Ізяслаў Уладзіміравіч

З пляцоўкі Вікіпедыя
Перайсьці да навігацыі Перайсьці да пошуку
Ізяслаў Уладзіміравіч
ст.-рус. Изѧславъ
Iziasłaŭ, Rahnieda, Volodymyr. Ізяслаў, Рагнеда, Володимир.jpg
Iziaslav of Polock Seal avers.png
Знак Ізяслава. Малюнак з пячаткі.
князь полацкі
каля 988 — 1001
Папярэднік Рагвалод
Пераемнік Усяслаў Ізяславіч
Нараджэнне каля 980
Смерць 1001(1001)
Род Рагвалодавічы Рагвалодавічы
Бацька Знак Уладзіміра Святаславіча Уладзімір Святаславіч
Маці Рагнеда Рагвалодаўна
Жонка імя невядома
Дзеці Рагвалодавічы сыны Усяслаў, Брачыслаў
Веравызнанне Хрысціянскі крыж хрысціянства
Дзейнасць увядзенне пісьменства ў Полацкай зямлі[1]
Вядомы як першы князь полацкі з Рурыкавічаў
Commons-logo.svg Ізяслаў Уладзіміравіч на Вікісховішчы

Ізяслаў Уладзіміравіч (ст.-рус. Изѧславъ, каля 980 — 1001, Полацк) — князь полацкі (каля 988—1001, першы з Рурыкавічаў, заснавальнік роду Ізяславічаў). Сын вялікага князя кіеўскага Уладзіміра Святаславіча ў яго шлюбе з полацкай князёўнай Рагнедай Рагвалодаўнай.

З Ізяславам Уладзіміравічам звязана ўзнаўленне полацкай княжацкай дынастыі Рагвалодавічаў і самастойнасці Полацкага княства. Даследчыкі мяркуюць, што пры ім адбылося прыняцце хрысціянства на Полаччыне, у Полацку створана адно з першых усходнеславянскіх епіскапстваў (991—992), уведзена пісьменства, аб чым сведчыць княжацкая пячатка з надпісамі. Першы з усходнеславянскіх князёў, які ахарактарызаваны ў летапісу як кніжнік.

Паходжанне і роднасныя сувязі[правіць | правіць зыходнік]

Паводле дарэвалюцыйных расійскіх генеолагаў, Ізяслаў належыць да 5-га пакалення Рурыкавічаў. Па жаночай лініі — праз Рагнеду — унук першага вядомага полацкага князя Рагвалода[2]. З’яўляецца заснавальнікам асобнай галіны Рурыкавічаў — роду Ізяславічаў Полацкіх, якія кіравалі Полацкай зямлёй па праву спадчыннасці ад Рагвалода, і, такім чынам, працягвалі дынастыю Рагвалодавічаў[3].

Імя[правіць | правіць зыходнік]

Імя Ізяслаў складаецца з асноў ізя- (ст.-рус. изѧти — выбраць) і слаў- (параўн.: слава) і, такім чынам, верагодна значыць: «выбраны славай». Верагодна, Уладзімір Святаславіч, называючы сваіх сыноў, трымаўся створанай ім сістэмы, і такім чынам, заклаў асновы іменаслова роду сваіх нашчадкаў. Закладаючы ў імёны большасці сваіх дзяцей аснову слаў-, Уладзімір падкрэсліваў іх сувязь з дзедам — вялікім князем кіеўскім Святаславам Ігаравічам[4]. Хроснае імя Ізяслава невядома.

Рагвалодавічы — княжацкі род
(да падзелу на ўдзелы)
Рагвалод
1-ы сын Рагвалода (імя невядома)
2-і сын Рагвалода (імя невядома)
Рагнеда Рагвалодаўна
(муж: вялікі князь кіеўскі Уладзімір)
Ізяслаў Уладзіміравіч
Усяслаў Ізяславіч
Брачыслаў Ізяславіч
Усяслаў Брачыславіч

Пазней імем Ізяслаў карысталіся як Ізяславічы Полацкія, так і іншыя галіны Рурыкавічаў.

Княжацкі знак[правіць | правіць зыходнік]

Знак Ізяслава. Каля 988—1001. Перарысоўка адбітку пячаткі.
Герб Заслаўя.

