Пячатка Ізяслава Уладзіміравіча

Дадаць спасылкі
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Аверс адбітка
Рэверс адбітка

Пячатка № 2 корпуса актавых пячатак Старажытнай Русі, таксама вядома як пячатка Ізяслава Уладзіміравіча — археалагічны артэфакт з Ноўгарада, спачатку датаваны Валянцінам Яніным канцом X ст. і атрыбутаваны як актавая пячатка полацкага князя Ізяслава Уладзіміравіча. Следам за Яніным пячатку лічылі адной з найстаражытнейшых сярод пячатак Русі і помнікаў пісьменства Усходняй Еўропы. У 2014 годзе Сава Міхееў прапанаваў іншае прачытанне надпісаў і атрыбуцыю.

Агульныя звесткі[правіць | правіць зыходнік]

Знойдзена ў кастрычніку 1953 года на Нярэўскім раскопе ў Ноўгарадзе па-за якім-небудзь археалагічным пластом, у 1955 годзе Янін выказаў здагадку, што артэфакт вымыты дажджамі з пласта мяжы XI—XII стст.[1], у 1956 годзе перадатаваў пласт 1-й чвэрцю XII ст.[2], у 1970 годзе па дэндрахраналогіі — 1134—1161 гадамі[3], але прывязка да пласта застаецца толькі здагадкай Яніна[4]. У зводзе Яніна пячатка атрымала нумар 2[5]. Захоўваецца ў Дзяржаўным гістарычным музеі ў Маскве[6][7].

Звычайна пячаткі адбівалі на булах (круглых металічных балванках) і прывешвалі да грамат на матузках. Аднак, гэты артэфакт адбіты на непадрыхтаваным абрубку свінцу і быў прывешаны да дакумента на тонкім скураным (магчыма, пергаментным) раменьчыку. Памеры свінцовай палоскі ўздоўж канала раменьчыка — 24-30 мм, упоперак каналу — 38 мм, таўшчыня — 11 мм, у месцы адбітку 8 мм. На аверсе выява трызуба з крыжам на цэнтральным зубе і кругавы надпіс.[5] Выява трызуба добра адбілася, але невялікі ўчастак у ніжняй левай частцы аверса і адпаведнай ёй частцы рэверса пашкоджаны, выступалыя часткі металу быццам счасаны[8].

На думку Яніна гэта актавая княжацкая пячатка. Паводле Міхеева, пячатка належала княжацкаму службоўцу. Сяргей Бялецкі, робіць выснову, што, магчыма, гэта своеасабліва аформленая геральдычная падвеска або, меней імаверна[9], sigillum citationis — «пазоўніца», пячатка на позве да суда. Аднак, на думку Бялецкага, адбітак на свінцовым бруску зроблены звычайным булаторыем, што дазваляе захаваць для артэфакта назву «пячатка».[10]

Апісанне[правіць | правіць зыходнік]

Аверс[правіць | правіць зыходнік]

Знак[правіць | правіць зыходнік]

У першай публікацыі 1955 года Янін інтэрпрэтаваў княжацкі знак як трызуб з крыжам на цэнтральным зубе[11], пазней у гэтым сумняваўся і сам Янін, і Аркадзь Малчанаў[12]. У 1970 годзе Янін ужо бачыў на пячатцы трызуб з акруглым завяршэннем левага зуба, то-бок разглядаў крыж як частку кругавога надпісу[13] або трызуб з крыжам на сярэднім зубе і акруглым завяршэннем левага зуба, то-бок зноў разглядаў крыж як частку знака, а «о» як элемент выявы[14]. Малчанаў лічыў знак простым трызубам — крыж называў надта «малюсенькім», каб быць індывідуальнай прыкметай, а закругленне разглядаў як літару «о» надпісу[12]. Пазней Бялецкі прапанаваў вярнуцца да першай думкі Яніна, пра «кружок» на левым зубе як літару «о», а крыж, на яго думку, арганічна працягвае зубец[15][16][17][18]. На думку Міхеева, у кожным разе немагчыма цалкам апісаць знак, бо ножка трызуба часткова сцёрта і магла быць якой заўгодна[19].

