Стратэг

Запыт «стратэгі» перанакіроўваецца сюды; гл. таксама іншыя значэнні.

Бюст невядомага грэчаскага стратэга.

Стратэг (грэч. στρατηγός — ваявода, военачальнік, вайскавод, ад στρατός — войска і ἄγω — весці, вяду) — у старажытнагрэчаскіх гарадах-дзяржавах галоўнакамандуючы войскам з паўнамоцтвамі распараджацца фінансамі і чыніць суд у даручаным яму войску, а таксама будаваць знешнія адносіны ў межах, неабходных для дасягнення задач, пастаўленых перад даручаным яму войскам.

Стратэгамі таксама называліся ў Эліністычным Егіпце прызначаныя царамі Пталамеямі прадстаўнікі грэка-македонскай адміністрацыі ў абласцях краіны — номах.

Гісторыя

Пасада стратэга была паўсюднай: так, мы маем звесткі пра існаванне яе ў іанійскіх гарадах Малой Азіі (у канцы VI стагоддзя), у Аргасе, дзе было 5 стратэгаў, у Сіракузах, Беотыі, і гэтак далей; акрамя таго, згадваюцца стратэгі як кіраўнікі саюзаў (аркадскага, акарнанскага, эпірскага, ахейскага, эталійскага, фесалійскага і іншых).

У Афінах стратэгія была вышэйшай дзяржаўнай пасадай дзякуючы магчымасці ўплываць на заканадаўства і праву займаць пасаду некалькі разоў запар (напрыклад, Перыкл быў стратэгам запар 15 гадоў, Факіён — 45 раз на працягу жыцця). З часу Клісфенава заканадаўства стратэгаў было, па колькасці філаў, дзесяць, і гэта колькасць утрымлівалася, пакуль існавала калегія (да 52 ці 42 г. да н.э.). Акрамя звычайнай кваліфікацыі, якая прад'яўлялася да ўсіх афінскіх магістратаў, стратэг павінен быў мець уласнасць у Атыцы (пры Драканце — не менш за 100 мін) і законных сыноў ва ўзросце не маладзей за 10 гадоў.

У стратэгі выбіраліся звычайна асобы старэйшыя за 40 гадоў. Пры Клісфене стратэгі выбіраліся па філах, з кожнай па адным; у IV стагоддзі выбар стратэга адбываўся на народным сходзе. У дзень уступлення на пасаду стратэгі прыносілі прысягу; пасля складання паўнамоцтваў яны давалі справаздачу; акрамя таго, у кожную прытанію рабілася паверкавае галасаванне (грэч. έπιχειροτονία) для службовай рэвізіі. Калі адносна каго-небудзь галасаванне давала дрэнны вынік, справа разглядалася ў народным судзе і супамерна віне прызначалася пакаранне; у выпадку апраўдання такі стратэг ізноў займаў на сваю пасаду.

Усяго важней было права стратэга склікаць народны сход (лац.: ius cum populo agendi), якое па прапанове стратэга зацвярджала каштарыс ваеннага ведамства і вырашала шматлікія пытанні знешняй палітыкі (заключэнняў дагавораў, абвяшчэнне вайны і іншае). Апроч заканадаўчых функцый, стратэгі мелі шырокае кола адміністрацыйных абавязкаў ваеннага, судовага і фінансавага характару. Яны праводзілі набор войска з грамадзян і саюзнікаў, былі выканаўцамі дагавораў, клапаціліся пра выкананне клятваў і рэлігійных фармальнасцей пры заключэнні дагавораў, распараджаліся каштарыснымі сумамі, надзвычайнымі паступленнямі (са здабычы, штрафаў і выплаты за канваяванне падчас вайны камерцыйных суднаў), адказвалі за пастаўку хлеба ў Афіны, прызначалі трыерархаў, вялі працэсы, звязаныя з размеркаваннем трыерычнай павіннасці, мелі вярхоўны нагляд за дзейнасцю сімарый і разбіралі спрэчныя справы аб збіранні прамога падатку на ваенныя патрэбы.

Апроч кіраўніцтва згаданымі працэсамі, стратэгі мелі крымінальную юрысдыкцыю ў ваенных справах (па абвінавачванні ва неўдзеле ў паходзе, дэзертырстве, баязлівасці) і права накладаць пакаранні, уключаючы смяротнае пакаранне (за здраду), а таксама ўзнагароджваць; па прадстаўленні стратэгаў праходзілі за кошт дзяржавы пахаванні асоб, якія загінулі на поле бітвы. Як размяркоўваліся гэтыя функцыі паміж членамі калегіі, з дакладнасцю сказаць цяжка. Паводле Арыстоцеля («Афінская палітыя»), адзін са стратэгаў (верагодна — вышэйшы) абіраўся да гоплітаў, адзін для аховы краіны, два для Пірэя, адзін для сімарый; астатнія пяць пасылаліся ў паход, калі таго патрабавалі акалічнасці.

