.

З запісаў на старонках рукапісу вядома, што ён знаходзіўся некаторы час на Афоне, у Лаўры Святога Афанасія, а потым на в. Халкі. Вядомы славіст XIX стагоддзя Віктар Іванавіч Грыгаровіч прывёз яго са свайго доўгага падарожжа па Балканах у 1844-47 гг.. Некаторы час ён знаходзіўся ў зборы А. І. Лабкова, таму яго таксама называлі «Лабкоўскі рукапіс». Да канца 1860-х гг. манускрыпт знаходзіўся ўжо ў зборы Хлудава, і ў гэты час ён становіцца шырока вядомым. Хлудаў завяшчаў свой збор рукапісаў і старадрукаў Нікольскаму аднаверскаму манастыру ў Маскве, куды і трапіла кніга пасля смерці збіральніка ў 1882 годзе. З 1917 года нацыяналізаваны і захоўваецца ў Гістарычным музеі.

Гэты рукапіс па важнаму значэнню мініяцюр, якія ўпрыгожваюць яго, як і ў мастацкім, так і ў археалагічным і царкоўным дачыненні ледзь ці не самы выдатны з усіх, якія знаходзяцца ў нашай Айчыне. (Ф. І. Буслаеў)

Іканаборчая тэматыка

Распяцце з іканаборцамі

Канстанцін Вялікі

Своеасаблівая манера ілюстравання рукапісу: акрамя малюнкаў, якія адносяцца да тэкстаў псалмоў, мастак каментуе дзеянні іканаборцаў, супастаўляючы іх з евангельскімі падзеямі. Напрыклад, такая мініяцюра з Распяццем, адна з самых вядомых ілюстрацый рукапісу: воін справа падносіць Хрысту губку, насычаную воцатам, іншы воін працінае Збавіцеля дзідай, у той час як унізе іканаборцы Ян Граматык  і епіскап Антоній Сілейскі замазваюць вапнай абраз Хрыста з дапамогай такой жа доўгай жардзіны. Посуд з вапнай той жа формы, што і посуд з воцатам.

Відаць значнае вострапалемічнае адценне. «Іканаборцы абвінавачваюцца ва ўсіх смяротных грахах: д’ябал пазычае ім золата, яны паклёпнічаюць на Бога, цягнучы па зямлі велізарныя языкі, яны замазваюць вапнай абразы. На адной з мініяцюр прадстаўлены патрыярх Нікіфар, які люта топча нагамі іканаборцаў Яна Граматыка, які пазней стаў патрыярхам (837—843). Усё гэта надае мініяцюрам Хлудаўскага Псалтыра надзённы характар. На многіх старонках рукапісу чуць жывыя адгалоскі гарачай барацьбы шанавальнікаў ікон з іканаборцамі».

Як адзначае Лазараў, менавіта надзённасць малюнкаў, у якіх цэнтральную ролю адыгрывае патрыярх Нікіфар (806—815) і няма патрыярха Мяфодзія і імператрыцы Феадоры, якія аднавілі шанаванне ікон у 843 годзе, кажа супраць датыроўкі Хлудаўскага Псалтыра 858—867 гадамі, як гэта робіць А. М. Грабар. З іншага боку, мяркуецца, што рукапіс створаны, калі іканаборства было ўжо пераможана.

Апісанне

Пашкоджаная мініяцюра са сцэнай утаймавання аднарога

Хлудаўскі псалтыр прадстаўляе сабой невялікі рукапіс на пергаменце памерам 19,5х15 см, ён мае 169 лістоў па 23 радкі на старонцы. Першапачаткова тэкст быў напісаны ўставам IX стагоддзя, рудое чарніла з цягам часу выцвіла, старажытнае пісьмо было змыта, і тэкст быў перапісаны зноў мінускулам XIII стагоддзя. Абрысы старажытнага ўставу часткова прасочваюцца пад новым пісьмом. Загалоўкі псалмоў напісаны кінаварным уставам.

Асноўны змест рукапісу складае кніга псалмоў. У канцы рукапісу (л. 147—169) ідуць 15 біблейскіх песень і богаслужбовыя паследаванні. Мініяцюры рукапісу (за выключэннем дзвюх) размешчаны на палях і з’яўляюцца найстаражытнейшым узорам г.зв. манастырскай рэдакцыі псалтырнай ілюстрацыі. Захавалася 209 мініяцюр, нераўнамерна размеркаваных па тэксце. Выявы таксама былі моцна абноўленыя каля XIII стагоддзя. У розны час з рукапісу былі выразаныя цэлыя лісты, ці асобныя мініяцюры — 9 лістоў цалкам і 11 асобных мініяцюр або іх фрагментаў.

Пераплёт з XV стагоддзя, некаторыя мініяцюры пацярпелі пры абразанні лістоў рукапісу пры пераносе ў новы пераплёт. Таму мяркуюць, што першапачатковы памер мог быць большым, каля 21,5х17 см..

Літаратура

• Шчепкина М. В. Миниатюры Хлудовской Псалтыри. М.: Искусство, 318 страниц. 1977 г.
• Колпакова Г. С. Искусство Византии. Ранний и средний периоды. — СПб: «Азбука-Классика», 2004.
• Кондаков Н. П. Миниатюры греческой рукописи псалтыри IX века из собрания А. И. Хлудова в Москве. — Древности. Труды МАО, VII 3 1878, 162—183

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Хлудаўскі псалтыр
• Агляд (руск.)
• Выявы Архівавана 22 лістапада 2017. (руск.)
• Миниатюры из Хлудовской псалтыри (руск.)
• Византийская история — искусство (руск.)