Пі-тэарэма
Пі-тэарэма | |
---|---|
Названа ад | Edgar Buckingham[d] і пі |
Асноўная тэма твора | размернасць фізічнай велічыні і characteristic number[d] |
Першаадкрывальнік | Joseph Louis François Bertrand[d] |
Π-тэарэма (пі-тэарэма) — асноўная тэарэма аналізу размернасцей. Тэарэма сцвярджае, што калі маецца залежнасць паміж фізічнымі велічынямі, якая не мяняе свайго выгляду пры змене маштабаў адзінак у пэўным класе сістэм адзінак, то яна эквівалентная залежнасці паміж, наогул кажучы, меншым лікам безразмерных велічынь, дзе — найбольшая колькасць велічынь з незалежнымі размернасцямі сярод зыходных велічынь. Π-тэарэма дазваляе выявіць агульную структуру залежнасці, вынікаючую толькі з патрабавання інварыянтавасці фізічнай залежнасці пры змене маштабаў адзінак, нават калі канкрэтны выгляд залежнасці паміж зыходнымі велічынямі невядомы.
Варыянты назвы
[правіць | правіць зыходнік]У рускамоўнай літаратуры па тэорыі размернасцей і мадэляванні звычайна выкарыстоўваецца назва π-тэарэма (Π-тэарэма, пі-тэарэма)[1][2][3][4], якая пайшла ад традыцыйнага абазначэння безразмерных камбінацый з дапамогай (вялікай або маленькай) грэчаскай літары «пі». У англамоўнай літаратуры тэарэму звычайна звязваюць з імем Бакінгема («Buckingham π theorem»), а ў франкамоўнай — з імем Вашы («Théorème de Vaschy-Buckingham»).
Гістарычная даведка
[правіць | правіць зыходнік]Відаць, упершыню пі-тэарэма была даказана Ж.Бертранам [5] у 1878. Бертран разглядае прыватныя прыклады задач з электрадынамікі і тэорыі цеплаправоднасці, аднак яго пераказ ўтрымлівае ў выразным выглядзе ўсе асноўныя ідэі сучаснага доказы пі-тэарэмы, а таксама яснае ўказанне на прымяненне пі-тэарэмы для мадэлявання фізічных з’яў. Шырокую вядомасць методыка прымянення пі-тэарэмы («the method of dimensions») атрымала дзякуючы працам Рэлея (першае прымяненне пі-тэарэмы ў агульным выглядзе [6] да залежнасці падзення ціску ў трубаправодзе ад вызначальных параметраў адносіцца, верагодна, да 1892 [7], Эўрыстычны доказ з выкарыстаннем раскладання ў ступенны рад — да 1894[8]).
Фармальнае абагульненне пі-тэарэмы на выпадак адвольнага ліку велічынь было ўпершыню сфармулявана Вашы у 1892 [9], а пазней і, відаць, незалежна — А. Фэдэрманам [10], Д.Рябушынскім [11] ў 1911 г. і Бакінгемам [12] ў 1914 г. Пасля пі-тэарэма абагульнена Германам Вейлем ў 1926 г.
Фармулёўка тэарэмы
[правіць | правіць зыходнік]Для прастаты ніжэй прыводзіцца фармулёўка для дадатных велічынь .
Выкажам здагадку, што маецца залежнасць паміж фізічнымі велічынямі , , , :
выгляд якой не змяняецца пры змене маштабаў адзінак у абраным класе сістэм адзінак (напрыклад, калі выкарыстоўваецца клас сістэм адзінак LMT, то выгляд функцыі не мяняецца пры любых зменах эталонаў даўжыні, часу і масы, скажам пры пераходзе ад вымярэнняў у кілаграмах, метрах і секундах да вымярэннях ў фунтах, цалях і гадзінах).
Абяром сярод аргументаў функцыі найбольшую сукупнасць велічынь з незалежнымі размернасцямі (такі выбар можна, наогул кажучы, рабіць рознымі спосабамі). Тады калі лік велічынь з незалежнымі размернасцямі абазначаны як і яны занумараваныя індэксамі , , , (у адваротным выпадку іх можна перанумараваць), то зыходная залежнасць эквівалентная залежнасці паміж безразмернымі велічынямі , , , :
дзе — безразмерныя камбінацыі, атрыманыя з зыходных велічынь, якія засталіся , , , дзяленнем на выбраныя велічыні ў адпаведных ступенях:
(безразмерныя камбінацыі заўсёды існуюць таму, што , , , — сукупнасць размерна-незалежных велічынь найбольшага памеру, і пры даданні да іх яшчэ адной велічыні атрымліваецца сукупнасць з залежнымі размернасцямі).