Надпіс[правіць | правіць зыходнік]

У 1955 годзе Янін чытаў кругавы надпіс як «Изас[ла]озо»[20][2], у 1970 годзе як «Изас[лав]ос». Чытанне надпісу Яніным, а потым падтрымка Бялецкім[21], грунтуецца на прачытанні графемы «Ν» як «И»[22]. Янін разглядаў надпіс як легенду да княжацкага знака, на яго думку надпіс пачынаецца ад крыжа, бо так было на пазнейшых кругавых надпісах княжацкіх пячатках, дзе крыж быў часткай надпісу. Аднак, на пячатцы № 2 крыж не частка надпісу, а элемент княжацкага знака, такую выснову перыядычна рабіў сам Янін[12].

На думку Міхеева, чытанне графемы «Ν» як «И» немагчыма ні для ранняга старажытнарускага надпісу, ні для грэчаскага надпісу[22]. Паводле даследчыка, надпіс і праўда чытаецца па гадзіннікавай стрэлцы, але пачынаецца не зверху справа ад крыжа на цэнтральным зубе, а знізу злева ад ножкі трызуба. Паводле Міхеева, першая літара магла знаходзіцца на пашкоджаным участку і такім чынам надпіс чытаецца як «[*]оzоntαc» («[**]озоИзас» або «[***]осИзас» паводле Яніна), літара «о» выразана майстрам усутыч княжацкага знаку, літара «z» выразана вельмі неахайна, а літары «t» і «α» («з» і «а» паводле Яніна) ідэнтыфікуюцца няпэўна[8]. Магчыма, рэзчык капіраваў надпіс, якога не разумеў. На думку Міхеева, калі на пячатцы і было княжацкае імя, то пэўна не «Изѧславъ».[22] Паводле даследчыка, імаверна на пячатцы напісана грэчаскае імя Σώζων — Сазонт[8], такую думку падтрымаў Андрэй Вінаградаў, але ў яго трактоўцы поўны тэкст надпісу «Cоzоntα» — імя ў вінавальным склоне, працяг не цалкам напісанай формулы тыпу «Госпадзе, выратуй Сазонта», але маладасведчаны майстар-рэзчык першую «сігму» імя Сазонт прыляпіў да яго канца, то-бок на думку Вінаградава ні адна літара надпісу не страчана[23].

Рэверс[правіць | правіць зыходнік]

Знак[правіць | правіць зыходнік]

Да 2014 года рэверс ніхто не каментаваў. Паводле Міхеева, па цэнтры бачны фрагмент няяснай выявы, магчыма, арнаментальнай.

Бялецкі выказваецца пра выяву як няясную — не выключае, што выяўлена птушка з доўгай прамой дзюбай, але характарызуе гэта не болей як сваю здагадку.[9]

Надпіс[правіць | правіць зыходнік]

На думку Міхеева, упэўнена чытаюцца літары «γρα». Апроч гэтага, бачны фрагмент імаверна яшчэ адной літары. Паводле даследчыка, надпіс змяшчае скарот ад нейкай формы словаў «γράμμα» (пісьмо, ліст), «γραμματεύς» або «γραμματικόϛ» (пісар, сакратар). Так «γραμματικόϛ» было назвай ураду на візантыйскіх пячатках, большасць якіх датавана XI ст.[24].

На думку Бялецкага, надпіс на рэверсе мусіць быць як і на аверсе — кірылічны[25] і абмяжоўваўся чатырма літарамі «ГРАД», бо слядоў іншых літар не бачна, пры тым, што кропкавы абадок захаваўся амаль па ўсім перыметры пячаткі[9]. Паводле Бялецкага, магчыма, літары ёсць часткай адзінай легенды з пачаткам на аверсе, а на рэсерсе заканчэнне, напрыклад, «Град Изяслава» або «Изяславов град». Таксама Бялецкі не выключае, што літары на рэверсе ёсць чымсьці ўзору абрэвіятуры, у такім разе, магчыма, гэта «Г(лаголи) Р(ьцы) А(зъ) Д(обро)»[9]. Даследчык адзначае, што ў старажытнарускай сфрагістычнай традыцыі не вядома пячатак сакратароў, а таксама не вядома пра княжацкіх сакратароў з крыніц[25].

