Этруская мова

Этруская
Саманазва	невядома; саманазва народа Rasenna
Краіны	Этрурыя: Апенінскі паўвостраў, Корсіка
Агульная колькасць носьбітаў	0 чал.
Вымерла	I стагоддзе
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
ізаляваная мова, гіпатэтычная тырэнская сям'я
Пісьменнасць	Этрускі алфавіт
Моўныя коды
ISO 639-1	—
ISO 639-2	und
ISO 639-3	ett
IETF	ett
Glottolog	etru1241
Вікіпедыя на гэтай мове

Этру́ская мова — вымерлая мова этрускаў, паходжанне якой не ўсталявана. Калі не лічыць магчымае сваяцтва этрускага з дзвюма іншымі мёртвымі мовамі — рэцкай і лемнаскай, этруская мова лічыцца мовай-ізалятам і не мае прызнаных навукай сваякоў. Адной з гіпотэз пра магчымае сваяцтва этрускага з'яўляецца версія С. А. Старосціна і І. М. Дзьяканава пра сваяцтва этрускай мовы з вымерлымі хурыцкай і ўрарцкай. Іншыя даследчыкі працягваюць настойваць на сваяцтве этрускай з анаталійскай (хета-лувійскай) галіной індаеўрапейскіх моў. Улічваючы нешматлікасць вядомых этрускіх слоў і толькі абмежаваныя веды этрускай граматыкі, усе гэтыя здагадкі ў значнай ступені з'яўляюцца толькі абстрактнымі.

За апошнія 100 гадоў дасягнуты некаторы прагрэс у вывучэнні этрускай мовы: ідэнтыфікаваны многія граматычныя формы, з той ці іншай ступенню дакладнасці ўсталяваны значэнні каля 50 слоў. Тым не менш, пра канчатковую дэшыфроўку казаць яшчэ занадта рана.

Даследчыкі з той ці іншай ступенню ўпэўненасці гавораць пра існаванне сваякоў этрускай мовы ў той жа гістарычны перыяд:

• мова Лемнаскай стэлы VI—V ст. да н.э. (меркавана — мова пеласгаў, якія, паводле Герадота, жылі на востраве ў гэты ж перыяд);
• рэцкая мова (шматлікія кароткія помнікі з Паўночнай Італіі V—II ст. да н.э.)
• этэакіпрская мова (мова дагрэчаскага насельніцтва в. Кіпр) — надпісы выкананы так званым кіпрскім пісьмом (маюцца тэксты з паралельным грэчаскім перакладам);
• меркавана — камунская мова.

У лацінскую мову ўвайшлі некаторыя меркавана этрускія запазычанні (напрыклад, persona < phersu «маска», satellitium < satnal, mantissa, palatium, servus «раб», ceremonia, antenna, arena, elementum, litera, якія сталі пазней інтэрнацыяналізмамі) і ўласныя імёны (напрыклад, назва горада Парма).

Предположительный ареал в Италии этруского языка на протяжении VI века до н. э.

Граматыка

Алфавіт

Асноўны артыкул: Этрускі алфавіт

Першапачаткова выкарыстоўваўся архаічны заходнегрэчаскі алфавіт, акрамя двух знакаў, якія эвалюцыянавалі па гучанні: S з [s] у [z], і TS з [t] у [ts], пазней дададзены знак 8 у значэнні [p]. У асобных этрускіх і рэтыйскіх надпісах ужываліся свае арыгінальныя знакі. У адзіным тэксце (Tabula Cortonensis) нароўні са знакам M [m] сустракаецца менавіта складовы знак са значэннем [um].

Да 700 года да н.э. этрускі алфавіт складаўся з 26 літар:

𐌀

𐌁

𐌂

𐌃

𐌄

𐌅

𐌆

𐌇

𐌈

𐌉

𐌊

𐌋

𐌌

𐌍

𐌎

𐌏

𐌐

𐌑

𐌒

𐌓

𐌔

𐌕

𐌖

𐌗

𐌘

𐌙

,

A

B

G

D

E

V

Z

H

Θ

I

K

L

M

N

Ξ

O

P

Ś

Q

R

S

T

Y

X

Φ

Ψ

Да 400 года да н.э. класічны этрускі алфавіт складаўся з 21 літары:

𐌀

𐌂

𐌃

𐌄

𐌅

𐌆

𐌇

𐌈

𐌉

𐌋

𐌌

𐌍

𐌐

𐌑

𐌓

𐌔

𐌕

𐌖

𐌘

𐌙

𐌚

A

C

D

E

V

Z

H

Θ

I

L

M

N

P

Ś

R

S

T

U

Φ

Ψ

F

Гэты алфавіт выкарыстоўваўся да II стагоддзя да н.э., пакуль яго не пачаў замяняць лацінскі алфавіт.

