Ізяслаў Уладзіміравіч

Ізяслаў Уладзіміравіч ст.-рус. Изѧславъ
Ізяслаў у дзяцінстве (з левага боку) абараняе маці Рагнеду ад бацькі Уладзіміра, каля 987 г. Мініяцюра Радзівілаўскага летапісу, XV ст.
Знак Ізяслава. Малюнак з пячаткі.
князь полацкі
каля 988 — 1001
Папярэднік:	Рагвалод
Пераемнік:	Усяслаў Ізяславіч
Наследнік:	Усяслаў Ізяславіч
Дзейнасць:	увядзенне пісьменства ў Полацкай зямлі
Веравызнанне:	хрысціянства
Нараджэнне:	каля 980 Кіеў, Русь
Смерць:	1001(1001) Полацк, Полацкае княства
Дынастыя:	Рагвалодавічы
Бацька:	Уладзімір Святаславіч
Маці:	Рагнеда Рагвалодаўна
Жонка:	імя невядома
Дзеці:	сыны Усяслаў, Брачыслаў

Ізяслаў Уладзіміравіч (ст.-рус. Изѧславъ, каля 980 — 1001, Полацк) — князь полацкі (каля 988—1001, першы з Рурыкавічаў, заснавальнік роду Ізяславічаў). Сын вялікага князя кіеўскага Уладзіміра Святаславіча ў яго шлюбе з полацкай князёўнай Рагнедай Рагвалодаўнай.

З Ізяславам Уладзіміравічам звязана ўзнаўленне полацкай княжацкай дынастыі Рагвалодавічаў і самастойнасці Полацкага княства. Даследчыкі мяркуюць, што пры ім адбылося прыняцце хрысціянства на Полаччыне, у Полацку створана адно з першых усходнеславянскіх епіскапстваў (991—992), уведзена пісьменства, аб чым сведчыць княжацкая пячатка з надпісамі. Першы з усходнеславянскіх князёў, які ахарактарызаваны ў летапісу як кніжнік.

Паходжанне і роднасныя сувязі

Паводле дарэвалюцыйных расійскіх генеолагаў, Ізяслаў належыць да 5-га пакалення Рурыкавічаў. Па жаночай лініі — праз Рагнеду — унук першага вядомага полацкага князя Рагвалода. З'яўляецца заснавальнікам асобнай галіны Рурыкавічаў — роду Ізяславічаў Полацкіх, якія кіравалі Полацкай зямлёй па праву спадчыннасці ад Рагвалода, і, такім чынам, працягвалі дынастыю Рагвалодавічаў.

Імя

Імя Ізяслаў складаецца з асноў ізя- (ст.-рус. изѧти — выбраць) і слаў- (параўн.: слава) і, такім чынам, верагодна значыць: «выбраны славай». Верагодна, Уладзімір Святаславіч, называючы сваіх сыноў, трымаўся створанай ім сістэмы, і такім чынам, заклаў асновы іменаслова роду сваіх нашчадкаў. Закладаючы ў імёны большасці сваіх дзяцей аснову слаў-, Уладзімір падкрэсліваў іх сувязь з дзедам — вялікім князем кіеўскім Святаславам Ігаравічам. Хроснае імя Ізяслава невядома.

Рагвалодавічы — княжацкі род (да падзелу на ўдзелы)

Рагвалод 1-ы сын Рагвалода (імя невядома) 2-і сын Рагвалода (імя невядома) Рагнеда Рагвалодаўна (муж: вялікі князь кіеўскі Уладзімір) Ізяслаў Уладзіміравіч Усяслаў Ізяславіч Брачыслаў Ізяславіч Усяслаў Брачыславіч

Пазней імем Ізяслаў карысталіся як Ізяславічы Полацкія, так і іншыя галіны Рурыкавічаў.

Княжацкі знак

Знак Ізяслава. Каля 988—1001. Перарысоўка адбітку пячаткі.

Герб Заслаўя.

Асабістым знакам Ізяслава Уладзіміравіча быў трызуб з крыжападобнай вяршыняй сярэдняга зубца. Трызуб Ізяслава падобны да княжацкага знаку яго бацькі, Уладзіміра Святаславіча, і адрозніваецца сярэднім зубам. Знак захаваўся на адбітку пячаткі Ізяслава.

Лічыцца, што трызуб з крыжападобным сярэднім зубцом стаў родавым знакам Ізяславічаў Полацкіх. Сустракаюцца такія знакі і больш позняга часу, з дапаўненнямі і змяненнямі, яны атаясняюцца з полацкімі князямі — нашчадкамі Ізяслава.

У сучаснай геральдыцы трызуб Ізяслава ўвасоблены ў гербе горада Заслаўя (Мінскі р-н, Мінская вобл.).

