Тоцкія вучэнні

Тоцкі палігон

Тоцкія вучэнні — савецкія ваенныя тактычныя вучэнні з прымяненнем ядзернай зброі пад кодавай назвай «Снежок». Былі падрыхтаваны і праведзены пад кіраўніцтвам маршала Г. К. Жукава 14 верасня 1954 года на Тоцкім палігоне ў Арэнбургскай вобласці. Агульная колькасць ваенных, якія ўдзельнічалі ў вучэнні, дасягнула 50000 чалавек. Задача вучэнняў заключалася ў адпрацоўцы магчымасцяў прарыву абароны праціўніка з выкарыстаннем ядзернай зброі. Тоцкі палігон быў выбраны ў сувязі з тым, што рэльеф мясцовасці там нагадвае тыповы рэльеф Заходняй Еўропы — як лічылася, найбольш верагоднага месца пачатку Трэцяй сусветнай вайны.

Пасля распаду СССР вучэнні крытыкаваліся за радыеактыўнае апрамяненне 45 000 вайскоўцаў УС СССР і 10 000 мясцовых жыхароў, а таксама недастатковае інфармаванне асабістага складу і насельніцтва аб дзеянні і мерах абароны ад радыяцыі, што пацягнула рэзкае павышэнне выпадкаў злаякасных пухлін і захворванняў крыві сярод удзельнікаў выпрабаванняў, храмасомных мутацый, заганаў развіцця і дзіцячай смяротнасці сярод мясцовага насельніцтва.

Папярэдняя падрыхтоўка

Першыя прапановы па вучэнню былі падпісаны Маршалам Савецкага Саюза А. М. Васілеўскім, Б. Л. Ваннікавым, Е. І. Смірновым, П. М. Кругловым, іншымі адказнымі асобамі і накіравана намесніку старшыні Савета Міністраў СССР М. А. Булганіну. 29 верасня 1953 года выйшла пастанова Савета Міністраў СССР, якая паклала пачатак падрыхтоўцы Узброеных Сіл і краіны да дзеянняў у асаблівых умовах. Па асабістым указанні М. А. Булганіна ў месячны тэрмін усе названыя дакументы былі выдадзеныя Ваенвыдатам і дастаўлены ў групы войскаў, ваенныя акругі, акругі супрацьпаветранай абароны і на флаты. Адначасова для кіруючага складу арміі і флоту быў арганізаваны паказ спецыяльных фільмаў па выпрабаваннях ядзернай зброі. Пачаліся пошукі палігона, на якім можна было б правесці агульнавайсковае вучэнне з ужываннем ядзернай зброі. Быў разгледжаны варыянт правядзення такога вучэння на палігоне Капусцін Яр, але ён быў адхілены. Вясной 1954 года групай генерал-лейтэнанта І. С. Глебава была праведзена ацэнка Тоцкага палігона, размешчанага паміж Куйбышавым і Чкалавым, ён і быў прызнаны прыдатным па ўмовах забеспячэння бяспекі для правядзення вучэнняў. Правядзенне паветранага ядзернага выбуху ва ўмовах перасечанай мясцовасці Тоцкага палігона мела вялікае практычнае значэнне для ацэнкі ўплыву мясцовасці на паслабленне (альбо ўзмацненне) паражальных фактараў ядзернага выбуху. Трэніравалася два экіпажа: маёра Кутырчава і капітана Ляснікова. Да самага апошняга моманту лётчыкі не ведалі, хто пойдзе асноўным, а хто будзе дублёрам. Перавага была ў экіпажа Кутырчава, які ўжо меў вопыт лётных выпрабаванняў атамнай бомбы на Сяміпалацінскім палігоне. Вайсковае вучэнне на тэму «Прарыў падрыхтаванай тактычнай абароны праціўніка з ужываннем атамнай зброі» было прызначана на восень 1954 года. На вучэннях павінна была прымяняцца атамная бомба РДС-2 магутнасцю 40 кілатон, выпрабаваная на Сяміпалацінскім выпрабавальным палігоне у 1951 годзе. Кіраўніцтва вучэннем было ўскладзена на Маршала Савецкага Саюза Г. К. Жукава.

