Савецка-літоўская вайна
Савецка-літоўская вайна | ||||
---|---|---|---|---|
Асноўны канфлікт: Вайна за незалежнасць Літвы Грамадзянская вайна ў Расіі | ||||
| ||||
Дата | 12 снежня 1918 — 31 жніўня 1919 | |||
Месца | Літва | |||
Вынік |
перамога Літвы, Маскоўскі дагавор (РСФСР — Літва, 1920) |
|||
Праціўнікі | ||||
|
||||
Камандуючыя | ||||
|
||||
Сілы бакоў | ||||
|
||||
Савецка-літоўскі ўзброены канфлікт або Савецка-літоўская вайна, у Літве — вайна з бальшавікамі (літ.: karas su bolševikais) — узброены канфлікт РСФСР з Літвой у 1918—1919 гадах. Канфлікт быў часткай грамадзянскай вайны ў Расіі, а ў прыватнасці наступлення РСЧА на Заходнім фронце.
Наступленне РСЧА[правіць | правіць зыходнік]
У выніку Беларускай аперацыі 12 снежня 1918 года часці Чырвонай Арміі, а менавіта Пскоўская стралковая дывізія (пазней літоўская), Інтэрнацыянальная дывізія і 17-я дывізія падышлі да Літвы ў колькасці каля 18—20 тыс. Пазней з РСФСР былі накіраваны яшчэ некалькі часцей, арганізаваны атрады для тылу. У бальшавікоў было дрэннае забеспячэнне войск правізіяй і коньмі, таму салдаты павінны былі адбіраць гэта ў літоўцаў. Армія ж Літвы спачатку не змагла аказаць сур’ёзнага супраціву, з прычыны малалікасці войск і іх дрэннай падрыхтоўкі.
Чырвонаармейцы імкліва захоплівалі адзін горад за адным: 22 снежня ўзяты Езяросы і Свянцяны, 23 снежня — Утэна, 27 снежня — Ракішкі, 5 студзеня — Вільня, 9 студзеня — Вілкамір і Панявеж, 15 студзеня — Шаўлі, 25 студзеня — Цельшы. У выніку пад савейкай уладай упынулася 2/3 тэрыторыі Літвы. Прасоўванне спынілася, калі латвійскія і нямецкія войскі напалі на «чырвоных» каля ракі Вэнта. 18 студзеня дзеля прадухілення нязручных баёў савецкія і нямецкія войскі падпісалі дагавор, які ўсталяваў дэмаркацыйную лінію. З-за гэтага РСЧА не магла наступаць на Коўна, часовую сталіцу Літвы, напроста.
Акружэнне Коўна[правіць | правіць зыходнік]
Аперацыя па акружэнню Коўна пачалася 7 лютага. 1000 салдат Пскоўскай стралковай дывізіі атакавалі Кейданы, размешчаныя з поўначы ад горада, і сустрэлі супраціўленне літоўскіх войск з Панявежа, якімі камандаваў капітан Ёнас Вар’якоіс, і з Кейдан (усяго налічвалася каля 200 чалавек). Літоўцы здолелі ўтрымаць Кейданы, бо ім на дапамогу прыйшлі нямецкія войскі. 10 лютага літоўска-нямецкія сілы захапілі Шаты і вымусілі варожых вайскоўцаў адступіць. Пасля баёў за Кейданы паспяховыя вылазкі ў суседнія гарады стаў таксама праводзіць літоўскі Панявежскі добраахвотніцкі полк, чыёй мэтай была дэмаралізацыя чырвонаармейцаў і павышэнне даверу мясцовых жыхароў да антысавецкіх сіл. Поспех аперацый падняў баявы дух літоўцаў і прымусіў бальшавікоў паспрабаваць узяць Коўна з поўдня.
9 лютага 7-ы стралковы полк РСЧА (900 чалавек) захапіў Езна, а 12 лютага напаў на Аліту. 10 лютага 300 літоўцаў паспрабавалі нечакана атакаваць праціўніка, але пацярпелі няўдачу і адступілі. 13 лютага літоўска-нямецкія войскі адбілі ў РСЧА Езна. У ноч з 14 на 15 лютага немцы пры падтрымцы літоўскіх добраахвотнікаў адбілі Аліту. Такім чынам, савецкім войскам не ўдалося ўзяць Коўна і яны вырашылі заняць абарончыя пазіцыі, што дазволіла праціўніку выйграць час для навучання людскіх рэзерваў і падрыхтоўкі контрнаступлення.
Контрнаступленне літоўска-нямецкай арміі[правіць | правіць зыходнік]
Паўночныя раёны Літвы (Жмудзь) былі пад кантролем часцей РСЧА ў колькасці 3000 чалавек (іх мэта складалася ў тым, каб дасягнуць Балтыйскага мора і адрэзаць доступ нямецкаму забеспячэнню латвійскіх войск). Літоўскія камуністы ў Жмудзі былі найбольш актыўнымі, бо гэта быў самы кароткі шлях для рускіх ваеннапалонных у Расію. У Шаўлі яны сфармавалі полк у 1000 байцоў пад камандаваннем Ф. Р. Балтушыса-Жамойціса з былых рускіх ваеннапалонных і нямецкіх дэзерціраў. Таксама ў гэтым рэгіёне, у Шкудах, дзейнічалі партызаны, прыхільнікі нацыянальнага ўрада Літвы, аб’яднаныя П. Пляхавічусам.
