Тайдула

Тайдула
Смерць	1361 Сарай-Берке[d], Залатая Арда
Муж	Öz Beg Khan[d] і Nawruz Beg[d]
Дзеці	Тынібек[d] і Джанібек
Веравызнанне	іслам
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Я. Ф. Капкоў Свяціцель Алексій ацаляе ханшу Тайдулу

Тайдула, Тайдулу, Тайтуглы-хатун (пам. вясной 1361) — жонка хана Залатой Арды Узбека, маці яго сыноў Тынібека і Джанібека, а таксама дачкі, якая была жонкай Харунбека, сына кіраўніка Харэзма Кутлуг-Цімура.

Першы шлюб

Тайдула стала старшай жонкай Узбек-хана пасля смерці яго жонкі Баялун у 1323 годзе, па паведамленні ў Сімяонаўскім летапісе. Паводле думкі Р. Ю. Пачакаева Баялун збегла ад хана ў Канстанцінопаль да свайго бацькі імператара Андроніка II. Па словах Ібн-Батуты перавага, якую аказваў ёй Узбек, была звязана з фізіялагічнай асаблівасцю: «Султан любіць яе за адну ўласцівую ёй асаблівасць, якая (складаецца) у тым, што кожную ноч ён знаходзіць яе як бы нявінніцай».

Старэйшы сын і спадчыннік Узбека Цімур памёр яшчэ пры жыцці бацькі ў 1330 годзе. Дзеці Тайдулы супернічалі за права атрымання ў спадчыну. Старэйшы сын Тайдулы Тынібек карыстаўся добразычлівасцю бацькі, яму даручаліся адказныя пасады, адной з якіх было намесніцтва ў Харэзме. Аднак на гэтай пасадзе ён чымсьці не дагадзіў бацьку, і з 1339—1340 года манеты Залатой Арды чаканіліся з указаннем імёнаў Узбека і Джанібека, а ў дыпламатычных лістах у прывітаннях згадваліся Узбек, Тайдула і Джанібек.

Пасля смерці Узбек-хана

Калі ў 1341 памёр хан Узбек, улада ў сталіцы апынулася ў руках Джанібека і Тайдулы, якая цалкам падтрымлівала малодшага сына. Нягледзячы на гэта, вярхушка арды не пайшла на парушэнне законаў і абвясціла ханам Тынібека, які быў у Харэзме. Аднак, яшчэ да прыбыцця Тынібека ў Сарай Джанібек і Тайдула змаглі забіць магчымага канкурэнта — Хызрбека, сына Узбека ад іншай жонкі. Забойства Хызрбека выклікала ў Тынібека жаданне пакараць Джанібека, але той з дапамогай маці сабраў дастатковую колькасць прыхільнікаў. У выніку міжусобнай барацьбы Тынібек загінуў пры невыразных абставінах, і з 1342 года ханам стаў Джанібек. Тайдула пры гэтым атрымала ў якасці падарункаў ад малодшага сына істотныя крыніцы даходаў, у прыватнасці, ёй была перададзена Тула, якой кіравалі яе баскакі, і частка гандлёвых збораў у Азове.

Джанібек і яго маці вялі складаную палітыку ў дачыненні да рускага духавенства. Джанібек насуперак мангольскім звычаям абклаў царкву некаторымі падаткамі. Верагодна, у якасці кампенсацыі Тайдула ў 1347 г. выдала Сарайскаму епіскапу Іаану грамату, у якой пацвярджалася незалежнасць царкоўнага суда ад княжацкага.

У 1357 годзе хан Джанібек, які вярнуўся пасля заваявання Азербайджана, сур’ёзна захварэў. Сучасныя даследчыкі лічаць, што Тайдула выклікала для яго лячэння мітрапаліта Алексія, які славіўся мастацтвам лячэння, але не змог вылечыць хана. Тайдула пры гэтым выкарыстала як падставу для выкліку сваю хваробу, бо не магла дапусціць выдавання звестак пра хваробу самога хана. У рускіх крыніцах на падставе яе паслання паведамляецца, што Аляксій ездзіў для лячэння вочнай хваробы ханшы і вылечыў яе. У памяць аб цудоўным вылячэнні ад слепаты Тайдулы мітрапаліт Алексій у 1365 годзе заснаваў у Маскоўскім Крамлі Чудаў манастыр.

