Латышскія стралкі
| Латышскія стралкі | |
|---|---|
 Нагрудны знак Чырвоных Латышскіх стралкоў | |
| Гады існавання | 1915 — лістапад 1920 |
| Краіна |
 Расія; .svg){kind=small} РСФСР |
| Тып | пяхота |
| Удзел у | |
| Знакі адрознення |
Q4375468? (1918) |
Латышскія стралкі (лат.: Latviešu Strēlnieki) — асабісты склад стралковых частак, сфармаваных у 1915 годзе падчас Першай сусветнай вайны з жыхароў Ліфляндскай, Курляндскай і Віцебскай губерняў. У 1916 годзе разгорнутыя ў латышскую стралковую дывізію. У васьмі латышскіх стралковых палках служыла да 40 тысяч чалавек. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі, падчас Грамадзянскай вайны ў Расіі латышскія палкі падтрымалі бальшавікоў і сталі адной з першых воінскіх частак, якія сталі асновай РСЧА. З’яўляліся самым буйным нацыянальным ваенным фармаваннем у складзе Чырвонай арміі. Выкарыстоўваліся як выключна баяздольная сіла на баку бальшавікоў. Агульная колькасць каля 80 тысяч чалавек. Палкі латышскіх стралкоў шырока ўжываліся па ўсім фронце Грамадзянскай вайны. Часцей за ўсё, латышскія стрэлкі дзейнічалі як жорсткія карнікі, якія душылі народныя паўстанні ў тыле бальшавікоў. Вядомая прымаўка часоў Грамадзянскай вайны: «Не шукай ка́та — шукай латыша».
Часткі латышскіх стралкоў адрозніваліся жалезнай дысцыплінай, выкарыстоўваліся для падаўлення антыбальшавіцкіх паўстанняў у шэрагу гарадоў (Яраслаўль, Мурам, Рыбінск, Калуга, Саратаў, Ноўгарад і інш.) [1]. Многія камандзіры латышскіх стралкоў пасля расфармавання частак змаглі дасягнуць вялікіх кіруючых пастоў. Так, першым начальнікам ГУЛАГ быў былы латышскі стралок Фёдар Эйхманс. Латышскія стралкі займалі значныя пасады ў Чырвонай арміі.
Першая Сусветная вайна
[правіць | правіць зыходнік]
Напярэдадні Першай сусветнай вайны ў Прыбалтыйскім краі была праведзена мабілізацыя. Ужо 27 ліпеня 1914 года ў Вольмарскім, Вендэнскім і Валкскім паветах пачаўся прызыў рэзервістаў 1909—1913 гадоў, а 30 ліпеня была аб’яўлена ўсеагульная мабілізацыя. Мабілізаваных латышоў адпраўлялі ў XX і III вайсковыя карпусы, 68-ю пяхотную дывізію, а таксама ў гарнізон Усць-Дзвінскай крэпасці. Яшчэ частка мабілізаваных адправілі на Паўднёва-Заходні фронт. Таксама мяркуецца, у першыя дні вайны ва Ўсходнюю Прусію адправілі 20-25 тыс. латышоў[2].
У 1914 годзе былі арганізаваны добраахвотныя ўзброеныя дружыны Усць-Дзвінскай крэпасці, у далейшым паслужылі асновай ствараемых латышскіх частак. У 1915 годзе студэнты палітэхнікума выступілі з прапановай арганізаваць з іх ліку атрады выведкі і сувязі.
1 красавіка 1915 года нямецкая войскі ўварваліся ў Курляндыю, і пачалі хутка прасоўвацца да яе галоўнага горада, Мітавы. 7 мая немцы захапілі Лібаву, фронт сфармаваўся ўздоўж ракі Віндавы (Венты). У ліпені нямецкія арміі павялі другое наступ — 14 ліпеня яны фарсіравалі раку Віндаву, 17 ліпеня быў узяты Доблен, 18 ліпеня ўзятыя Тукум і Віндава. Хуткі нямецкі наступ выклікаў масавую эвакуацыю жыхароў Курляндыі ў Ліфляндыю і Рыгу, і далей, у Расію.