Біяграфія

Шлюб Уладзіміра і Рагнеды

Паводле летапіснай легенды, якая змешчана ў «Аповесці мінулых часоў» (АМЧ), маці Ізяслава — Рагнеда Рагвалодаўна — да замужаства жыла ў Полацку. У іншых усходнеславянскіх землях княжылі браты-Рурыкавічы, паміж якімі ішла міжусобная барацьба — вялікі князь кіеўскі Яраполк Святаславіч і князь наўгародскі Уладзімір Святаславіч. Абодва яны пасваталіся да Рагнеды; Рагнеда адмовіла Уладзіміру. Вялікае войска Уладзіміра падчас паходу на Кіеў напала на Полацк, горад быў захоплены. Бацька Рагнеды — князь полацкі Рагвалод, яе маці і браты былі забіты, а Рагнеда прымусова ўзята Уладзімірам у жонкі. У далейшым Яраполк загінуў у міжусобнай барацьбе, вялікім князем кіеўскім стаў Уладзімір.

Рэчка Лыбедзь ля ўпадзення ў Дняпро. Сучасны выгляд.

Рагнеда была другой з шасці жонак Уладзіміра ў яго дахрысціянскіх шлюбах. Княгіня была паселеная ля Кіева — на Лыбедзі (рэчка і мясцовасць), дзе ўтварылася вёска Прадславіна. (Назву звязваюць з імём дачкі Рагнеды — Прадславы; цяпер частка Галасееўскага раёна г. Кіева).

Ізяслаў — другі альбо трэці па старшынстве сярод 13 сыноў і не менш 10 дачок Уладзіміра (ад усіх шлюбаў) — пасля Вышаслава і, магчыма, Святаполка. Аповесць мінулых часоў перад Святаполкам ставіць Яраслава, таму ў публікацыях сустракаецца меркаванне аб Ізяславе як чацвёртым сыне. Але ў цяперашні час факт старшынства Святаполка перад Яраславам даказаны. Наўгародскі першы летапіс лічыць Ізяслава другім па старшынстве сярод сыноў Уладзіміра — пасля Вышаслава. Пытанне старшынства Ізяслава звязана таксама з праблемамі храналогіі гісторыі Русі ў X ст., якая даецца крыніцамі вельмі ўмоўна.

Паводле Аповесці мінулых часоў, у шлюбе Уладзіміра і Рагнеды былі 4 сыны і 2 дачкі (магчыма, адзін сын — Мсціслаў — пададзены памылкова). Ізяслаў сярод іх названы першым. У Лаўрэнцеўскім летапісу і познім Маскоўскім летапісным зводе (1479 г.) паведамляецца толькі пра адно дзіця — Ізяслава.

Прыбыццё ў Полацкую зямлю

Замах Рагнеды на Уладзіміра, з левага боку — Ізяслаў. Каля 987 г. Мініяцюра Радзівілаўскага летапісу, XV ст.

Каля 987 года Рагнеда, помсцячы за забойства сваіх бацькоў і братоў, зрабіла няўдалы замах на жыццё Уладзіміра. За гэта Уладзімір вырашыў яе смяротна пакараць, загадаў ёй апрануцца ва ўсё княжацкае адзенне і чакаць яго. Ізяслаў, навучаны Рагнедай, сімвалічна з мечам у руках выступіў на абарону маці.

Заступніцтва Ізяслава ўразіла Уладзіміра, і ён звярнуўся па раду да сваіх баяраў. Баяры параілі:

«Оуже не оубии ея дѣтяти дѣля сего, но въздвигни отчину ея, и даи еи с сыном своимъ.» (Ст.-рус.)

«Уж не забівай яе дзеля гэтага дзіцяці, але аднаві отчыну яе, і дай ёй з сынам сваім.»

— Лаўрэнцеўскі (XIV ст.) і Радзівілаўскі (XV ст.) летапісы.

Сярэдневяковае гарадзішча Заслаўя — месца жыхарства Рагнеды і Ізяслава. Помнік 1000-годдзю хрысціянства ў Беларусі.

Уладзімір заснаваў у Полацкай зямлі новы горад — Ізяслаўль (цяпер Заслаўе), куды былі адасланы Рагнеда і Ізяслаў.

Княжанне

Рэкі Палата (на пярэднім плане) і Дзвіна ля гарадзішча Полацка (стаіць на левым беразе Палаты).

У 988 г. адбылося хрышчэнне Русі. Ранейшыя шлюбы Уладзіміра, у т. л. з Рагнедай, былі скасаваны. Мяркуецца, што затым Уладзімір прызначыў сваіх сыноў на княжанні ў землях Русі. Ізяслаў стаў князем полацкім. Паводле позняга Цвярскога летапісу, Рагнеда ў 1000 г. прыняла манаства пад імём Анастасія.

