Каток, пеўнік і ліска
| Каток, пеўнік і ліска | |
|---|---|
.jpg) Ілюстрацыя Валерыя Карыка | |
| Жанр | народная казка[d] і казка |
| Мова арыгінала | руская, украінская мова і беларуская |
| Апублікаваны ў | Народныя рускія сказкі[d] |
 Тэкст твора ў Вікікрыніцах | |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
Каток, пеўнік і ліска, Коцік, пеўнік і лісіца — сюжэт усходнеславянскіх народных казак. Адносіцца да так званых казак пра жывёл.
Паводле сістэме класіфікацыі казачных сюжэтаў Аарнэ-Томпсана мае індэкс 61В «Кот, певень і ліса»: у адсутнасць ката ліса выманьвае і выносіць пеўня, кот наганяе яе і ратуе пеўня[1].
Рускіх варыянтаў — 49 (з іх 3 — у зборніку Афанасьева), украінскіх — 11, беларускіх — 8[2].
Казка друкавалася ў зборніках казак і асобнай кнігай, а таксама выпускалася ў выглядзе аўдыёказкі.
Сюжэт[правіць | правіць зыходнік]
Базавы варыянт казкі апавядае пра тое, як кот і пеўнік жывуць у адной хаце, пры гэтым кот выходзіць па сваіх справах, а пеўню наказвае нікога ў дом не пускаць. Ліса хітрасцю і маной хапае пеўніка і бяжыць з ім у глыб лесу. Коцік пачуўшы крыкі свайго сябра, даганяе лісу і адбівае ў яе пеўніка, зноў папярэдзіўшы яго, каб сядзеў дома, калі коцік адсутнічае.
Ліса прыходзіць да хаткі ў другі раз, зноў выманьвае дурнога пеўня і ў гэты раз забірае яго ў сваю нару, колькі б ён ні клікаў на дапамогу ката. Пры гэтым лісіца разам з сямействам рыхтуецца да таго, каб прыгатаваць пеўня. Але і тут коцік ратуе пеўня, часта з дапамогай ігры на музычным інструменце ці спеваў, певень уцякае, пакуль музыка адцягвае ўвагу лісы, а казка мае шчаслівы канец.
У розных варыянтах казкі прысутнічаюць удакладняючыя падрабязнасці пра паходжанне і імя ката, яго знаёмства з пеўнікам, іх жыццё да і пасля прыходу лісы, пра час, які правёў певень у лісінай нары і гэтак далей.
Сімвалізм[правіць | правіць зыходнік]
_(14596688219).jpg)
На думку ўкраінскага фалькларыста Віктара Давыдзюка, у гэтай казцы адлюстраваны паляўнічыя замовы, якія выконваліся з мэтай матывацыі забойства жывёлы. Ліса як аб’ект палявання павінна была быць «пакараная» смерцю за выкраданне пеўня[3]. Пачатак сюжэта — парушэнне пеўнем забароны выходзіць з печы — сімвалічнае месца бяспекі[4]. Цікавай асаблівасцю казкі з’яўляецца выкарыстанне мужчынскім персанажам (пеўнем) апісанняў свайго набліжэння да іншасвету (Нясе мяне ліска за лясы зялёныя, за пяскі жоўтыя, за воды чыстыя, за горы высокія!). На «лясы, пяскі, воды і горы» ў славянскіх замовах насылалі хваробы, і пеўнік, называючы іх, двойчы забяспечвае сваё выратаванне дзякуючы дапамозе коціка[5].
Ва ўкраінскіх варыянтах казкі згадваецца, што Коцік, убачыўшы знікненне пеўня, зрабіў сабе «бандурку», на якой пачаў іграць перад лісічкавай хатай. Гэта не бандура, а паляўнічы манок, падобны на невялікі лук. Страціўшы з часам сваё практычнае значэнне, ён стаў музычным інструментам[6].
Хаця ў казцы ёсць сляды паляўнічых рытуалаў, яна адносна позняя, бо жывёлы ў ёй маюць пастаяннае жыллё — такім чынам, яна склалася ўжо ў тыя часы, калі сезонныя стойбішчы качэўнікаў-паляўнічых перасталі быць асновай гаспадаркі[7].