Нягледзячы на супраціў Курляндскага і Ліфляндскай губернатараў,[3] ва ўмовах нямецкага наступу, акупацыі Курляндыі і пагрозы захопу Рыгі, 1 жніўня (19 ліпеня па старому стылю) Камандуючы Паўночна-Заходнім фронтам генерал Аляксееў падпісаў загад № 322 (848-3287) аб фармаванні латышскіх стралковых батальёнаў[4]. Адначасова дэпутатамі Дзяржаўнай Думы Расіі Я.Голдманісам і Я. Заліцісам у Петраградзе быў апублікаваны зварот да суайчыннікаў: «Збірайцеся пад латышскімі сцягамі!». Яны заклікалі добраахвотнікаў на службу ў латышскія батальёны. Было вырашана сфармаваць 8 стралковых батальёнаў, ў аснову кожнага з якіх планавалася вызначыць некаторы колькасць стралкоў з батальёнаў Усць-Дзвінскай крэпасці. 12 жніўня ў Рызе пачаўся запіс добраахвотнікаў, у першы ж дзень заявы падалі 71 чалавек. 12 верасня немцы захапілі Ней-Мітау, а 23 кастрычніка — Ілукстэ. Расійскія войскі змаглі ўтрымаць за сабой участак на левым беразе Заходняй Дзвіны каля Ікшкіле, пазней названы выспай смерці з-за вялікіх страт.
1915
[правіць | правіць зыходнік]Неўзабаве, замест запланаваных двух, было створана тры батальёны для абароны Рыгі. 23 кастрычніка 1-й Усць-Дзвінскі латышскі стралковы батальён быў пасланы на фронт — першая і чацвёртая роты ў раён Олая, а другая і трэцяя — на поўдзень ад возера Бабіт. Першыя баі адбыліся 25 кастрычніка каля Мангалі, каля Цірэльскіх балот, і 29 кастрычніка каля Плаканцыемса, на берагах р. Міса, дзе латышам атрымалася адкінуць нямецкія войскі назад, у Курляндыю. 28 кастрычніка ў доме Латышскага аб’яднання Рыгі прайшоў жалобны мітынг, і адбылося пахаванне трох салдат, якія загінулі каля Цірэльскіх балот, на новых Брацкіх могілках.
26 кастрычніка на перадавую, у раён Кекау, накіравалі таксама 2-й Рыжскі батальён, які быў неадкладна перакінуты ў наваколлі Шлока, дзе 31 кастрычніка быў адбіты нямецкі наступ. 5 лістапада ў баі ўступіў 3-ці Курземскі батальён. Па заканчэнні гэтых баёў была абвешчаная агульная мабілізацыя латышоў, у выніку якой былі створаны яшчэ 5 латышскіх стралковых батальёнаў, а таксама адзін запасны батальён.
Галоўным дасягненнем дзеянняў латышскіх стралкоў ў 1915 году з’явілася стабілізацыя лініі фронту пад Рыгай. З захопам Рыгі для немцаў адкрыўся бы шлях на Петраград, сталіцу Расійскай імперыі.
1916
[правіць | правіць зыходнік]Актыўныя ваенныя дзеянні ў раёне Рыгі аднавіліся 21 сакавіка 1916 года, калі 1-й і 2-й батальёны латышскіх стралкоў прарвалі германскія ўмацаваныя пазіцыі на шашы Рыга — Бауска ў ваколіцах Кекау (Кекавы), але больш маштабнае наступленне Расійскай арміі не адбылося ўслед за гэтым. Баі пад Кекау зноў пачаліся 16—22 ліпеня, у якіх упершыню ўдзельнічалі ўсе латышскія батальёны, за выключэннем 5-га Земгальскага, які дзейнічаў у раёне Олая (Олайнэ), і 3-га Курземскга, які змагаўся на Востраве смерці.
Улетку 1916 гады ў франтавых частках было каля 11,5 тыс. стралкоў. У асноўным — латышы (10 278 чал.), таксама эстонцы (402), рускія (192), літоўцы (174), палякі (128), немцы (25). З іх добраахвотнікі (2 522), якія перайшлі з іншых частак (6 567) і мабілізаваныя (2 318).