Фанетыка

Эвалюцыя этрускага алфавіта

Лацінская транслітарацыя этрускіх слоў перадае шмат адценняў, якія ніяк не адлюстроўваліся ў этрускіх надпісах. Так, на пісьме этрускі не адрознівалі звонкія і глухія зычныя, апускалі кароткія галосныя (лац.: Subura — этруск.: spur, лац.: Caere — этруск.: cisre, лац.: Minerva — этруск.: menrva і г.д.).

На пісьме адрозніваліся 4 галосныя: a, e, i, u (гэтая асаблівасць уласцівая і іншым тырэнскім мовам).

У этрускай мове мелася багатая сістэма сібілянтаў.

Фанетычная сістэма этрускай мовы

губныя	p, ph, f
зубныя	t, th, s, ś , z(ts)
палатальныя	k, ch, h
санорныя	r, l, m, n, i(j), v/u
галосныя	i, e, a, u
дыфтонгі	ai, ei, ui, au/av, eu, uv

Лексіка

Адзначаны лацінскія і грэчаскія запазычанні. Пра лексічныя супадзенні з хацкай мовай гл. у артыкуле хацкая мова.

Марфалогія

Словаўтварэнне і словазмяненне — выключна суфіксальнае (прэфіксы не адзначаны). Аглюцінатыўная мова з моцна выяўленай тэндэнцыяй да флектыўнасці.

Імя

Назоўнік і прыметнік скланяюцца па агульнай парадыгме:

• намінатыў-акузатыў (абсалютыў): няма паказчыку.
• генітыў I: -s ; генітыў II: -(a)l.
• лакатыў: -i.
• аблатыў I: -is ; аблатыў II: -(a)ls (у некаторых публікацыях называецца «падвойны генітыў»).
• пасесіў I: -si ; пасесіў II: -(a)le.
• множны лік: -r (адуш.) ; -χva (неадуш.).
• генітыў мн. ліку: -ra-s (адуш.) ; -χva-l (неадуш.).
• пасесіў мн. ліку: ra-si (адуш.) ; -χva-le (неадуш.).
• сумесны склон (ці саюз?) = «і …» (аналаг лацінскага …que): -c (дадаецца пасля ўсіх іншых марфалагічных паказчыкаў)

Прыметнікі, вытворныя ад назоўнікаў, маюць паказчык -na.

Дзеяслоў

Дзеяслоўныя суфіксы:

• цяперашні час: -u.
• прошлы час, актыў: -ce.
• прошлы час, пасіў: -χe.
• належнасць: -(e)ri.
• ін'юктыў: -e.
• кан'юнктыў: -a.
• імператыў: няма паказчыку (паводле меркавання А. І. Неміроўскага — паказчык -θ).
• актыў. дзеепрым. цяп. ч.: -as(a); -u; -θ.
• актыў. дзеепрым. пр. ч.: -θas(a); -nas(a).
• пасіў. дзеепрым. (а таксама дзеепрым. ад непераход. дзеяс.) пр. ч.: -u; -icu; -iχu.

Дзеяслоў-звязка «быць» у цяперашнім часе апускаўся; вядомыя яго формы прошлага часу amuce, amce, ame.

Часціцы

Адмоўная часціца надзейна не ідэнтыфікавана. Паводле меркавання А. Марандзі, адмоўна-забароннай з'яўляецца часціца ei.

Прыназоўнікі і паслялогі не ідэнтыфікаваны; мяркуецца, што іх ролю выконвалі склонавыя паказчыкі, а таксама апісальныя фразеалагізмы. З-за гэтай асаблівасці этрускай мовы яе сінтаксіс даволі бедны.