Былі пастаўлены наступныя мэты:

• Даследаваць ўздзеянне выбуху атамнай бомбы па ўчастку загадзя падрыхтаванай абароны, а таксама на ўзбраенне, ваенную тэхніку і жывёл;
• Вывучыць і практычна праверыць ва ўмовах прымянення атамнай бомбы:
  • Асаблівасці арганізацыі наступальных і абарончых дзеянняў частак і злучэнняў;
  • Дзеянні войскаў, якія наступаюць пры прарыве абарончых палос услед за атамнымі ўдарамі;
  • Дзеянні абаранялых войскаў ва ўмовах прымянення атамнай зброі бокам, які наступае, правядзенне контратакі ўслед за атамным ударам па войскам праціўніка, якія наступаюць;
  • Арганізацыю спрацьатамнац абароны войскаў у абароне і наступе;
  • Метады кіравання войскамі ў наступе і абароне;
  • Матэрыяльна-тэхнічнае забеспячэнне войскаў ва ўмовах вядзення бою;
• Вывучыць адзін з магчымых варыянтаў падрыхтоўкі і вядзення наступу са становішча непасрэднага судакранання з праціўнікам, без адводу сваіх войскаў з першай пазіцыі на час атамнага ўдару;
• Навучыць асабісты склад арміі — радавых і камандзіраў, — як практычна дзейнічаць у наступе і абароне ў франтавой паласе пры ўжыванні атамнай зброі сваімі войскамі або праціўнікам.

Падрыхтоўчыя работы на палігоне

Па задуме вучэнні для боку, якія наступае, была пастаўлена задача: прарыў падрыхтаванай тактычнай абароны ўмоўнага праціўніка з прымяненнем атамнай зброі, для абаронцаў — арганізацыя і вядзенне абароны ва ўмовах прымянення атамнай зброі. Асноўная ўвага надавалася на бок, які наступае, войскі якга рэальна ажыццяўлялі атамную, артылерыйскую і авіяцыйную падрыхтоўку прарыву абароны і пераадольвалі раён атамнага выбуху. Пры гэтым войскі, якія займалі абарону, былі загадзя выведзеныя на бяспечнае аддаленне.

Усяго на вучэнні прыцягвалася каля 45 тысяч чалавек асабовага складу (асновай вайсковай групоўкі былі 12-я гвардзейская механізаваная Мазырская дывізія і 50-я гвардзейская стралковая дывізія Сталінская у складзе 128-га стралковага Гумбіненскага корпуса), 600 танкаў і самаходна-артылерыйскіх установак, 500 гармат і мінамётаў, 600 бронетранспарцёраў, 320 самалётаў і 6 тысяч цягачоў і аўтамабіляў рознага прызначэння. Войскі на вучэнні былі выведзеныя ў спецыяльна распрацаваных штатах у дачыненні да арганізацыі і забяспечаны новым узбраеннем і тэхнікай. Наступ стралковага корпуса планавалася забяспечыць трыма выбухамі: адной атамнай бомбай сярэдняга калібра і дзвюма штабелямі скрынь з трацілам і бочак з бензінам (імітатары ядзернага выбуху). Рэальную атамную бомбу было намечана скінуць па батальённым раёне абароны на пазіцыі палкавых рэзерваў. Гэты раён па задуме ўяўляў сабой добра падрыхтаваны вузел супраціву ў глыбіні абароны «заходніх», падаўленне якога павінна было парушыць устойлівасць усёй абароны супрацьстаялага палка, а таксама падарваць баяздольнасць асноўнай групоўкі іх артылерыі.

Асабісты склад войскаў на час атамнага выбуху выводзіўся з будынкаў і размяшчаўся ў шчылінах і хованках. На выпадак, калі б выбух быў наземны, а не паветраны, — аварыйная сітуацыя, вучэнні адмяняліся, і ўступалі ў сілу асаблівыя мерапрыемствы, распрацаваныя штабам кіраўніцтва.