Атрыбуцыя[правіць | правіць зыходнік]

Атрыбуцыю пячаткі № 2 Янін абгрунтоўваў прачытаннем імя на кругавым надпісе і тым, што полацкі князь Ізяслаў Уладзіміравіч (978—1001) адзіны князь Ізяслаў у акрэсленым часе. Належнасць пячаткі менавіта князю даследчык выводзіў з наяўнасці на ёй княжацкага знаку і кругавога надпісу, бо на яго думку кругавыя надпісы ўласцівы менавіта княжацкім пячаткам. Пры гэтым, думку пра такую ўласцівасць Янін грунтаваў на ўласнай атрыбуцыі князям пячатак № 1 і № 2 у сваім зводзе. Атрыбуцыя ж пячаткі № 1 таксама дыскусійная, яна як і № 2 знойдзена па-за археалагічнымі пластамі, таму яе датыроўка толькі здагадкавая і грунтуецца на тыпалогіі знака — двузуба, а надпіс практычна не чытаецца. На пэўна ж атрыбутаваных князям пячатках таго і пазнейшага часу надпісы радковыя і калонкавыя, а артэфакты з кругавымі надпісамі не пячаткі, а манеты і брактэаты.[26] Бялецкі таксама канстатуе, што іншых (апроч № 1) ранніх княжацкіх пячатак з кругавымі надпісамі няма, а тыя, што і лічацца такімі, на праўдзе радковыя або калонкавыя.[27]

Малчанаў пагаджаўся з атрыбуцыяй Яніна пячаткі полацкаму князю Ізяславу, але знак на ёй, на думку даследчыка, не меў значных адрозненняў ад простага трызуба і належаў Уладзіміру Святаславічу «як бацьку і сюзерэну»[12].

На думку Міхеева, магчыма, пячатка належала Сазонту, сакратару князя, чый знак выяўлены на аверсе пячаткі[19], але ножка трызуба часткова сцёрта і магла быць якой заўгодна, таму атоесніць знак з пэўным князем немагчыма[19]. Вядомы прынамсі адзін наўгародзец XII ст. з імем Сазонт (Созонтъ), ён пакінуў два аўтографы на сцяне лесвічнай вежы Георгіеўскага сабора Юр’ева манастыра — «а се Созонте ѱлъ лютыи | а се Сьрь[г]и[и ѱ]лъ [т]атив[ы](и)» і «а се (С)озонте ѱлъ»[8], — надпісы размешчаны адзін паблізу другога на сцяне над 24-й прыступкай[28]. Нестандартнасць формулы «а се N пьсалъ», ужыванне незвычайных лігатур: «те» ў першым радку і «ти» ў другім радку першага надпісу, вычварных прыніжальных эпітэтаў, рэдкага слова «тативыи» (зладзеяваты), некалькі глагалічных літар пад гэтым надпісам дазваляюць думаць пра Сазонта «лютага» як пра аднаго з найадукаванейшых людзей свайго часу[29]. Нейкі Сазонт, наўгародзец XII ст., мог быць датычны будаўніцтву царквы Спаса Праабражэння на Нярэдзіцы ў 1198 годзе або да яе роспісу ў 1199 годзе, бо сярод патранальных выяў у царкве ёсць невялікі фрэскавы абраз святога Сазонта. Магчыма, гэты другі Сазонт тоесны першаму, але сцвярджаць так пэўна немагчыма, ёсць і іншыя думкі наконт асобы другога Сазонта.[19]