Асабістым знакам Ізяслава Уладзіміравіча быў трызуб з крыжападобнай вяршыняй сярэдняга зубца. Трызуб Ізяслава падобны да княжацкага знаку яго бацькі, Уладзіміра Святаславіча, і адрозніваецца сярэднім зубам. Знак захаваўся на адбітку пячаткі Ізяслава.

Лічыцца, што трызуб з крыжападобным сярэднім зубцом стаў родавым знакам Ізяславічаў Полацкіх. Сустракаюцца такія знакі і больш позняга часу, з дапаўненнямі і змяненнямі, яны атаясняюцца з полацкімі князямі — нашчадкамі Ізяслава[5].

У сучаснай геральдыцы трызуб Ізяслава ўвасоблены ў гербе горада Заслаўя (Мінскі р-н, Мінская вобл.).

Біяграфія[правіць | правіць зыходнік]

Шлюб Уладзіміра і Рагнеды[правіць | правіць зыходнік]

Паводле летапіснай легенды, якая змешчана ў «Аповесці мінулых часоў» (АМЧ), маці Ізяслава — Рагнеда Рагвалодаўна — да замужаства жыла ў Полацку. У іншых усходнеславянскіх землях княжылі браты-Рурыкавічы, паміж якімі ішла міжусобная барацьба — вялікі князь кіеўскі Яраполк Святаславіч і князь наўгародскі Уладзімір Святаславіч. Абодва яны пасваталіся да Рагнеды; Рагнеда адмовіла Уладзіміру. Вялікае войска Уладзіміра падчас паходу на Кіеў напала на Полацк, горад быў захоплены. Бацька Рагнеды — князь полацкі Рагвалод, яе маці і браты былі забіты, а Рагнеда прымусова ўзята Уладзімірам у жонкі. У далейшым Яраполк загінуў у міжусобнай барацьбе, вялікім князем кіеўскім стаў Уладзімір.

Рэчка Лыбедзь ля ўпадзення ў Дняпро. Сучасны выгляд.

Рагнеда была другой з шасці жонак Уладзіміра ў яго дахрысціянскіх шлюбах. Княгіня была паселеная ля Кіева — на Лыбедзі (рэчка і мясцовасць), дзе ўтварылася вёска Прадславіна. (Назву звязваюць з імём дачкі Рагнеды — Прадславы; цяпер частка Галасееўскага раёна г. Кіева).

Ізяслаў — другі альбо трэці па старшынстве сярод 13 сыноў і не менш 10 дачок Уладзіміра (ад усіх шлюбаў) — пасля Вышаслава і, магчыма, Святаполка. Аповесць мінулых часоў перад Святаполкам ставіць Яраслава, таму ў публікацыях сустракаецца меркаванне аб Ізяславе як чацвёртым сыне. Але ў цяперашні час факт старшынства Святаполка перад Яраславам даказаны[6]. Наўгародскі першы летапіс лічыць Ізяслава другім па старшынстве сярод сыноў Уладзіміра — пасля Вышаслава. Пытанне старшынства Ізяслава звязана таксама з праблемамі храналогіі гісторыі Русі ў X ст., якая даецца крыніцамі вельмі ўмоўна.

Паводле Аповесці мінулых часоў, у шлюбе Уладзіміра і Рагнеды былі 4 сыны і 2 дачкі (магчыма, адзін сын — Мсціслаў — пададзены памылкова). Ізяслаў сярод іх названы першым. У Лаўрэнцеўскім летапісу і познім Маскоўскім летапісным зводе (1479 г.) паведамляецца толькі пра адно дзіця — Ізяслава.

Прыбыццё ў Полацкую зямлю[правіць | правіць зыходнік]

Замах Рагнеды на Уладзіміра, з левага боку — Ізяслаў. Каля 987 г. Мініяцюра Радзівілаўскага летапісу, XV ст.

Каля 987 года Рагнеда, помсцячы за забойства сваіх бацькоў і братоў, зрабіла няўдалы замах на жыццё Уладзіміра. За гэта Уладзімір вырашыў яе смяротна пакараць, загадаў ёй апрануцца ва ўсё княжацкае адзенне і чакаць яго. Ізяслаў, навучаны Рагнедай, сімвалічна з мечам у руках выступіў на абарону маці.