Для правядзення мерапрыемстваў па забеспячэнні бяспекі насельніцтва раён вучэнняў у радыусе да 50 км ад месца выбуху быў разбіты на пяць зон:

• У зоне 1 (да 8 км) цалкам выключана знаходжанне мясцовага насельніцтва.
• У зоне 2 (8-12 км) за 3 гадзіны да выбуху насельніцтва адводзілася ў натуральныя хованкі, размешчаныя паблізу населеных пунктаў; за 10 хвілін па ўстаноўленым сігнале ўсе жыхары павінны былі легчы на зямлю тварам уніз.
• У зоне 3 (12-15 км) за 1 гадзіну да выбуху насельніцтва выводзілася з дамоў на адлегласці 15-30 метраў ад будынкаў; за 10 хвілін да выбуху па сігнале ўсе клаліся на зямлю.
• У зоне 4 (15-50 км) прадугледжвалася абарона насельніцтва толькі ад магчымага моцнага радыеактыўнага заражэння мясцовасці па шляху руху аблокі галоўным чынам у выпадку наземнага выбуху.
• У зоне 5 (размешчаная на поўнач ад цэлі па баявым курсе самалёта-носьбіта ў паласе шырынёй 10 км і глыбінёй 20 км, над якой пралёт носьбіта ажыццяўляўся з адкрытым бомбаадсекам) насельніцтва было вывезена за яе межы ў бяспечныя раёны за 3 гадзіны да выбуху.

Пачатак вучэнняў

Абстаноўка да выбуху

У дзень вучэнняў 14 верасня 1954 года, з усходам сонца было яснае, сонечнае надвор’е са слабым ветрам і нязначнай воблачнасцю на вышыні 1000 м, тэмпература паветра ў ранішнія гадзіны склала +9…+12°. У 9 гадзін 20 хвілін кіраўніцтвам вучэнняў заслухоўваюцца апошнія даклады аб метэаралагічнай абстаноўцы і прымаецца рашэнне на выбух атамнай бомбы. Рашэнне пратакалюецца і зацверджваецца. Пасля чаго экіпажу самалёта па радыё аддаецца загад скінуць бомбу. За 10 хвілін да нанясення атамнага ўдару быў дадзены сігнал «атамная трывога», па якім усе войскі занялі прытулкі і хованкі. Экіпаж танкаў і самаходна-артылерыйскіх установак занялі свае месцы ў машынах і зачынілі люкі.

У 9 гадзін 34 хвіліны самалёт-носьбіт Ту-4 (пілот В. Я. Кутырчаў) з вышыні 8000 м скінуў атамную бомбу РДС-2 магутнасцю 40 кт, выбух якой рушыў услед праз 48 секунд на вышыні 350 метраў ад паверхні зямлі і з адхіленнем ад цэлі ў 280 м у паўночна-заходнім кірунку.

Карціна выбуху

Выбух атамнай бомбы суправаджаўся асляпляльнай выбліскам, які асвятліў мясцовасць ярка-белым святлом. Пасля ўспышкі ў цэнтры выбуху на вышыні 350 м утварылася святлівая вобласць сферычнай формы. Пад дзеяннем магутнага светлавога выпраменьвання на шырокай плошчы ў раёне выбуху адбылося выпарэнне вільгаці, а таксама парэпанне і драбненне часціц грунту, згаранне арганічных рэчываў. У выніку паўстала рэзкае задымленне і запыленне прыземнага пласта паветра і значнае зніжэнне яго празрыстасці. Працэс утварэння нагрэтага запыленага пласта пад дзеяннем светлавога выпраменьвання выбуху адбываўся да прыходу ударнай хвалі.

Праз 3,6 с пасля выбуху паверхня святлівай вобласці пачала цямнець, на ёй з’явіліся асобныя менш яркія плямы, якія разрасталіся ў памерах і неўзабаве ахапілі ўсю паверхню святлівай вобласці. На гэтым скончылася развіццё святлівай вобласці і пачалося развіццё воблака выбуху. У канцы свайго развіцця святлівая вобласць мела гарызантальны памер ~714 м. Воблака выбуху набыло форму тараідальнай віхуры з клубнай паверхняй, скрозь якую прабіваліся языкі полымя. Услед за воблакам з эпіцэнтральнай зоны выбуху пачаў падымацца велізарны пылавы слуп, які праз 4-5 с наблізіўся да воблака. Прыкладна праз 1 хвіліну воблака выбуху паднялося на ~ 4 км, а праз 7 хвілін — на вышыню ~ 15 км.

Абстаноўка пасля выбуху

Праз 5 хвілін пасля выбуху пачалася артпадрыхтоўка і ўдар бамбавальнай авіяцыяй. Па заканчэнні артпадрыхтоўкі ў кірунку эпіцэнтра выбуху атамнай бомбы былі высланы дазоры радыяцыйнай выведкі, якія прыбылі ў раён эпіцэнтра праз 40 мін пасля выбуху. Яны ўсталявалі, што узровень радыяцыі у гэтым раёне праз 1 гадзіну пасля выбуху складаў 50 Р/г, у зоне радыусам да 300 м — 25 Р/г, у зоне радыусам 500 м — 0,5 Р/г і ў зоне радыусам 850 м — 0,1 Р/г.