У культуры[правіць | правіць зыходнік]
У тэатры[правіць | правіць зыходнік]
- Украінскім кампазітарам Кірылам Стацэнкам па матывах казкі была створана дзіцячая аднайменная опера «Лісічка, коцік і пеўнік»[8].
- У 1997 годзе рэжысёрам Сяргеем Іванавічам Яфрэмавым сумесна з Рыгорам Усачом была напісана п’еса «Коцік і пеўнік».
- Дзіцячыя спектаклі па казцы «Коцік і пеўнік» ставяцца на сцэнах многіх тэатраў Украіны.
У кінематографе[правіць | правіць зыходнік]
- У 1951 годзе на студыі «Масква:Дыяфільм» быў выпушчаны чорна-белы дыяфільм «Кот, певень і ліса» з ілюстрацыямі Георгія Карлава[9].
- Жыхарка — каляровы маляваны дыяфільм прадстаўляе сабой сюжэт, змяшаны з дзвюх казак: Жыхарка і Коцік, пеўнік і лісіца[10].
- Жыхарка — каляровы лялечны дыяфільм 1983 года прадстаўляе сабой сюжэт, змяшаны з дзвюх казак: Жыхарка і Коцік, пеўнік і лісіца[11].
- Жыхарка — анімацыйны фільм 2006 года прадстаўляе сабой сюжэт, змяшаны з дзвюх казак: Жыхарка і Коцік, пеўнік і лісіца
- У 1991 годзе на студыі «Кіеўнавучфільм» Творчым аб’яднаннем мастацкай мультыплікацыі (цяпер «Укранімафільм») быў зняты мультыплікацыйны фільм «Коцік і пеўнік»[12].
У графіцы[правіць | правіць зыходнік]
Сярод вядомых мастакоў, якія стваралі ілюстрацыі да гэтай казкі можна згадаць Алену Лось, Яўгена Удзіна, Эля Лісіцкага, Валерыя Карыка, Аляксандра Шэверава, Юрыя Васняцова, Ксенію Пачценную, Юрыя Багародскага, Уладзіміра Гальдзяева, Яўгена Чарушына, Людмілу Якшыс, Аляксея Камарова, Алену Марозаву-Экерт, Георгія Карлава, Ірыну Сянькову, Марыну Ставіцкую, Віктара Кавуна, Анатоля Базілевіча, Канстанціна Лаўра, Мікалая Балыкіна, Канстанціна Музыку, Мікалая Старажэнку, Андрэя Пазняка, Алену Белазерцаву і іншых.
У філатэліі[правіць | правіць зыходнік]
У 2000 годзе ў серыі «Украінскія мультфільмы» Укрпошта выпусціла марку з кадрам мультфільма «Кот і певень».
Зноскі
- ↑ Сюжет № 61В. "Кот, петух и лиса Архівавана 2 лістапада 2022. // Сравнительный указатель сюжетов. Восточнославянская сказка Архівавана 30 красавіка 2019. — Ленинград: Наука, 1979
- ↑ Бараг Л. Г., Новиков Н. В. Примечания // Народные русские сказки А. Н. Афанасьева: В 3 т. — М.: Наука, 1984—1985. — (Лит. памятники). — Т. 2. — 1985. — С. 407
- ↑ Давидюк, Віктор (2005). Первісна міфологія українського фольклору. Луцьк: Волинська обласна друкарня. p. 31.
- ↑ Давидюк, Віктор (2005). Первісна міфологія українського фольклору. Луцьк: Волинська обласна друкарня. p. 40.
- ↑ Давидюк, Віктор (2005). Первісна міфологія українського фольклору. Луцьк: Волинська обласна друкарня. p. 37.
- ↑ Давидюк, Віктор (2005). Первісна міфологія українського фольклору. Луцьк: Волинська обласна друкарня. p. 49.
- ↑ Давидюк, Віктор (2005). Первісна міфологія українського фольклору. Луцьк: Волинська обласна друкарня. p. 43.
- ↑ Лисичка, Котик и Петушок : Детская опера в 2-х картинах. Архівавана з першакрыніцы 2 лістапада 2022.
- ↑ Кот, петух и лиса (руск.)
- ↑ Русская народная сказка. Жихарка (руск.)
- ↑ Краткое описание диафильма (руск.)
- ↑ Котик и Петушок, 1991 (видео). Архівавана з першакрыніцы 2 лістапада 2022.