Заступніцтва Ізяслава ўразіла Уладзіміра, і ён звярнуўся па раду да сваіх баяраў. Баяры параілі:

Аркуш Радзівілаўскага летапісу аб парадзе баяр.

«Оуже не оубии ея дѣтяти дѣля сего, но въздвигни отчину ея, и даи еи с сыном своимъ.» (Ст.-рус.)

«Уж не забівай яе дзеля гэтага дзіцяці, але аднаві отчыну яе, і дай ёй з сынам сваім.»

— Лаўрэнцеўскі (XIV ст.) і Радзівілаўскі (XV ст.) летапісы.

Сярэдневяковае гарадзішча Заслаўя — месца жыхарства Рагнеды і Ізяслава. Помнік 1000-годдзю хрысціянства ў Беларусі.

Уладзімір заснаваў у Полацкай зямлі новы горад — Ізяслаўль (цяпер Заслаўе), куды былі адасланы Рагнеда і Ізяслаў.

Княжанне[правіць | правіць зыходнік]

Рэкі Палата (на пярэднім плане) і Дзвіна ля гарадзішча Полацка (стаіць на левым беразе Палаты).

У 988 г. адбылося хрышчэнне Русі. Ранейшыя шлюбы Уладзіміра, у т. л. з Рагнедай, былі скасаваны. Мяркуецца, што затым Уладзімір прызначыў сваіх сыноў на княжанні ў землях Русі. Ізяслаў стаў князем полацкім. Паводле позняга Цвярскога летапісу, Рагнеда ў 1000 г. прыняла манаства пад імём Анастасія.

На полацкім стальцы Ізяслаў, відаць, вёў актыўную ўнутры- і знешнепалітычную дзейнасць, у Ноўгарадзе (Расія) падчас археалагічных раскопак (1954) знойдзена яго пячатка.

Памёр у 1001 г., перажыўшы маці на 1 год, пры жыцці бацькі. Пакінуў ад невядомай па імю жонкі двух сыноў — Усяслава і Брачыслава. Уладзімір Святаславіч не пярэчыў супраць пераходу полацкай улады да іх у спадчыну (хоць у астатніх землях Русі ўлада ў такіх выпадках пераходзіла да наступнага па старшынстве сына Уладзіміра). Гэта вяло да ўзнаўлення полацкага княжацкага роду і аднаўлення незалежнасці Полацкай зямлі ад Кіева.

Летапісныя згадкі пра Ізяслава ў Поўным зборы рускіх летапісаў: I, 34, 52, 55, 131; II, 250, 259, 261, V, 2, 112, 124; VII, 28, 231, 294, 313, 317; IX, 57, 68, 155—156. Летапіс дае высокую ацэнку Ізяславу як чалавеку і хрысціяніну:

«Бысть жа сий князь тих и кроток, и смирен, и милостив, и любя зело и почитая священнический чин иноческий, и прилежаще прочитанию божественных писаний, и отвращаяся от суетных глумлений, и слезен, и умилен, и долготерпелив…» (руск.) 

«Быў жа гэты князь ціхі і лагодны, і памяркоўны, і міласцівы, і любіў вельмі і ўшаноўваў святарскі чын манашскі, і рупліва перачытваў боскія пісанні, і пазбягаў нікчэмнай мітусяніны, і слёзны быў, і спагадны, і доўгацярплівы…»[7].

— Ніканаўскі летапіс. (Вялікае Княства Маскоўскае, XVI ст.)

Пячатка[правіць | правіць зыходнік]

Асноўны артыкул: Пячатка Ізяслава Уладзіміравіча
Аверс і рэверс адбітка пячаткі Ізяслава. Каля 989 — 1001.

Пячатка Ізяслава з’яўляецца адным з найстаражытнейшых помнікаў пісьменства Усходняй Еўропы. Адціснутая на палосцы свінцу, яна была прывешаная да граматы на скураным дзягужку.