У 1357 годзе пасля смерці Джанібека да ўлады прыйшоў яго сын і, адпаведна, унук Тайдулы — Бердзібек, пры ім, як і пры яго бацьку, Тайдула ўдзельнічала ў кіраванні дзяржавай. Вядома, што яна разбірала судовы пазоў паміж залатаардынскамі купцамі і венецыянцамі, якія абрабавалі і захапілі ў палон гэтых купцоў.

Бердзібек быў зрынуты і забіты ў выніку перавароту, здзейсненага ў 1359 годзе Кульпай (Кульнай). Тайдула ўступіла з ім у барацьбу за ўладу. Р. Ю. Пачакаеў паведамляе, што ў пошуках годнай кандыдатуры хана яна спачатку разглядала кандыдатуру шыбаніда Хызра, але затым схілілася да Мухамада Наўрузбека.

Паўторны шлюб

У 1360 годзе Тайдула пайшла на актыўныя дзеянні, каб вярнуць сабе былую ўладу. Кульпа быў скінуты і забіты разам з сынамі. Тайдула ўступіла ў шлюб з Наўрузам, каб падмацаваць правы свайго стаўленіка на пасад Залатой Арды. Аднак іх сумеснае кіраванне працягвалася нядоўга. Хызр змог знайсці падтрымку сярод сталічнай шляхты. У тым жа 1360 годзе ён напаў на сталіцу, выкарыстоўваючы дапамогу сваіх прыхільнікаў у горадзе. У выніку перавароту Наўруз і Тайдула былі забітыя.

Toe же весны приде на царство Волжьское некыи царь со въстока Заядьскы, именем Хидырь, прида взял Ордоу и царя Навроуса оубил и царицю Таидулу, а князи ординьскых Муалбоузиноу чадь множьство оубил, а сам седе на царство. Рагожскі летапісец

Дакументальныя сведчанні

Ад яе захаваліся ў рускім перакладзе тры ярлыкі: праязная грамата Сарайскаму біскупу Іаану, дараваная грамата мітрапаліту Феагносту і праязная грамата Мітрапаліту Аляксію.

За вылячэнне Тайдулы хан Джанібек падарыў Мітрапаліту Аляксею пярсцёнак, які захоўваўся ў Маскоўскай патрыяршай рызніцы. Гісторык Мікалай Міхайлавіч Карамзін, захапіўшыся сугучным імем Тайдулы з Тулай, грунтуючыся на тым, што на працягу 18 гадоў зямлі, дзе размешчана Тула, кіравалася баскакамі і належалі ханшы (прыкладна да 1340), прыпісаў ёй назву горада, услед за гісторыкам — Мікалай Аляксеевіч Палявы паўтарыў тое ж несправядлівае меркаванне.

Вобраз у кінематографе

У фільме Андрэя Прошкіна «Арда», у аснову якога лёг сюжэт вылячэння ад слепаты, ролю Тайдулы выканала Роза Хайруліна.

Літаратура

• Греков Б. Д., Якубовский А. Ю. Золотая Орда и её падение. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1950.
• Григорьев А. П., Григорьев В. П. Платежная ведомость Тайдулы (1359 г.) // Вестник Санкт-Петербургского университета. — СПб.: 1997. — В. 3, сер. 2. — С. 18—27.
• Кривцов Д. Ю. Дар Ханши Тайдулы митрополиту Алексею: реальность или легенда? // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. — 2005. — № 3 (21).
• Кривцов Д. Ю. Рассказ о поездке митрополита Алексея в Золотую Орду в литературных источниках и историографии // Мир истории. — 2002. — № 5.
• Почекаев Р. Ю. Цари ордынские. Биографии ханов и правителей Золотой Орды. — СПб.: ЕВРАЗИЯ, 2010. — 408 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-5-91852-010-9. Архівавана 31 мая 2017.
• Почекаев Р. Ю., Почекаева И. Н. Властительницы Евразии: История и мифы о правительницах тюрко-монгольских государств XIII−XIX вв. / Р. Ю. Почекаев, И. Н. Почекаева. — СПб.: ЕВРАЗИЯ, 2012. — С. 186−202. — 384 с. — (CLIO). — 1 000 экз. — ISBN 978-5-91852-056-7. (в пер.)
• Селезнёв Ю. В. Элита Золотой Орды. — Казань: Издательство «Фэн» АН РТ, 2009. — 232 с.