З саюзаў надзейна ідэнтыфікаваны …c («і»), які дадаецца да слова пасля ўсіх астатніх марфем.

Лічэбнікі

Дзякуючы выяўленым гульнявым кубікам і шматлікім надмагільным надпісам сістэма лічэбнікаў у цэлым адноўлена, хоць працягваюцца дыскусіі наконт значэння некаторых лічэбнікаў:

1 θu(n)
2 zal, esal
3 ci
4 huθ
5 maχ
6 śa
7 semφ
8 cezp
9 nurφ
10 śar (сумніўна) ці halχ (С. Яцамірскі)
20 zaθrum
«-ццаць» = -alχ
«без …-х» = -em

Цікавая асаблівасць: шматразрадныя лічэбнікі, якія заканчваюцца на «сем», «восем», «дзевяць», не існавалі (за выключэннем уласна 7, 8, 9). Так, 27 выражалася як ciem cialx, літар. «без 3-х 30», 19 як θunem zaθrum, літар. «без 1-га 20», і т.п. Адгэтуль асаблівасць рымскіх лічбаў, запазычаная ў этрускаў, калі меншы лічэбнік перад вялікім аднімаецца ад яго (напр. XIX — 19).

Сімвалы этрускіх лічэбнікаў
Дзесятковая сістэма	Этруская назва	Сімвал *
1	θu	I
5	maχ	Λ
10	šar	X
50	muvalχ	↑­­
100	?	C , Ж
500	?	(круг, унутры якога 5 кропак)
1000	?	(дуга, унутры якой 3 кропкі)

			1 thu 2 zal, es(a)l 3 ci 4 ša 5 mach 6 huth 7 semph(?) 8 cezp(?) 9 nurph(?) 10 šar	16 huthzar 17 ciem zathrum 18 eslem zathrum 19 thunem zathrum 20 zathrum 27 ciem cealch 28 eslem cealch 29 thunem cealch 30 cialch (cealch) 40 šealch	50 muvalch (*machalch) 60 *huthalch 70 semphalch(?) 80 cezpalch(?) 90 *nurphalch(?) 100 ? 1000 ?

Сінтаксіс

Звычайны парадак слоў — SOV. Сказы, нават у доўгіх тэкстах, звычайна кароткія; у цэлым этруская мова не была прыстасаваны да ўтварэння складаназлучаных і складаназалежных сказаў (гл. Часціцы).

Каляндар

Вядомыя назвы васьмі месяцаў свяшчэннага календара.

• uelcitanus (lat.) = сакавік.
• aberas (lat.) = красавік; apirase = у месяцы красавіку.
• ampiles (lat.) = май; anpilie = у месяцы маі.
• aclus (lat.) = чэрвень; acal(v)e = у месяцы чэрвені.
• traneus (lat.) = ліпень.
• ermius (lat.) = жнівень.
• celius (lat.) = верасень; celi = у месяцы верасні.
• xof(f)er(?) (lat.) = кастрычнік.

Сувязі з іншымі мовамі

Тырэнская сям'я

Роднаснымі этрускай мове з'яўляюцца лемнаская мова (в. Лемнас) і рэцкая мова (усходнія Альпы). Х. Рыкс аб'ядноўваў гэтыя мовы ў тырэнскую сям'ю.

Індаеўрапейскія мовы

Пытанне аб генеалогіі этрускай мовы, як і тырэнскіх моў, застаецца адкрытым. Гіпотэза пра сваяцтва з індаеўрапейскімі мовамі, папулярная да сярэдзіны XX ст., у наш час падтрымкай даследчыкаў не карыстаецца. Даўжэй за іншыя дыскутаваліся гіпотэзы пра сваяцтва з палеабалканскімі і анаталійскімі мовамі (У. Георгіеў). Нягледзячы на адсутнасць сваяцтва, у этрускай адзначаны запазычанні з італійскіх моў, у першую чаргу з лацінскай, досыць архаічныя па форме (этр. nefts = лац. nepos < *nepots), што можа сведчыць пра кантакты ў дапісьмовую эпоху.

Мовы Каўказа

А. Трамбеці адзначаў структурнае падабенства этрускай мовы з паўночнакаўказскімі (нахска-дагестанскімі). Таксама адзначаюцца некаторыя марфалагічныя і лексічныя супадзенні з хурыта-ўрарцкімі мовамі.