На аверсе змешчаны мадыфікаваны знак «Трызуб» з надпісам ΝΖAC**OΖO (ст.-рус. ΝΖACΛΑOZO — напісанне кірылічнымі літарамі грэчаскага гучання імя Ізяслаў: Ізас[лав]ос). Рэверс без выявы з надпісам ГРΑΔ***** (ст.-рус. ГРΑΔΠΛΤСΚ — «Град Полацк»). Памеры: у шырыню 38 мм, у даўжыню 24 — 30 мм. Таўшчыня палоскі 11 мм, у месцы адбітку 8 мм.

Шлем[правіць | правіць зыходнік]

У красавіку 2019 года ў Бабруйску, калі супрацоўнікі мясцовага прадпрыемства паглыблялі дно Бярэзіны, выпадкова выявілі ўнікальны шлем. Артэфакт добра захаваўся дзякуючы таму, што доўгі час знаходзіўся ў вадзе. Перыяд існавання падобных шлемаў — X—XI стагоддзі. Знешні выгляд шлема сведчыць, што гэта праца па замове, адзінкавая, выкананая, мабыць, скандынавамі. Беларускія гісторыкі, напрыклад, Ігар Марзалюк, выказалі меркаванне, што ён, хутчэй за ўсё, належаў полацкаму князю Ізяславу[8][9].

Украінскі гісторык Арцём Папакін расказаў, што нельга дакладна вызначыць прыналежнасць гэтага артэфакта. Большасць з такіх шаломаў маглі трапіць на тэрыторыю Цэнтральнай і Усходняй Еўропы пасля разгрому Хазарскага каганата, і магчыма, яны пазначаюць удзельнікаў тых падзей, якія ў якасці трафеяў маглі іх вывезці. Таму і на тэрыторыі Беларусі такі шалом мог з’явіцца дзякуючы воіну, які ўдзельнічаў у паходзе 960-х гадоў. Шалом мог належаць заможнай асобе, вялікаму вядомаму воіну, бо большасць шаломаў гэтага тыпу былі пазалочаныя, яны дастаткова складаныя для вырабу. Але дакладна ідэнтыфікаваць знаходку з пэўнай гістарычнай асобай немагчыма[10].

Сям'я[правіць | правіць зыходнік]

Пра жонку Ізяслава Уладзіміравіча звесткі не захаваліся. Сыны:

Радавод[правіць | правіць зыходнік]

Ушанаванне памяці[правіць | правіць зыходнік]

Скульптура ў Заслаўі на Вялікай вуліцы

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Род Ізяславічаў Полацкіх

Зноскі

  1. ↑ Семянчук, Г. Ізяслаў Уладзіміравіч / Г. Семянчук // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 3. Гімназіі — Кадэнцыя / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г.П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э.Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1996. — 527 с.: іл. — С. 477. ISBN 985-11-0041-2.
  2. ↑ Вяроўкін-Шэлюта У. Рурыкавічы / У. Вяроўкін-Шэлюта // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2001. — 592 с.: іл. — С. 134. ISBN 985-11-0214-8.
  3. ↑ Насевіч, В., Іоў А. Ізяславічы // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 3. Гімназіі — Кадэнцыя / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1996. — 527 с.: іл. — С. 476—477. ISBN 985-11-0041-2.
  4. ↑ Литвина А. Ф., Успенский Ф. Б. Выбор имени у русских князей в X—XVI вв.: Династическая история сквозь призму антропонимики. — М.: Индрик, 2006. — 904 с. — 1000 экз. — ISBN 5-85759-339-5. (руск.) 
  5. ↑ Белецкий, С. В. Древнейшая геральдика Руси / С. В. Белецкий // «Повесть временных лет». — СПб.: Вита Нова, 2012. (руск.) 
  6. ↑ Карпов, А. Ю. Ярослав Мудрый(недаступная спасылка) / А. Ю. Карпов. — Москва, 2001. (руск.) 
  7. ↑ Пераклад з кнігі: Цвірка, К. Гісторыя Беларусі паводле паданняў і легендаў / Кастусь Цвірка. — Мінск: «Соврем. слово», 2006. — 400 с. — С. 36. ISBN 985-443-570-9.
  8. ↑ belta.by
  9. ↑ history.nashaniva.by
  10. ↑ svaboda.org

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]


Папярэднік:
Рагвалод 		Князь полацкі
Каля 988 — 1001 		Пераемнік:
Усяслаў Ізяславіч
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Ізяслаў_Уладзіміравіч&oldid=4043845"