Доказ
[правіць | правіць зыходнік]Доказ пі-тэарэмы вельмі просты. Зыходную залежнасць паміж , , , можна разглядаць як некаторую залежнасць паміж , , , і , , , :
прычым выгляд функцыі таксама не змяняецца пры змене маштабаў адзінак. Застаецца заўважыць, што ў сілу размернай незалежнасці велічынь , , , заўсёды можна абраць такі маштаб адзінак, што гэтыя велічыні стануць роўнымі адзінцы, у той час як , , , , будучы безразмернымі камбінацыямі, сваіх значэнняў не зменяць, таму пры абраным так маштабе адзінак, а значыць, у сілу інварыянтнасці, і ў любой сістэме адзінак, функцыя фактычна залежыць толькі ад \:
Асобныя выпадкі
[правіць | правіць зыходнік]Прымяненне да ўраўнення, вырашанага адносна адной велічыні
[правіць | правіць зыходнік]Часта выкарыстоўваецца варыянт пі-тэарэмы для функцыянальнай залежнасці адной фізічнай велічыні ад некалькіх іншых , , , :
У гэтым выпадку пі-тэарэма сцвярджае, што залежнасць эквівалентная сувязі
дзе
а вызначаюцца так жа, як і вышэй.
Выпадак, калі пі-тэарэма дае выгляд залежнасці з дакладнасцю да множніка
[правіць | правіць зыходнік]У адным важным прыватным выпадку, калі ў залежнасці
ўсе аргументы маюць незалежныя размернасці, прымяненне пі-тэарэмы дае
гэта значыць выгляд функцыянальнай залежнасці вызначаецца з дакладнасцю да канстанты. Значэнне канстанты метадамі тэорыі размернасцей не вызначаецца, і для яе знаходжання трэба выкарыстоўваць эксперыментальныя або іншыя тэарэтычныя метады.
Заўвагі аб прымяненні пі-тэарэмы
[правіць | правіць зыходнік]- Выбар аргументаў з незалежнымі размернасцямі, наогул кажучы, можна рабіць рознымі спосабамі, у выніку чаго пры ўжыванні пі-тэарэмы фармальна могуць атрымлівацца розныя выразы. Аднак на самай справе атрымліваюцца вынікі эквівалентныя, і з адной формы запісу можна атрымаць іншую шляхам пераходу да камбінацый безразмерных параметраў.
- У фармулёўцы пі-тэарэмы патрабаванне інварыянтавасці залежнасці з’яўляецца важным. Калі, напрыклад, пры працы ў Міжнароднай сістэме адзінак (СІ) у эксперыменце была атрымана залежнасць шляху , пройдзенага падаючым целам, ад часу
- то ў такім выглядзе яна не задавальняе ўмовам пі-тэарэмы.
Прымяненне пі-тэарэмы для фізічнага мадэлявання
[правіць | правіць зыходнік]Пі-тэарэма прымяняцца для фізічнага мадэлявання розных з’яў у аэрадынаміцы, гідрадынаміцы, тэорыі пругкасці, тэорыі ваганняў. Мадэляванне заснавана на тым, што калі для двух прыродных працэсаў («мадэльнага» і «натурного», напрыклад для патоку паветра ў вакол мадэлі самалёта ў аэрадынамічнай трубе і патоку паветра вакол рэальнага самалёта) безразмерныя аргументы (іх называюць крытэрыі падобнасці) у залежнасці
супадаюць, што можа быць ажыццёўлена за кошт спецыяльнага выбару параметраў «мадэльнага» аб’екта, то і безразмерныя значэнні функцыі таксама супадаюць. Гэта дазваляе «пералічваць» размерныя эксперыментальныя значэнні параметраў ад «мадэльнага» аб’екта да «натурных» нават калі выгляд функцыі невядомы. Калі супадзенні ўсіх крытэрыяў падобнасці для «мадэльнага» і «натурнага» аб’ектаў дасягнуць немагчыма, то часта звяртаюцца да прыбліжанага мадэлявання, калі дасягаецца падобнасць толькі па крытэрыях, якія адлюстроўваюць уплыў найбольш істотных фактараў, тады як ўплыў другарадных фактараў ўлічваецца прыбліжана на аснове дадатковых меркаванняў (не вынікаючых з тэорыі размернасцей).
