Кхаджураха
| Група храмаў у Кхаджураха* | |
|---|---|
| Khajuraho Group of Monuments** | |
| Сусветная спадчына ЮНЕСКА | |
| |
| Краіна | Індыя |
| Тып | Культурны |
| Крытэрыі | i, iii |
| Спасылка | [1] |
| Рэгіён*** | Азія |
| Гісторыя ўключэння | |
| Уключэнне | 1986 (10 сесія) |
| * Міжнародная канвенцыя «ЮНЕСКА» ** Назва ў афіцыйным англ. спісе *** Рэгіён па класіфікацыі ЮНЕСКА | |
Кхаджураха (хіндзі: खजुराहे) — невялікая турыстычная вёска вакол храмаў у Індыі (шт. Мадх'я-Прадэш). Захавалася каля 20 храмаў, буйнейшы з якіх Кандар'я Махадэва. Буйны комплекс храмаў у паўночнаіндыйскім стылі Нагара (асноўныя тры элементы стылю: квадратнае свяцілішча санктум, адзін ці два рады трансептаў і ўвянчаны крывалінейным конусам шыкхарай. Паўночны стыль храмавай архітэктуры і скульптуры дасягае тут свайго піка. Усе будынкі былі ўзведзены ў IX—XII стагоддзях нашай эры. З'яўленне храмаў у Кхаджураха было звязана з адраджэннем індуізму ў гэты перыяд гісторыі Індыі.
Горад Кхаджураха быў культурнай і рэлігійнай сталіцай дынастыі Чандэла. Першапачаткова было пабудавана 85 храмаў і шматлікія дадатковыя будынкі. Свецкія пабудовы у Кхаджураха не захаваліся.
Згадванні аб дынастыі Чандэла губляюцца пасля XIII стагоддзя, і Кхаджураха аказаўся згубленым для свету. Толькі ў 1838 годзе брытанскі інжынер прайшоў праз джунглі і зноў адкрыў дзіўную мясціну пад назвай Каджураха.
Цяпер захавалася толькі 25 храмаў, увесь комплекс займае плошчу 21 км². Кхаджураха — аб'ект Сусветнай спадчыны ЮНЭСКА.
Мастацтва і архітэктура[правіць | правіць зыходнік]
Кхаджураха з'яўляецца кульмінацыяй развіцця сярэдневяковай архітэктуры ў паўночнай Індыі. Храмы прысвечаны шываізму, вішнуізму і джайнізму.
У большасці храмаў агульная задума і план, адрозненні толькі ў дэталях. Усе храмы сіметрычныя адносна восі ўсход-захад. Тры храмы пабудаваны з граніту: Чаустах-ёгіні, Брахмы і Лалгуані-Махадэві. Усе астатнія храмы Кхаджулаха зроблены з пясчаніку[1], колер каменю вар'іруецца ад цёмна- да светла-жоўтага, сустракаецца ружовы. Матэрыял для будаўніцтва здабывалі ў горадзе Пана на ўсходнім беразе ракі Кен.
Асаблівасці храмаў Кхаджураха[правіць | правіць зыходнік]
- кампактнасць;
- выцягнутасць уверх;
- адсутнасць сцен вакол храмаў;
- высокія платформы-тэрасы (джагаці);
- храмы абкружаны адкрытай галерэяй;
- храмы багата аздоблены скульптурай.
Неад'емныя элементы плана храмаў[правіць | правіць зыходнік]
- Архамандапа — уваход-порцік[2], уваходны павільён[3]
- Мандапам — вестыбюль[4][5] — месца для тых хто моліцца[6], уваходны павільён для тых хто моліцца[3].
- Маха-мандапа — цэнтральная зала.
- Санктум — свяцілішча.
Знешні выгляд храмаў[правіць | правіць зыходнік]
У вялікіх храмах бакавыя трансепты ўпрыгожаны акном з балконам для вентыляцыі. Над балконамі размешчаны раскошныя скульптурныя групы, якія паказваюць сцэны з жыцця багоў. Святло з акон асвятляе ўнутраны цэнтральны зал.
Храм з двума парамі трансептаў уздоўж восі падобны на лацінскі крыж. Асобныя з вялікіх храмаў маюць дадатковыя свяцілішчы па чатырох вуглах платформы.