25 верасня (8 кастрычніка н. ст.) 1916 года, нямецкія войскі правялі газавую атаку на Востраве смерці, якая з’явілася першым выпадкам маштабнага прымянення такога роду зброі ў Латвіі падчас Першай сусветнай вайны. Было атручана газам 120 стралкоў з 2-га Рыжскага батальёна, які 8 дзён вытрымліваў атакі немцаў. Востраў, які абараняўся як апорная кропка для будучых наступаў, так і не стаў адпраўным пунктам для наступу рускіх войскаў. Пасля баёў, 4 лістапада, латышскія батальёны былі ператвораныя ў палкі, падзеленыя на дзве латышскіх брыгады, утварыўшы стралковую дывізію. Першымі камандзірамі брыгад былі генерал-маёры А. І. Аузан (Аузанс) і А. Э. Місін (Місіньш). 6 снежня для латышскіх палкоў былі створаны палявыя шпіталі і пункты дэзінфекцыі.
У складзе 12-й арміі, разам з сібірскімі пяхотнымі палкамі, стрэлкі займаюць абарону на рыжскім кірунку Паўночна-Заходняга, а затым Паўночнага франтоў. Прымаюць удзел у баях ля балота Мазцірэліс, пад Плаканіешы і каля Шлока. У канцы 1916 — пачатку 1917 года была зроблена спроба наступу (Мітаўская аперацыя) на нямецкія пазіцыі. Зведзены з 6-м Сібірскім корпусам у Бабіцкую аператыўную групу, Латышская стралковая дывізія прыняла ўдзел у цяжкіх баях. Асаблівую мужнасць было праяўлена пры ўзяцці і абароне вышыні Кулямётная горка.
Самыя знакамітыя бітвы латышскіх стралкоў мелі месца 23—29 снежня 1916 года (5—11 студзеня 1917 г. н. ст.). Месцам наступу на Рыжскім участку фронту была абраная багністая мясцовасць паміж возерам Бабіт і Олай, названая Цірэльскімі балотамі. У гісторыю гэтыя ваенныя дзеянні ўвайшлі пад назвай «Калядных баёў». Пасля абмеркавання плана Фрыдрыха Брыедзіса было вырашана, падзяліўшы сілы на дзве групы, нанесці ўдар адразу ў двух месцах.
Пры наступе не было забяспечана чаканай артылерыйскай падрыхтоўкі, праходы ў калючым дроце не былі дастаткова прасторнымі, і салдатам даводзілася наступаць, пераадольваючы драцяныя загароды пад нямецкім кулямётным агнём. Нягледзячы на ўпартую абарону суперніка, стралкі змаглі прайсці некалькі кіламетраў углыб нямецкай тэрыторыі, але вайсковае кіраўніцтва не змагло выкарыстаць гэты поспех і пачаць шырокі наступ супраць германскіх войскаў. 22—31 студзеня 1917 г. (н. ст.) праходзілі «Студзеньскія баі», падчас якіх немцы спрабавалі вярнуць страчаныя ў «Калядных баях» тэрыторыі.
У гэтых бітвах латышскія стралкі паказалі выключны гераізм, нясучы жахлівыя страты. Расійская армія страціла падчас гэтых дзеянняў 26 тыс. чал., з іх 9 тыс. — латышскія стралкі. Няўдалы ход Калядных баёў спарадзіў недавер да кіраўніцтва арміі, сярод латышскіх частак распаўсюджваліся чуткі пра здраду камандавання. 7 лютага 1917 года генерал Аляксееў запатрабаваў у ваеннага міністра адправіць камісію для расследавання падзей на Рыжскім участку фронту, але расследавання не адбылося з-за Лютаўскай рэвалюцыі.
Стан перад лютым 1917 года
[правіць | правіць зыходнік]|
1-я Латышская стралковая брыгада:
|
2-я Латышская стралковая брыгада:
|
Да аб’яднаных у дывізію брыгадам быў дададзены запасны полк, галоўным прызначэннем якога быў прыём і навучанне навабранцаў, камплектацыя свабодных з-за страт месцаў у частках дывізіі. Штат кожнага латышскага стралковага палка — 2497 чалавек (з іх 1854 страявых ніжніх чыну). У запасным палку, размешчаным на той момант у Вальміеры, колькасць асабовага складу вагалася ад 10 да 15 тыс. чалавек.