Згадваюцца яшчэ стратэгі для падрыхтовак да вайны, для наёмных войскаў, для флоту. Знешнімі знакамі адрознення стратэгаў былі халаміда і вянок. Яны мелі ганаровае месца ў тэатры, удзельнічалі ў працэсіі на Панафінейскім свяце, мелі казённы стол у στρατηγήϊον і харчаванне; за асобыя адрозненні стратэгі ўзнагароджваліся статуямі. У выпадках асабліва важных і падчас небяспечных войнаў стратэгі атрымлівалі яшчэ большыя паўнамоцтвы і маглі дзейнічаць самастойна, без папярэдняга рашэння і згоды савета і народнага сходу (грэч. στρατηγον αύτοκράτορες).

Стратэгі ў Эліністычным Егіпце

У Егіпце пры Пталамеях стратэгі былі намеснікамі номаў і знаходзіліся пад начальствам эпістратэгаў трох акруг Егіпта (Фіваіды, Гептанаміды і Дэльты).

Да сярэдзіны III ст. да н.э. да іх перайшлі паўнамоцтвы вярхоўнай улады ў номе ад ранейшых аканомаў — намархаў. Намархі сталі паступова саступаць уладу прызначаным у номы стратэгам. Гэтыя пасады былі ўведзены Пталамеем I (кіраваў 323—283 гг. да н.э.), як следства заваявання Егіпта грэка-македанянамі. Стратэг быў ваенна-адміністрацыйнай апорай Пталамеяў і забяспечваў неабходны для ўрада парадак і звычайнае функцыянаванне номавых ведамстваў. Пталамей II (кіраваў 285—246 гг. да н.э.) канчаткова размеркаваў адміністрацыйныя функцыі, номавыя чыноўнікі цяпер фармальна падпарадкоўваліся цару, а рэальна — прызначанаму прадстаўніку цара — стратэгу, да якога пераходзіць ваенна-палітычная ўлада ў номе. Намарх становіцца кіраўніком царскімі ўладаннямі, фактычна яго паўнамоцтвы зводзяцца да функцый чыноўніка па сельскагаспадарчым ведамстве.

Стратэгі ў Візантыі

У Візантыйскай імперыі VII — X стагоддзяў «стратыг» — намеснік і галоўнакамандуючы фемы (гэта значыць ваенна-адміністрацыйнай акругі), які валодае ўсёй поўнасцю грамадзянскай і ваеннай улады. У візантыйскай табелі аб рангах X стагоддзя стратыг фемы адносіцца да асоб 1-га класа, ступені і чыну. Аднак з XI стагоддзя стратыгі страчваюць уладу і ператвараюцца ў начальнікаў гарадскіх і прыгонных гарнізонаў, а з XII стагоддзя пасада наогул знікае.

Сучаснае выкарыстанне

У сучасным свеце гэтым паняццем называюць чалавека, адказнага за стратэгічныя рашэнні.

Гл. таксама

• Стратылат

Літаратура

• Gilbert, «Beiträge zur innern Geschichte Atticas im Zeitalter des Peloponnesischen Krieges» (стр. 1—72, Лпц., 1877)
• Beloch, «Die Attische Politik seit Pericles» (Anhang I, стр. 265—330, Лпц., 1884)
• Droys en, «Bomerkungen ü ber die Attischen Strategen», в «Hermes» (IX, Б., 1875)
• Fickelscherer, «Das Kriegswesen der Alten» (Лпц., 1888)
• Fischer, «Quaestionum de praetoribus Atticis Saec. V et VI Specimen» (Кёнігсберг, 1881)
• Hauvette-Besnault, «Les stratèges Atheniens» (Пар., 1885)
• Swoboda, «Die politische Stellung der attischen Strategen» в «Rhein. Mus.» (XLV, 1890)
• Wilamowitz-Möllendorff, «Aristoteles und Athen» (Б., 1893).
• Стратэ́г // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 201. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).

Спасылкі

• Ф. И. Успенский. Византийская «табель о рангах»(недаступная спасылка)
• Ф. И. Успенский. Византийская «табель о рангах — сравнительная таблица чинов»(недаступная спасылка)
• А. Меньшиков. Византийский военно-исторический словарь Архівавана 25 чэрвеня 2014.
• С.Сорочан, В.Зубарь, Л.Марченко. Словарь исторических имен, названий и специальных терминов Архівавана 21 лютага 2010.
• Словари национальной исторической энциклопедии Архівавана 21 лютага 2010.
• А. Крюковских. Словарь исторических терминов, 1998 г. Архівавана 30 ліпеня 2014.
• Б.Соловьев. Краткий исторической словарь титулов, званий и чинов Архівавана 19 жніўня 2014.

Пры напісанні артыкула выкарыстаны матэрыял з Энцыклапедычнага слоўніка Бракгаўза і Эфрона (1890—1907).