На полацкім стальцы Ізяслаў, відаць, вёў актыўную ўнутры- і знешнепалітычную дзейнасць, у Ноўгарадзе (Расія) падчас археалагічных раскопак (1954) знойдзена яго пячатка.

Памёр у 1001 г., перажыўшы маці на 1 год, пры жыцці бацькі. Пакінуў ад невядомай па імю жонкі двух сыноў — Усяслава і Брачыслава. Уладзімір Святаславіч не пярэчыў супраць пераходу полацкай улады да іх у спадчыну (хоць у астатніх землях Русі ўлада ў такіх выпадках пераходзіла да наступнага па старшынстве сына Уладзіміра). Гэта вяло да ўзнаўлення полацкага княжацкага роду і аднаўлення незалежнасці Полацкай зямлі ад Кіева.

Летапісныя згадкі пра Ізяслава ў Поўным зборы рускіх летапісаў: I, 34, 52, 55, 131; II, 250, 259, 261, V, 2, 112, 124; VII, 28, 231, 294, 313, 317; IX, 57, 68, 155—156. Летапіс дае высокую ацэнку Ізяславу як чалавеку і хрысціяніну:

«Бысть жа сий князь тих и кроток, и смирен, и милостив, и любя зело и почитая священнический чин иноческий, и прилежаще прочитанию божественных писаний, и отвращаяся от суетных глумлений, и слезен, и умилен, и долготерпелив…» (руск.) 

«Быў жа гэты князь ціхі і лагодны, і памяркоўны, і міласцівы, і любіў вельмі і ўшаноўваў святарскі чын манашскі, і рупліва перачытваў боскія пісанні, і пазбягаў нікчэмнай мітусяніны, і слёзны быў, і спагадны, і доўгацярплівы…».

— Ніканаўскі летапіс. (Вялікае Княства Маскоўскае, XVI ст.)

Пячатка

Аверс і рэверс адбітка пячаткі Ізяслава. Каля 989 — 1001.

Пячатка Ізяслава з'яўляецца адным з найстаражытнейшых помнікаў пісьменства Усходняй Еўропы. Адціснутая на палосцы свінцу, яна была прывешаная да граматы на скураным дзягужку.

На аверсе змешчаны мадыфікаваны знак «Трызуб» з надпісам ΝΖAC**OΖO (ст.-рус. ΝΖACΛΑOZO — напісанне кірылічнымі літарамі грэчаскага гучання імя Ізяслаў: Ізас[лав]ос). Рэверс без выявы з надпісам ГРΑΔ***** (ст.-рус. ГРΑΔΠΛΤСΚ — «Град Полацк»). Памеры: у шырыню 38 мм, у даўжыню 24 — 30 мм. Таўшчыня палоскі 11 мм, у месцы адбітку 8 мм.

Сям'я

Пра жонку Ізяслава Уладзіміравіча звесткі не захаваліся. Сыны:

• Усяслаў Ізяславіч (990-я—1003), князь полацкі (1001—1003);
• Брачыслаў Ізяславіч (990-я—1044), князь полацкі (1003—1044).

Ушанаванне памяці

Помнік Ізяславу ў Заслаўі на Вялікай вуліцы

• Помнік Рагнедзе і Ізяславу ў Заслаўі ля Дома культуры «Свiтанак» (1993, скульптар А. Арцімовіч, архітэктар І. Марозаў, Дзяржаўная прэмія Рэспублікі Беларусь 1998 г.).
• Помнік Ізяславу ў Заслаўі на Цэнтральнай плошчы (2014, скульптар А. Прохараў).
• Помнік Ізяславу ў Заслаўі на Вялікай вуліцы (2017)

Гл. таксама

Род Ізяславічаў Полацкіх

Літаратура

• Алексеев, Л. В. Полоцкая земля / Л. В. Алексеев. — Москва, 1975. (руск.) 
• Загарульскі, Э. М. Заходняя Русь: ІХ — ХІІІ ст.: Вучэб. дапам. / Э. М. Загарульскі. — Мн.: Універсітэцкае, 1998. — 260 с.
• Заяц, Ю. А. Заславль в эпоху феодализма / Ю. А. Заяц. — Мн.: Навука і тэхніка, 1995. — 207 с.: іл. ISBN 5-343-01350-3. (руск.) 
• Рапов О. Княжеские владения на Руси в X — первой половине XIII в. — Москва: Изд-во МГУ, 1977. — 268 с. (руск.) 
• Семянчук, Г. Ізяслаў Уладзіміравіч / Г. Семянчук // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 3. Гімназіі — Кадэнцыя / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1996. — 527 с.: іл. — С. 477. ISBN 985-11-0041-2.

Папярэднік: Рагвалод

Князь полацкі Каля 988 — 1001

Пераемнік: Усяслаў Ізяславіч