У 10:10 «усходнія» пачынаюць атакаваць пазіцыі ўмоўнага праціўніка. Да 11 гадзін падраздзяленні здзяйсняюць пасадку асабістага складу на тэхніку і працягваюць наступ у парадках (калонах). Выведвальныя падраздзяленні сумесна з вайсковай радыяцыйнай выведкай рухаюцца наперадзе. Дым і пыл, узнятыя імітацыйнымі выбухамі з бочак з бензінам, абцяжарвалі арыентацыю. Войскі пераадольвалі раён атамнага выбуху з хуткасцю 5 км/г, а перадавы атрад мотастралковай дывізіі ў раёне эпіцэнтра хутчэй — 8-12 км/г.

Асобны самалёты пры палёце для нанясення ўдару па наземных цэлях на 20-й хвіліне пасля атамнага выбуху вымушаныя былі перасекчы ножку «атамнага грыба». Дазіметрычны кантроль лётнага складу і самалётаў пасля прызямлення паказаў нязначны ўзровень заражэння. Так, ступень заражэння фюзеляжа самалёта склала 0.2-0.3 Р/г, унутры кабіны — 0.02-0.03 Р/г. радыяцыйнай выведкай следу воблака, праведзенай з самалёта Лі-2, было ўстаноўлена, што вось следу радыеактыўнага воблака супадае з рухам паветраных мас на вышыні 7-9 км. У пасёлках Махоўка, Елшанка-2, Іванаўка, Арлоўка гарэлі асобныя дамы. Войскі тушылі пажары, расчышчалі завалы дрэў.

Праз два дні — 17 верасня 1954 года — у газеце «Праўда» было надрукавана паведамленне ТАСС: «У адпаведнасці з планам навукова-даследчых і эксперыментальных работ у апошнія дні ў Савецкім Саюзе было праведзена выпрабаванне аднаго з відаў атамнай зброі. Мэтай выпрабавання было вывучэнне дзеяння атамнага выбуху. Пры выпрабаванні атрыманы каштоўныя вынікі, якія дапамогуць Савецкім навукоўцам і інжынерам паспяхова вырашыць задачы па абароне ад атамнага нападу».

Мемарыял.

Памяць

У 1994 годзе на палігоне была услаявана стэла ў памяць усіх пацярпелых ад радыяцыі. 12 верасня 2004 года напярэдадні 50-гадовай гадавіны вучэнняў на Тоцкім палігоне насупраць гарнізонных могілак быў усталяваны гранітны памятны знак «У гонар і ў славу ўдзельнікаў стварэння ядзернага шчыта Савецкага Саюза». Ззаду помніка-два шчыты. На адным запісаныя спонсары ўстаноўкі манумента. На іншым можна прачытаць наступнае: «14 верасня 1954 на Тоцкім палігоне Арэнбужжа праведзена адзінае ў гісторыі Узброеных Сіл СССР эксперыментальнае вайсковае вучэнне з ужываннем ядзернай зброі. Аснову групоўкі войскаў складаў Брэсцкі гарнізон у складзе злучэнняў і частак 128-га стралковага корпуса. У 1961-90 гадоў у лясах Брэстчыны несла баявое дзяжурства 31-я ракетная дывізія стратэгічнага прызначэння».

Крытыка

Пасля зняцця грыфа «цалкам сакрэтна» у 1993 годзе ў СМІ з’явіліся сцвярджэнні, што ў выніку выпрабавання ядзернай зброі 14 верасня 1954 года 45 000 салдат і 10 000 мірных жыхароў былі падвергнуты ядзернаму апрамяненню ў якасці эксперыменту, мэтай якога з’яўлялася высвятленне таго, як радыяцыя ўплывае на чалавека. У выніку вучэнняў тысячы яго ўдзельнікаў атрымалі розныя дозы радыеактыўнага апрамяньвання. Адсутнічаюць пацверджаныя факты падання вайскоўцам адпаведнай медыцынскай дапамогі. Усе ўдзельнікі далі падпіску аб неразгалошванні ваеннай тайны на працягу 25 гадоў.

