Стратастат

Паштовая марка СССР з выявай стратастата «СССР-1»

Стратаста́т, вышынны свабодны аэрастат — некіроўны аэрастат, прызначаны для пад’ёму ў стратасферу экіпажа і абсталявання для навуковых даследаванняў і спартыўных мэт (правядзення рэкордных уздымаў, скачкоў з парашутам).

Гандола стратастата «Волга» (СССР, 1959). Цэнтральны музей ВПС у Моніна

Асноўныя элементы канструкцыі стратастата:

• балон (абалонка з тканіны, плёначнага пластыкавага матэрыялу), запоўненая лёгкім газам (звычайна геліем, раней выкарыстоўваўся вадарод, які лягчэйшы за гелій, але выбуханебяспечны ў сумесі з кіслародам паветра). Аб’ём цалкам напоўненай абалонкі залежнасці ад вышыні ўздыму і палётнай масы вагаецца ад 14 000 да 105 000 м³ і больш;
• гандола з сістэмамі забеспячэння жыццядзейнасці і тэрмарэгуляцыі, у якой знаходзіцца экіпаж, прыборы і абсталяванне;
• падвеска, што прымацоўвае гандолу да абалонкі;
• амартызатар, які памяншае штуршкі ў час прызямлення.

Ўздым стратастата ажыццяўляецца за кошт пад’ёмнай сілы, створанай напаўняюць абалонку газам, і дзякуючы скідвання баласту (пясок або металічны шрот). Спуск пачынаецца пасля выпуску часткі газу праз клапан ў абалонцы або ў выніку паступовага яго ахаладжэння да тэмпературы навакольнага асяроддзя.

Гістарычныя звесткі

Першым перавысіў вышыню ўздыму 12 км (12 944 м) амерыканец Хаўртан Грэй у 1927 годзе ў адкрытай гандоле, але падчас другога палёту ў тым жа годзе ён загінуў з-за недахопу запасу кіслароду.

Першы ў свеце стратастат са сферычнай герметычнай гандолай з алюмінію, якая абараняла экіпаж ад непрыдатных для жыцця умоў стратасферы, сканструяваў і пабудаваў швейцарскі вучоны-фізік Агюст Пікар у 1930 годзе пры падтрымцы бельгійскага нацыянальнага фонду для навуковых даследаванняў Fonds National de la Recherche Scientifique (FNRS). Названы ў гонар гэтай установы стратастат FNRS-1 меў абалонку аб’ёмам 14 130 м³ і гандолу з алюмінію таўшчынёй 3,5 мм і дыяметрам 2,1 м. Першы палёт на гэтым стратастаце Агюст Пікар разам з Паўлем Кіпферам здзейснілі 27 мая 1931 года і дасягнулі вышыні 15 785 м.

Агюст Пікар у гандоле стратастата FNRS-1. Фота з Федэральнага архіва Германіі

18 жніўня 1932 года адбыўся другі палёт стратастата «FNRS» з аэрадрома Дзюбендорф каля Цюрыха. У гэтым палёце Агюст Пікар і бельгійскі фізік Макс Козінс дасягнулі вышыні 16 201 м (па барографу). Гэтая вышыня і была зарэгістраваная па правілах Міжнароднай аэранаўтычнай федэрацыі як сусветны рэкорд, хоць па дакладным геадэзічным вымярэнняч была вызначана вышыня ўздыму 16 940 м.

Паспяховыя палёты А. Пікара заахвоцілі вучоных і канструктараў многіх краін свету прыступіць да праектавання новых стратастатаў. Лідарам новых стратасферных гонак у той час з’яўляліся ЗША, якія не толькі скарысталі вопыт Агюста Пікара, але і запрасілі ў якасці кансультанта яго брата — Жана-Фелікса Пікара.

У СССР

19 студзеня 1932 года ў Маскве адбылося першае пасяджэнне па вывучэнні стратасферы пад кіраўніцтвам старшыні Гідраметэаралагічнага камітэта РСФСР М. М. Спяранскага, быў заслуханы даклад метэаролага В. І. Віткевіча аб задачах вывучэння стратасферы і ўтворана Камісія па вывучэнні стратасферы пад яго старшынствам. Працу па стварэнні стратастата ўзначаліў камандзір Асобнага паветраплавальнага дывізіёна Г. А. Пракоф’еў. У праектаванні і пабудове прымалі ўдзел Аддзел паветраплавання ГК НДІ ВПС, кафедра паветраплавання Ваенна-паветранай акадэміі імя М. Я. Жукоўскага, навукова-даследчы інстытут гумавай прамысловасці і шэраг іншых арганізацый.

30 верасня 1930 года здзейсніў палёт першы савецкі стратастат «СССР-1» (з аб’ёмам 25 тыс. м³) і дасягнуў вышыні 18 800 м. 30 студзеня 1934 адбыўся палёт на вышыню 21 946 м на стратастаце «Осаавіяхім-1» з экіпажам у складзе П. Ф. Федасеенка, А. Б. Васенка, І. Д. Усыскін. Палёт скончыўся катастрофай і экіпаж загінуў.

1 лістапада 1962 на стратастаце «Волга» аб’ёмам 72,9 тыс. м³ пілоты П. І. Даўгоў і Я. М. Андрэеў здзейснілі палёт на вышыню 25 500 м.

Сярод іншых савецкіх стратастатаў: «СССР-2», «СССР-3», ВР-60 «Камсамол», «Асавіяхім-2».

Дасягнутыя вышыні ўздыму

• 1927 год — Хаўртан Грэй, 12 944 м.
• 1931 год — Агюст Пікар і Паўль Кіпфер на старатастаце FNRS-1, 15 785 м.
• 1932 год — Агюст Пікар і Макс Козінс, 16 940 м.
• 1934 год — П. Ф. Федасеенка, А. Б. Васенка, І. Д. Усыскін на стратастаце «Асавіяхім-1», 21 946 м.
• 1935 год — стратастат «Explorer-2» (ЗША), 22 066 м.
• 1957 год — стратастат «Man High-2» (ЗША), 30 942 м.
• 1966 год — стратастат «StratoJump-2» (ЗША), 37 643 м.
• 1962 год — стратастат «Волга», 28 640 м.
• 2012 год — стратастат «Red Bull Stratos» (Аўстрыя), 39 068 м.
• 2014 год — Алан Юстас (віцэ-прэзідэнт кампаніі «Google») на стратастаце «Google Strato» (США), 41 419 м.

Літаратура

• Стратастат // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 200. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
• Стратоста́т / Логинов Н. Ф. // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)
• Авиация: Энциклопедия / Белов А. Ф., Центральный аэрогидродинамический институт имени проф. Н. Е. Жуковского. Главный редактор Г. П. Свищёв. — М.: Большая Российская Энциклопедия, 1994. — 735 с. — ISBN 585270086X, ISBN 9785852700865

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Стратастат
• Стратостаты СССР // Авиару.рф (руск.) (Праверана 22 мая 2023)
• Якубович Н. Прорыв в стратосферу (руск.) (Праверана 22 мая 2023) // Партал часопіса «Наука и жизнь»
• Дружинин Ю. О., Соболев Д. А. Полёты в стратосферу в СССР в 1930-е гг. (руск.) (Праверана 22 мая 2023)