Метрыка Вялікага Княства Літоўскага
Літоўская метрыка (лац.: matricula канцылярская кніга) — збор спецыфічных матэрыялаў (сшыткаў, кніг) вялікакняжацкай канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага XV-XVIII стст. з копіямі дакументаў, якія выдаваліся ад імя вялікага князя (гаспадара), Рады ВКЛ, соймаў і падлягалі неабмежаванаму ў часе захаванню. У склад Метрыкі ўваходзілі таксама некаторыя важныя пабочныя матэрыялы (пераклады ярлыкоў крымскіх ханаў, спісы з маскоўскіх дыпламатычных дакументаў і інш.), справаводныя матэрыялы (рэестры актаў, інвентары Метрыкі і інш.).
Метрыка стала асновай велікакняжацкага, а пазней галоўнага дзяржаўнага архіва ВКЛ і выконвала нотафікацыйныя (юрыдычна-рэгістрацыйныя) функцыі. Выкарыстоўваліся ў юрыдычных і даведасных мэтах усімі суб’ектамі права, найперш вярхоўнай уладай, дзяржаўнымі ўстановамі, прывілеяванымі саслоўямі, мяшчанамі, магістратамі, царквой, этнарэлігійнымі абшчынамі. На аснове матэрыялаў Метрыкі па адпаведных запытах выдаваліся юрыдычна завераныя дакументы (копіі з копій).
Першыя гістарычныя назвы гэтага збору — «метрыкі», «кнігі метрыкі», «метрыка», з канца XVI — пачатку XVII стст. разгорнутая афіцыйная назва — «Метрыка Вялікага Княства Літоўскага». З навуковага пункту гледжання апошняя назва найбольш слушная. Вызначэнне «Літоўская метрыка» па аналогіі з Кароннай метрыкай у Польшчы сустракалася ў мясцовых канцылярскіх кнігах, з сярэдзіны XVII ст. сістэматычна ўжывалася ў варшаўскім архіўным справаводстве, замацавалася ў пецярбургскіх і маскоўскіх архівах, а таксама ў беларускай, расійскай, польскай і літоўскай гістарыяграфіі XIX — XX стст. Гэты тэрмін традыцыйна выкарыстоўваецца і цяпер у замежных выданнях Метрыкі, а таксама для назвы некаторых сучасных архіўных фондаў, якія ўключаюць матэрыялы велікакняжацкай канцылярыі ВКЛ (побач з даволі значнай колькасцю іншых кніг) і захоўваюцца пераважна ў Расіі.
Большая частка кніг Літоўскай метрыкі захоўваецца сёння ў Расійскім Дзяржаўным Архіве Старажытных Актаў у Маскве, асобныя кнігі ёсць таксама ў Галоўным архіве старажытных актаў (Archiwum Główne Akt Dawnych) у Варшаве і іншых месцах.
У цяперашні час вядзецца сістэматычная праца па выданні кніг метрыкі.
Публікацыі
[правіць | правіць зыходнік]Метрыка з’яўляецца адным з самых аўтарытэтных і паважаных крыніц па гісторыі ВКЛ. Некаторыя з дакументаў метрыкі і іх частак пачалі публікавацца ў канцы 18-га стагоддзя. Вялікія зборнікі матэрыялаў пачалі выходзіць у свет з 1830-х гадоў («Зборнік князя Абаленскага», ці «Кніга метрыкі амбасадара…», у 3-х тамах, змяшчае падрабязны рэестр кніг метрыкі па Анастасевічу (1817)). Іншымі вядомымі выдаўцамі матэрыялаў метрыкі былі Леантовіч, Прагаска, Бяршадскі і інш. Іншыя вядомыя публікацыі перыяду:
- Акты Літоўскай метрыкі (Акты Литовской метрики, т. 1, в. 1 — 2, Варшава, 1896—1897).
- Акты Заходняй Расіі (Акты Западной России, поўная назва: Акты, относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею. — СПб., 1846—1853).
- Складаецца прыблізна з двух тысяч афіцыйных дакументаў (не ўсе з іх адносяцца ўласна да метрыкі), апублікаванай у пяці тамах, якія ахопліваюць перыяд 1340—1699 (I: 1340—1506, II: 1506—1544, III: 1544—1587, IV: 1588—1632, V: 1633—1699).
- Акты Паўднёвай і Заходняй Расіі (Акты Западной России, поўная назва: Акты, относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею. — СПб., 1846—1853).
- Складаецца з афіцыйных дакументаў (не ўсе з іх прыналежнасць да Metrica уласнай), апублікаваных у пятнаццаці тамах, якія ахопліваюць перыяд 1361—1678. Тэматычна канцэнтруецца на 17-м стагоддзі. Не ўключае першапачаткова польскія і лацінскія дакументы.
- Руская гістарычная бібліятэка, Т. 20, 27, 30, 33 (Русская историческая библиотека, т. 20, 27, 30, 33, Спб. — П., 1903—1915).
- Акты літоўска-рускай дзяржавы (Акты Литовско-Русского государcтва, в.1 — т.2, М., 1897—1899).
- Складаецца з дакументаў, у асноўным з метрыкі, якія ахопліваюць 14-16 стагоддзі, апублікаваныя Доўнар-Запольскім.
- Маліноўскі. Зборнік матэрыялаў, звязаных з гісторыяй паноў-рады Вялікага Княства Літоўскага (Малиновский И. Сборник материалов, относящихся к истории панов-рады Великого Княжества Литовского, [ч. 1 — 2], Томск, 1901—1912).
У 1980-х 1990-х гадах пачалася новая хваля публікацый матэрыялаў Метрыкі, на гэты раз у якасці міжнароднымі, беларуска-літоўска-польска-расійскімі намаганнямі.
Метрыка служыла ў якасці асновы для твораў вядомых даследчыкаў гісторыі ВКЛ, напрыклад, Любаўскага, Доўнар-Запольскага, Максімейкі, Лапо, Пічэты, Маліноўскага, Лаўмянскага і іншых.
Навуковыя даследаванні самой метрыкі пачаліся з працы Пташыцкага (1887). Іншыя вядомыя даследчыкі метрыкі: Беражкоў, Грымстэд, Сулкоўска-Курасёва.
Кнігі Метрыкі ВКЛ
[правіць | правіць зыходнік]| № | Валавая нумарацыя паводле РГАДА | № паводле каталага С. Пташыцкага[1] | Публікацыя | Апісанне | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Кнігі запісаў | ||||||||||
| 1 | 1 | 1 | ||||||||
| 52 | Амаль цалкам складаецца з дакументаў, выпушчаных у Любліне, Кнышыне, Варшаве ў 1569—1570 гг. Па зместу да гэтай кнігі шчыльна прымыкае 53-я кніга | |||||||||
| Кнігі Судовых спраў | ||||||||||
| Кнігі Публічных спраў | ||||||||||
| Акты Скарбу ВКЛ | ||||||||||
Зноскі
- ↑ Пташицкий, С. Л. Описание книг и актов Литовской метрики / Сост. метрикант С. Л. Пташицкий. — СПб.: Тип. Правительствующего сената, 1887. — VIII, 280 с.