Асноўная маса матэрыялаў аб вучэннях пачала з’яўляцца толькі пасля распаду СССР. Аб удзельніках ўспомнілі толькі пасля падзей у Чарнобылі, у перабудову, але многім так і не ўдалося даказаць свой удзел у вучэннях і атрымаць кампенсацыю за страчанае здароўе з-за фальсіфікацыі іх асабістых спраў.. Да прыкладу, адзін з удзельнікаў вучэнняў пасля 25 гадоў перанёс 71 шпіталізацыю і 8 аперацый, з якіх адна была анкалагічнай. Ён атрымаў пухліну ў 27 гадоў, інфаркт у 30 і амаль аслеп. Большасць з выжылых удзельнікаў тых падзей, у адрозненне ад «чарнобыльцаў», не карысталіся льготамі.

Пастановай Вярхоўнага Савета Расійскай Федэрацыі ад 27 снежня 1991 года № 2123-1 удзельнікі Тоцкіх вучэнняў аднесены да ветэранаў падраздзяленняў асаблівай рызыкі падпункт «а» з наданнем адпаведных выплат і льгот.

Са сведкамі падзей перыядычна выходзяць інтэрв’ю.

Наступствы для экалогіі

«Вынікі праведзенага ў 1994—1995 гадах расійскімі і амерыканскімі спецыялістамі вывучэння радыеэкалагічнага становішча на тэрыторыі Тоцкага палігона і ў прылеглых да яго раёнах цалкам пацвердзілі дадзеныя аб радыяцыйных параметрах, атрыманыя раней спецыялістамі Ленінградскага НДІ радыяцыйнай гігіены і іншых навуковых устаноў. Вынікі апошняга радыеэкалагічнага абследавання Тоцкага палігона сведчаць аб тым, што радыяцыйная абстаноўка на яго тэрыторыі характарызуецца параметрамі натуральнага радыяцыйнага фону». Што ж тычыцца жыхароў, якія пражываюць побач з раёнам вучэнняў, то іх здароўе не адрозніваецца ад сярэдняга па краіне «Сярэдні прырост смяротнасці ў вобласці ад злаякасных новаўтварэнняў (у 1970 годзе — 103,6, у 1991 годзе — 173 на 100000 жыхароў), роўны прыкладна 3,5 % у год, адпавядае сярэднім паказчыках у Расійскай Федэрацыі і ў іншых еўрапейскіх дзяржавах».

Існуе і іншая ацэнка, падрыхтаваная журналістам Вячаславам Майсеевым, які вывучаў дакументы Тоцкага ЗАГСа, якая ўказвае на імклівы рост смерцяў ад анкалагічных захворванняў у раёне, які пачаўся праз год пасля выпрабаванняў.

Літаратура

• Алексей Геннадьевич Васильев. Эколого-генетический анализ отдалённых последствий Тоцкого ядерного взрыва в Оренбургской области в 1954 г: факты, модели, гипотезы. — Изд-во "Екатеринбург", 1997. — 191 с. — ISBN 9785884640511.
• С. А. Зеленцов. Тоцкое войсковое учение [посвящ. 50-летию проведения Тоцкого войскового учения (сентябрь 1954г.) и вкладу московских учёных в ядерные испытания] / Общ. ред. В. Н. Михайлов. — Penguin, 2006. — 197 с. — ISBN 5-7853-0497-1.
• Зелинский Пётр Иосифович, Яновский Олег Антонович. «Атомные солдаты» Беларуси: Воспоминания. — Минск: Издательский центр Белорусского государственного университета, 2003. — 203 с. — ISBN 985-445-934-9. Архівавана 19 снежня 2022.
• Иванов Б. П. Атомный взрыв у посёлка Тоцкое. // Военно-исторический журнал. — 1991. — № 12. — С.79-86.

Спасылкі

• У зоне ядзернага ўдару — М. Астраумаў
• Выпрабаванні ядзернай зброі ў СССР і ЗША
• Сяргей Маркаў. Тоцкія вучэнні 1954 года і прынятыя меры бяспекі Архівавана 6 сакавіка 2016.
• Генерал-лейтенант С.А. Зеленцов. Тоцкое войсковое учение (научно-публицистическая монография) (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 26 студзеня 2013. Праверана 5 сакавіка 2011.
• Густэрын П. Аб фальсіфікацыі Л. Я. Гозмана на ТВЦ
• Помнік «атамным» салдатам у Брэсце