Дагрэчаскія мовы Крыта і Кіпра

Прыхільнікамі сваяцтва этрускай мовы з дагрэчаскімі мовамі Крыта (мінойскай і/ці пеласгскай) у наш час з'яўляюцца С. Яцамірскі ў Расіі і Дж. Факеці ў Італіі.

Т. Джонс прапанаваў тлумачэнне аднаго з этэакіпрскіх тэкстаў (двухмоўнай таблічкі з Аматуса) на этрускай мове, аднак не быў падтрыманы іншымі лінгвістамі.

Надпісы

У наш час вядома больш за 12 тыс. этрускіх надпісаў, аднак сярод іх вельмі нешматлікія змяшчаюць больш за дваццаць слоў. У 1893 годзе надпісу на этрускай мове пачалі збіраць у «Corpus Inscriptionum Etruscarum». Надпісы па іх мэтавым прызначэнні можна падзяліць на 5 катэгорый:

1. надпісы-прысвячэнні, якія галоўным чынам зробленыя на вазах, дзе названа імя ўладальніка ці дарыльшчыка, напрыклад mi Larθa — я [ёсць] уласнасць Ларта (T.L.E. 154), mi mamerces: artesi — я [ёсць] уласнасць Мамеркуса Артэ (T.L.E. 338);
2. надпісы па зароку, адрасаваныя герою ці алтару, напрыклад mini muluvanece Avile Vipiiennas — Аўл Вібена мне падарыў (T.L.E. 35);
3. пахавальныя надпісы на саркафагах і грабніцах, напрыклад mi larices telaθuras suθi — я [я ёсць] грабніца Ларыса Тэлатура (T.L.E. 247);
4. надпісы на стэлах, прысвечаныя пэўнаму чалавеку;
5. доўгія надпісы, якія змяшчаюць больш за 20 слоў — найменш шматлікія. Да прыкладу, вядома толькі 8 надпісаў, якія змяшчаюць больш за 40 слоў:

• Liber Linteus («Ільняная кніга») — кніга, напісаная на льняным палатне, якая змяшчае каля 1200 слоў, у тым ліку 500 розных;
• чарапіца з Капуі (V—IV стст. да н.э.) змяшчае надпіс бустрафедонам, які складаецца з 62 радкоў і прыкладна 300 слоў, якія магчыма прачытаць;
• памежны слуп з Перуджы (II ст. да н.э.) змяшчае інфармацыю пра падзел двух зямельных участкаў, змяшчае 46 радкоў і 130 слоў;
• свінцовая стужка, знойдзеная ў свяцілішча Мінервы (V ст. да н.э.), змяшчае 11 радкоў і 80 слоў (40 з іх можна прачытаць);
• свінцовы дыск з Мальяна (V ст. да н.э.) змяшчае больш за 80 радкоў;
• Арыбал (VII ст. да н.э.) змяшчае 70 слоў;
• скрыжалі з Піргі (V ст. да н.э.) — тры залатыя пласціны, дзве з якіх змяшчаюць 52 словы на этрускай мове;
• бронзавая таблічка з Картоны (III—II ст. да н.э.) змяшчае надпісы пра продаж зямельнай уласнасці, выгравіраваныя з двух бакоў (32 радкі з аднаго, 8 — з іншага).