Так як прасоўванне бальшавікоў да Усходняй Прусіі пачало турбаваць германскі штаб, ён паслаў атрад добраахвотнікаў пад камандаваннем Р. Гольца, з заданнем вызваліць чыгунку, якая злучае Лібаву, Мажэйкі, Радзівілішкі і Кейданы. Гэта было часткай маштабнага наступлення немцаў. У канцы лютага нямецкія войскі і літоўскія партызаны ўзялі Мажэйкі і Сяды, пераследвалі «чырвоных» да Куршан. Да сярэдзіны сакавіка немцы ўзялі Куршаны, Шаўлі, Радзівілішкі, Шадаў і Янішкі. 5 сакавіка ўрад Літвы абвясціў мабілізацыю мужчын, якія нарадзіліся з 1887 па 1889 год. Да 3 мая колькасць арміі дасягнула 440 афіцэраў і 10 729 ніжніх чыноў. Але толькі каля паловы з іх былі навучаны і падрыхтаваны да баявых дзеянняў. Уводзілася новая форма. 22 сакавіка Панявежскі добраахвотніцкі полк быў перайменаваны ў Асобны Панявежскі батальён. З 19 па 24 сакавіка РСЧА пакінула Панявеж, а 26 сакавіка горад занялі літоўскія войскі, але 4 красавіка яны зноў яго страцілі.
Першае арганізаванае наступленне літоўскіх войск было праведзена з 3 па 8 красавіка 1919 года. Былі арганізаваны ўдары на Вільню, ад Аліты да Даўг на поўдні і ад Кашадар да Жаслей. Да гэтага часу нямецкія войскі ўжо перасталі ўдзельнічаць у баях. Першапачаткова прасоўванне было паспяховым, але затым чырвонаармейцы здолелі спыніць праціўніка.
У сакавіку 1919 года ў канфлікт уступіла Польшча. Яе армія змагалася як з бальшавікамі, так і з літоўцамі. Польскае наступленне прымусіла літоўцаў перагледзець сваю стратэгію. Начальнік літоўскага штаба С. Жукаўскас спланаваў наступленне ў паўночна-ўсходнім кірунку. Мэтай быў Вілкамір. 3 мая Асобны Панявежскі полк і 18-ы нямецкі добраахвотніцкі полк узялі горад. Нягледзячы на рызыкоўнасць аперацыі, яна апынулася для літоўцаў удалай: у палон былі ўзятыя 500 чырвонаармейцаў. 7 мая Жукаўскас стаў галоўнакамандуючым і пачаў рэарганізацыю арміі.
18 мая літоўцы вярнулі сабе Куркле і Анікшты, з 19 па 23 мая — Панявеж, 2 чэрвеня — Уцяны. Пасля гэтага нямецкія добраахвотнікі перасталі аказваць падтрымку літоўцам, але ім на дапамогу прыйшлі латвійскія партызаны. 12 і 20 чэрвеня Чырвоная армія правяла ўдалыя контратакі, і фронт стабілізаваўся.
У той час, калі на паўночным усходзе Літвы працягваліся баі, адносіны Літвы з Польшчай пачалі зноў пагаршацца, у асноўным з-за тэрытарыяльных спрэчак у раёне Вільні і Віленскага краю, што затым прывяло да польска-літоўскай вайны.
Завяршальныя баі[правіць | правіць зыходнік]
З-за пагрозы для РСЧА новых баёў з палякамі фронт савецка-літоўскага канфлікту заціх больш чым на месяц, і савецкія войскі выкарыстоўвалі гэтае зацішша для рэарганізацыі часцей і іх папаўнення. У гэты час літоўскія войскі мелі два пяхотных палка і пяць асобных батальёнаў, у бальшавікоў было шэсць палкоў і адзін асобны батальён; літоўцы, аб’яднаўшыся з палякамі, запланавалі наступленне на Даўгаўпілс 9 жніўня, але тады так і не адважыліся яго разгарнуць.
Войскі з Укмерге першымі пачалі актыўныя баявыя дзеянні пад Зарасай, захапілі яго 25 жніўня і прайшлі каля 30 км. Войскі з Панявежыса разам з палякамі 26 жніўня пачалі наступаць уздоўж чыгункі да Турманту. Да 31 жніўня на поўдзень ад Даўгавы РСЧА кантралявала толькі Грыву (прыгарад Даўгаўпілса), але затым і яе страціла.
Такім чынам, у верасні на тэрыторыі Літвы часцей РСЧА ўжо не было, іх ад літоўскіх войск аддзяляла Даўгава, баявыя дзеянні РСЧА з Літвой спыніліся.
Амаль праз год пасля заканчэння баявых дзеянняў быў падпісаны мірны дагавор.
Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- Ališauskas, Kazys (1953–1966). "Lietuvos kariuomenė (1918–1944)". Lietuvių enciklopedija. Vol. XV. Boston, Massachusetts: Lietuvių enciklopedijos leidykla. LCC 55020366. (літ.)
- Blaževičius, Kazys (2004). Lietuvos laisvės kovos 1919-1923 metais. XXI amžius. Vol. 88.
{{cite book}}
: Невядомы параметр|month=
ігнараваны (даведка) (літ.) - Čekutis, Ričardas (2007). Laisvės kryžkelės. 1918–1920 m. laisvės kovos. Bernardinai.lt. Праверана 2008-08-25.
{{cite book}}
: Невядомы параметр|coauthors=
ігнараваны (прапануецца|author=
) (даведка); Невядомы параметр|month=
ігнараваны (даведка) (літ.) - Čepėnas, Pranas (1986). Naujųjų laikų Lietuvos istorija. Vol. II. Chicago: Dr. Griniaus fondas. ISBN 5-89957-012-1. (літ.)
- Davies, Norman (1998). Europe: A History. HarperPerennial. ISBN 0-06-097468-0.
- Davies, Norman (1982). God's Playground: A History of Poland. Vol. II. Columbia University Press. ISBN 0-231-05353-3.
- Eidintas, Alfonsas (1999). Lithuania in European Politics: The Years of the First Republic, 1918–1940 (Paperback ed.). New York: St. Martin's Press. ISBN 0-312-22458-3.
{{cite book}}
: Невядомы параметр|coauthors=
ігнараваны (прапануецца|author=
) (даведка) - Jēkabsons, Ēriks (2006). Lietuvos kariuomenė Ilūkstės apskrityje 1919–1920 metais. Karo archyvas. Vol. XXI. ISSN 1392-6489.
- Kamuntavičius, Rūstis (2001). Lietuvos istorija 11–12 klasėms. Vilnius: Vaga. ISBN 5-415-01502-7.
{{cite book}}
: Невядомы параметр|coauthors=
ігнараваны (прапануецца|author=
) (даведка) (літ.) - Lane, Thomas (2001). Lithuania: Stepping Westward. Routledge. ISBN 0-415-26731-5. (літ.)
- Langstrom, Tarja (2003). Transformation in Russia and International Law. Martinus Nijhoff Publishers. ISBN 90-04-13754-8.
- Lesčius, Vytautas (2004). Lietuvos kariuomenė nepriklausomybės kovose 1918–1920 (PDF). Lietuvos kariuomenės istorija. Vilnius: General Jonas Žemaitis Military Academy of Lithuania. ISBN 9955-423-23-4. (літ.)
- Łossowski, Piotr (1966). Stosunki polsko-litewskie w latach 1918–1920. Warsaw: Książka i Wiedza. OCLC 9200888. (польск.)
- MacQueen, Michael (1998). The Context of Mass Destruction: Agents and Prerequisites of the Holocaust in Lithuania. Holocaust and Genocide Studies. Vol. 12. doi:10.1093/hgs/12.1.27.
- Raštikis, Stasys (1973). Kovos dėl Lietuvos nepriklausomybės 1918–1919. Aidai. Vol. 2. ISSN 0002-208X.
{{cite book}}
: Невядомы параметр|month=
ігнараваны (даведка) (літ.) - Rauch, Georg von (1970). The Baltic States: The Years of Independence. University of California Press. ISBN 0-520-02600-4.
- Senn, Alfred Erich (1962). The Formation of the Lithuanian Foreign Office, 1918–1921. Slavic Review. Vol. 3. doi:10.2307/3000451. ISSN 0037-6779.
{{cite book}}
: Невядомы параметр|month=
ігнараваны (даведка) - Skirius, Juozas (2002a). "Lietuvos–Rusijos Sovietų Federacinės Socialistinės Respublikos taikos sutartis". Gimtoji istorija. Nuo 7 iki 12 klasės. Vilnius: Elektroninės leidybos namai. ISBN 9986-9216-9-4. Архівавана з арыгінала 2008-03-03. Праверана 2008-03-30. Архіўная копія ад 3 сакавіка 2008 на Wayback Machine (літ.)
- Skirius, Juozas (2002b). "Nepriklausomybės kovos 1918–1920 metais". Gimtoji istorija. Nuo 7 iki 12 klasės. Vilnius: Elektroninės leidybos namai. ISBN 9986-9216-9-4. Архівавана з арыгінала 2008-03-03. Праверана 2008-08-26. Архіўная копія ад 3 сакавіка 2008 на Wayback Machine (літ.)
- Snyder, Timothy (2004). The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569–1999. Yale University Press. ISBN 0-300-10586-X.
- Truska, Liudas (1995). Antanas Drilinga (рэд.). Lietuvos Respublikos prezidentai. Vilnius: Valstybės leidybos centras. ISBN 9986-09-055-5. (літ.)
- White, James D. (1994). National Communism and World Revolution: The Political Consequences of German Military Withdrawal from the Baltic Area in 1918–19. Europe–Asia Studies. Vol. 8. ISSN 0966-8136.