У Латышскай дывізіі асабісты склад перавышаў колькасна стандартную пяхотную дывізію рускай арміі. Стаўка рыхтавала наступ у раёне Мітавы і меркавалася вялікая колькасць страт.
Кожны стралок меў на ўзбраенні амерыканскія дзесяцізарадныя 7,62-мм вінтоўкі сістэмы Вінчэстара ўзору 1895 г., вырабленыя пад рускі патрон у ЗША, з клінковымі штыкамі, у верасні 1916 іх замянілі японскія вінтоўкі сістэмы Арысака ўзору 1897 года. Пад стрэльбу было пастаўлена вялікая колькасць прызыўнікоў і ўсім ўжо не хапала звыклых вінтовак Мосіна. Войскі другога і трэцяга эшалона забяспечваліся закупленым у ЗША і Японіі ўзбраеннем.
Паміж двума рэвалюцыямі
[правіць | правіць зыходнік]Пасля перамогі Лютаўскай рэвалюцыі на неакупаванай нямецкімі войскамі тэрыторыі Латвіі сталі стварацца Рады дэпутатаў. У частках 12-й арміі (раён Рыгі) і 5-й арміі (раён Дзвінску) у новых выбарных органах пераважалі прадстаўнікі меншавікоў і эсэраў. Выканаўчыя камітэты салдацкіх дэпутатаў — Выканкамсал 12-й арміі і Арвыканкам 5-й арміі занялі бок Часовага ўрада, злучыўшыся з Выканкамам афіцэрскай Рады. На месцах, у батальёнах і ротах мела поспех бальшавіцкая агітацыя. Пасля стварэння Аб’яднанага Савета дэпутатаў латышскіх стралковых палкоў (Выканкамстрал), аўтарытэтам у салдатаў усё больш стала карыстацца іх пазіцыя. Да траўня 1917 г., латышскія стралкі становяцца асновай бальшавіцкіх сілаў 12-й арміі. У ліпені, аб’яднаўшыся, камітэты рускіх і латышскіх палкоў выступілі супраць меншавіцкага Выканкамсала. На момант стварэння Выканаўчага камітэта Савета рабочых, стралковых і беззямельных дэпутатаў Латвіі (Выканкамлат), большасць склалі латышскія бальшавікі.
18 ліпеня Л. Г. Карнілаў прызначаны А. Ф. Керанскі Вярхоўным галоўнакамандуючым, змяніўшы на гэтай пасадзе А. А. Брусілава. Мэтай замены была спроба спыніць разлажэнне арміі і страту кантролю над войскамі, якія пры найменшым націску суперніка масамі пакідалі пазіцыі і сыходзілі ў тыл; знізіць ўплыў армейскіх бальшавіцкіх Радаў.
Для аднаўлення дысцыпліны ў Арміі, па патрабаванні генерала Карнілава Часовы ўрад уводзіць смяротнае пакаранне. Рашучымі і суровымі метадамі, з ужываннем у выключных выпадках расстрэлаў дэзерціраў, генерал Карнілаў вяртае рускай арміі баяздольнасць і аднаўляе фронт. Аднак, 20 жніўня (2 верасня) 1917 года, нягледзячы на ўсе намаганні новага Вярхоўнага галоўнакамандуючага генерала ад інфантэрыі Л. Г. Карнілава, распрапагандаваны Паўночны фронт здаў Рыгу германскім войскам. Бальшавікі, мабілізаваўшы ўсе сілы, дапамаглі Керанскаму здушыць Карнілаўскі выступ, распрапагандаваўшы войскі генерала Крымава на падыходзе да Петраграду. 20 кастрычніка 1917 года палітычным камісарам латышскіх стралковых палкоў (пазней — Латышскі корпус) быў абраны стаўленік ЦК РСДРП (б) С. М. Нахімсон. Па ўказанні ЦК бальшавікоў, латышскія стралкі, блакаваўшы стратэгічна важныя чыгуначныя вузлы і станцыі, не дазволілі перакінуць верныя Часоваму ўраду войскі падчас Кастрычніцкага перавароту.