Літаратура

• Буриан Я., Моухова Б. Загадочные этруски. пер. с чешского. изд. «Наука», М., 1970.
• Немировский А. И. Этруски: от мифа к истории. М., 1983.
• Пенни Дж. Языки Италии // Кембриджская история древнего мира. Т. IV: Персия, Греция и Западное Средиземноморье ок. 525—479 гг. до н. э. Под ред. Дж. Бордмэна и др. Пер. с англ. А. В. Зайкова. М., 2011. С. 852—874. — ISBN 978-5-86218-496-9
• Риджуэй Д. Этруски // Кембриджская история древнего мира. Т. IV: Персия, Греция и Западное Средиземноморье ок. 525—479 гг. до н. э. М., 2011. С. 754—803.
• Савенкова Е. Д. Этрусская морфемика: Опыт формального моделирования. СПб., 1996.
• Савенкова Е. Д., Великосельский О. А. К вопросу о префиксации в этрусском языке // Проблемы современного теоретического и синхронно-описательного языкознания. Лингвистика. История лингвистики. Социолингвистика. Вып.5., СПб., 2003. ISBN 5-288-03321-8.
• Тайны древних письмён. Проблемы дешифровки. Сборник. М. 1975.
• Яцемирский С. А. Опыт сравнительного описания минойского, этрусского и родственных им языков. М.: «Языки славянской культуры», 2011. ISBN 978-5-9551-0479-9
• L'enigma svelato della lingua etrusca, Giulio M. Facchetti, Newton & Compton editori, Roma, 2000. Seconda edizione 2001.
• Il " mistero " della lingua etrusca, Romolo A. Staccioli (alla fine dell'opera è presente un glossario di vocaboli etruschi attualmente decifrati con certezza.) Newton & Compton editori, Roma, 1977. 2° édition, 1987.
• Gli Etruschi: una nuova immagine, Mauro Cristofani, Giunti , Firenze, 1984.
• L'etrusco una lungua ritrovata, Piero Bernardini Marzolla, Mondadori, Milano, 1984
• Lingua e cultura degli Etruschi, Giuliano e Larissa Bonfante, Editori Riuniti, 1985
• Rivista di epigrafia etrusca, Mauro Cristofani (nella rivista Studi Etruschi, pubblicata dall'Istituto di Studi Etruschi e Italici, Firenze)
• Fowler M., Wolfe R.G. Materials for the Study of the Etruscan Language: in 2 vols. Wisconsin, 1965.
• Rix, Helmut : Etruskische Texte, 1991, ISBN 3-8233-4240-1 (2 Bde.)
• Rix, Helmut : Rätisch und Etruskisch , Innsbruck , Inst. für Sprachwiss. , 1998 , ISBN 3-85124-670-5
• Pfiffig, Ambros Josef : Die etruskische Sprache , Verl.-Anst. , 1969
• Perrotin, Damien Erwan : Paroles étrusques, liens entre l'étrusque et l'indo-européen ancien , Paris [u.a.] , L' Harmattan , 1999 , ISBN 2-7384-7746-1
• Pallottino, Massimo: La langue étrusque Problèemes et perspectives , 1978
• Guignard, Maurice : Comment j'ai déchiffré la langue étrusque , Burg Puttlingen , Impr. Avisseau , 1962
• O. Hoffmann — A. Debrunner — A Scherer: Storia della lingua greca, Napoli, 1969, vol. I, pp. 25-26.
• Il popolo che sconfisse la morte. Gli etruschi e la loro lingua, Giovanni Semerano, Bruno Mondadori, 2003.

Спасылкі

Лагатып «Вікіслоўнікі»

У Вікіслоўніку спіс слоў этрускай мовы змяшчаецца ў катэгорыі «Этруская мова»

Агульныя

• Etruscan News Online, the Newsletter of the American Section of the Institute for Etruscan and Italic Studies.
• The Etruscan Texts Project Архівавана 30 сакавіка 2005. A searchable database of Etruscan texts.
• Etruscan News back issues Архівавана 20 ліпеня 2011., Center for Ancient Studies at New York University.
• Etruscology at Its Best, the website of Dr. Dieter H. Steinbauer, in English. Covers origins, vocabulary, grammar and place names.
• Viteliu: The Languages of Ancient Italy at web.archive.org.
• The Etruscan Language Архівавана 11 лютага 2012., the linguistlist.org site. Links to many other Etruscan language sites.
• Etruscans on the Web.
• R. Beekes. The Origin of the Etruscans Архівавана 26 снежня 2010.

Дэшыфроўка

• ETP: Etruscan Texts Project Архівавана 30 сакавіка 2005. A searchable database of Etruscan texts.
• Etruscan Inscriptions in the Royal Ontario Museum, article by Rex Wallace displayed at the umass.edu site.
• Etrusco ¿una lengua úgrica? Архівавана 20 ліпеня 2011.

Лексіка

• An Etruscan Vocabulary at web.archive.org. A short, one-page glossary with numerals as well.
• The Languages of Ancient Italy
• Etruscan Vocabulary, a vocabulary organized by topic at etruskisch.de, in English.