Зноскі

  1. ↑ Янин 1955, с. 39.
  2. ↑ а б Янин 1956, с. 157.
  3. ↑ Янин 1977, с. 166.
  4. ↑ Белецкий 2016, с. 125-126.
  5. ↑ а б Михеев 2014, с. 52.
  6. ↑ Молчанов 2012, с. 440, рис. 5.
  7. ↑ Михеев 2014, с. 52, прим. 20.
  8. ↑ а б в г Михеев 2014, с. 53.
  9. ↑ а б в г Белецкий 2016, с. 130.
  10. ↑ Белецкий 2016, с. 131.
  11. ↑ Янин 1955, с. 41-42.
  12. ↑ а б в г Молчанов 1982, с. 225-226.
  13. ↑ Янин 1970, с. 41.
  14. ↑ Янин 1970, с. 166.
  15. ↑ Белецкий 1997, с. 101-102.
  16. ↑ Белецкий 2000a, с. 36.
  17. ↑ Белецкий 2000b, с. 382.
  18. ↑ Белецкий 2012, с. 434.
  19. ↑ а б в г Михеев 2014, с. 54.
  20. ↑ Янин 1955, с. 41.
  21. ↑ Белецкий 2016, с. 126-128.
  22. ↑ а б в Михеев 2017, с. 18, прим. 5.
  23. ↑ Михеев 2014, с. 53, прим. 21.
  24. ↑ Михеев 2014, с. 54, прим. 27.
  25. ↑ а б Белецкий 2016, с. 129.
  26. ↑ Михеев 2014, с. 54-57.
  27. ↑ Белецкий 2016, с. 128-129.
  28. ↑ Михеев 2014, с. 53, прим. 23.
  29. ↑ Михеев 2014, с. 53-54.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Белецкий С. В. Начало русской геральдики (знаки Рюриковичей X—XI вв.) // У источника: 1: Сб. статей в честь чл.-корр. РАН Сергея Михайловича Каштанова. М., 1997. Ч. I. — С. 93-171.
  • Белецкий С. В. Знаки Рюриковичей: Часть первая: X—XI вв. СПб., 2000. (Исследования и музеефикация древностей Северо-Запада. Вып. 2.)
  • Белецкий С. В. Зарождение русской геральдики // Stratum plus: Cultural Anthropology. Archaeology. СПб.; Кишинев; Одесса; Бухарест, 2000. № 6. — С. 366—424.
  • Белецкий С. В. Древнейшая геральдика Руси // Повесть временных лет / Пер. Д. С. Лихачева, О. В. Творогова, комментарии А. Г. Боброва, С. Л. Николаева, А. Ю. Чернова при участии А. М. Введенского и Л. В. Войтовича, 129 илл. М. Мечева. СПб., 2012. — С. 431—465.
  • Белецкий С. В. О печати № 2 Корпуса печатей Древней Руси // Записки Института истории материальной культуры. 2016. № 13. — С. 123—133.
  • Михеев С. К проблеме атрибуции знаков Рюриковичей // Древняя Русь: Вопросы медиевистики. — М., 2014. 4 (58). — С. 45-63.
  • Михеев С. Княжеские печати с тамгами и атрибуция знаков Рюриковичей XI—XII в. // Древняя Русь: Вопросы медиевистики. М., 2017. 4 (70). — С. 17-41.
  • Молчанов А. А. Еще раз о таманском бронзовом «брактеате» // Советская археология. 1982. № 3. — С. 223—226.
  • Молчанов А. А. Знаки Рюриковичей: древнерусская княжеская эмблематика // Русь в IX—X веках: Археологическая панорама / Отв. ред. Н. А. Макаров. М.; Вологда, 2012. — С. 436—447.
  • Янин В. Л. Древнейшая русская печать X века // Краткие сообщения о докладах и полевых исследованиях Института истории материальной культуры. М., 1955. [Вып.] 57. — С. 39-46.
  • Янин В. Л. Вислые печати из новгородских раскопок 1951—1954 гг. // Труды Новгородской археологической экспедиции. М., 1956. Т. I. (Материалы и исследования по археологии СССР. № 55.) — С. 138—163.
  • Янин В. Л. Актовые печати Древней Руси X—XV вв. — Т. I: Печати X — начала XIII в. — М., 1970.
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Пячатка_Ізяслава_Уладзіміравіча&oldid=4643827"