Прыклады прымянення пі-тэарэмы
[правіць | правіць зыходнік]- Частата ваганняў звона
- Выпраменьванне гуку звонам адбываецца ў выніку яго ўласных ваганняў, якія могуць апісвацца ў рамках лінейнай тэорыі пругкасці. Частата гуку, які выдаецца, залежыць ад шчыльнасці , модуля Юнга і каэфіцыента Пуасона металу, з якога зроблены звон, і ад канечнага ліку геаметрычных памераў , , , звона:
- Калі выкарыстоўваецца клас сістэм адзінак LMT, то ў якасці велічынь з незалежнымі размернасцямі можна, напрыклад, выбраць , м (выбраныя велічыні, якія ўваходзяць у максімальную размерна-незалежную падсістэму, падкрэслены):
- і прымяненне пі-тэарэмы дае
- Калі маюцца два геаметрычна падобныя званы з аднаго і таго ж матэрыялу, то для іх аргументы функцыі супадаюць, таму адносіна іх частот адваротна прапарцыянальная адносіне іх памераў (ці адваротна прапарцыянальная кубічнаму кораню з адносіны іх мас). Гэтая заканамернасць пацвярджаецца эксперыментальна [13].
- Адзначым, што калі б у якасці велічынь з незалежнымі размернасцямі былі выбраны іншыя велічыні, напрыклад , і , то прымяненне пі-тэарэмы дало б фармальна іншы вынік
- Але высновы засталіся б, вядома, тымі ж.
- Супраціўленне пры павольным руху шара ў вязкай вадкасці
- Пры павольным (пры малых ліках Рэйнальдса) стацыянарным руху сферы ў вязкай вадкасці велічыня сілы супраціўлення залежыць ад вязкасці вадкасці , а таксама ад скорасці і радыуса сферы (шчыльнасць вадкасці не ўваходзіць у лік вызначальных параметраў, бо пры малых скарасцях ўплыў інерцыі вадкасці вельмі малы). Прымяняючы да залежнасці
- пі-тэарэму, атрымліваем
- г.зн. у гэтай задачы сіла супраціўлення знаходзіцца з дакладнасцю да канстанты. Значэнне канстанты з меркаванняў размернасці ці не знаходзіцца (рашэнне адпаведнай гідрадынамічнай задачы дае для канстанты значэнне , якое пацвярджаецца эксперыментальна).
Гл. таксама
[правіць | правіць зыходнік]Спасылкі
[правіць | правіць зыходнік]Зноскі
- ↑ Баренблатт Г. И. Подобие, автомодельность, промежуточная асимптотика. Теория и приложения к геофизической гидродинамике. — Л.: Гидрометеоиздат, 1978. — С. 25. — 208 с.
- ↑ Седов Л. И. Методы подобия и размерности в механике. — М.: Наука, 1981. — С. 31. — 448 с.
- ↑ Бриджмен П. Анализ размерностей. — Ижевск: РХД, 2001. — С. 45. — 148 с.
- ↑ Хантли Г. Анализ размерностей. — М.: Мир, 1970. — С. 6. — 176 с. (прадмова да рускага выдання)
- ↑ Bertrand J. Sur l'homogénété dans les formules de physique // Comptes rendus. — 1878. — Т. 86. — № 15. — С. 916-920.
- ↑ Калі пасля прымянення пі-тэарэмы ўзнікае адвольная функцыя ад безразмерных камбінацый.
- ↑ Rayleigh On the question of the stability of the flow of liquids // Philosophical magazine. — 1892. — Т. 34. — С. 59-70.
- ↑ Стретт Дж. В. (лорд Рэлей). Теория звука. — М.: ГИТТЛ, 1955. — Т. 2. — С. 348. — 476 с.
- ↑ Vaschy A. Sur les lois de similitude en physique // Annales Télégraphiques. — 1892. — Т. 19. — С. 25–28. Цытаты з артыкула Вашы з фармулёўкай пі-тэарэмы прыводзяцца у артыкуле: Macagno E. O. Historico-critical review of dimensional analysis // Journal of the Franklin Institute. — 1971. — В. 6. — Т. 292.
- ↑ Федерман А. О некоторых общих методах интегрирования уравнений с частными производными первого порядка // Известия Санкт-Петербургского политехнического института императора Петра Великого. Отдел техники, естествознания и математики. — 1911. — В. 1. — Т. 16. — С. 97-155.
- ↑ Riabouchinsky D. Мéthode des variables de dimension zéro et son application en aérodynamique // L’Aérophile. — 1911. — С. 407–408.
- ↑ Buckingham E. On physically similar systems: illustrations of the use of dimensional equations // Physical Review. — 1914. — Т. 4. — № 4. — С. 345-376.
- ↑ Пухначёв Ю. Рассеяние, затухание, рефракция — три ключа к разгадке парадокса // Наука и жизнь. — 1983. — № 2. — С. 117–118.