У храмаў падкрэслена высокі падмурак — платформа-тэраса. Па яе перыметру размешчаны серыі цудоўных арнаментаў. Пышныя рэльефы змяняюць адзін аднаго, як кадры з фільма аб дынастыі Чандэла.
Сцены храмаў пакрытыя двума і больш шэрагамі вытанчанай скульптуры. Дасканалая прыгажосць праяўляецца ў кожнай статуі з яе вытанчанасцю, культам элегантнасці і дасканаласці. Храмавая скульптура — самая прыцягальная асаблівасць Кхаджураха.
Над сценамі ўзвышаюцца скляпенні, якія складаюцца з серыі пікаў. Старажытныя апісанні параўноўваюць іх з горнай градой гары Кайлас ці Меру. Вышыня скляпенняў паступова павялічваецца ад самага нізкага ўзроўня (знаходзіцца над уваходным порцікам) да самага высокага — сікхары (знаходзіцца над свяцілішчам). Скляпенні пабудаваныя па адной восі, кожнае з іх мае пірамідальную форму.
Унутраная канструкцыя храма[правіць | правіць зыходнік]
Уваход-порцік — падоўжаны праход у вестыбюль (мандапу). Ён багата аздоблены кругавой каменнай гірляндай. Арнамент складаецца з любоўных пар, прыгожых кветак і міфічных жывёл. У мандапе прастора пашыраецца. Вестыбюль упрыгожаны балюстрадай (какшасанай), разной столлю, калонамі і пілястрамі.
Цэнтральная зала (маха — мандапа) — закрытае памяшканне ўнутры бакавых трансептаў. У вялікіх храмах у цэнтры залы размешчана квадратнае ўзвышэнне (антарала), з калонамі па вуглах, якое перагароджвае прамы ўваход у свяцілішча. Унутры храма знаходзіцца статуя ці лінгам бога, якому прысвечаны храм.
Інтэр'ер храмаў надзвычайна багата дэкарыраваны дэталямі, вялікай колькасцю скульптур. Скляпенні ўпрыгожаны майстэрскім геаметрычным малюнкам. Самы знакаміты элемент унутранага аздаблення — падтрымныя фігуры апсар — цудоўных німф. Апсары, якія з'яўляюцца шэдэўрамі сярэдневяковай скульптуры, адлюстраваны ў пажадлівых позах і ідэальна адпаліраваны. На фасадзе свяцілішча часцей за ўсё размяшчаюць дзве ці тры групы статуй — дакладныя копіі са знешняга фасада храма.
Скульптура[правіць | правіць зыходнік]
Скульптура Кхаджураха бярэ свае вытокі з сярэдневяковай школы Арысы і пераўзыходзіць яе ў вытанчанасці выяў.
Усю скульптуру Кхаджураха можна падзяліць на пяць асноўных катэгорый.
- Першая катэгорыя ўключае рэлігійныя выявы. Яны зроблены толькі ўздоўж фасадаў, у строгім узгадненні з кананічнай формулай і прадпісаннямі.
- Другая катэгорыя складаецца з багоў, іх слуг і атачэння. Сустракаецца ў нішах на сценах, а таксама ў вялікіх і сярэдніх рэльефах на фасадах храмаў, ва ўнутраным аздабленні. Скульптуры ў нішах выкананы строга і кананічна. Позы астатніх багоў і багінь больш свабодныя. Вызначыць багоў можна толькі па асобых прыкметах: галаўному ўбору, свяшчэннай рэчы ў руках, упрыгожваннях па ўсяму целу, ездавой жывёле і брыльянтах на грудзях.
- Да трэцяй катэгорыі адносяць апсар і сура-сундарыс. Гэта самая вядомая і шматлікая частка скульптуры Кхаджураха. Сустракаецца ў вялікіх і сярэдніх рэльефах на фасадах храмаў, на ўнутраных сценах, калонах і столі. Сура-сундарыс — зграбная німфа ў прыгожых строях і ўпрыгожаннях. Ёй уласцівыя чалавечыя эмоцыі ў звычайных жаночых справах. Яна можа распранацца, пазяхаць, пачухваць бок, выцягваць стрэмку з нагі, мацаць грудзі, песціць дзіця, гуляць з дамашнім гадаванцам, пісаць ліст, іграць на флейце. Апсара адлюстравана ў час танца ў розных позах. Як служка багоў, яна можа трымаць у руках кветку лотаса, люстэрка, пасудзіну з вадой, араматычныя рэчывы, арнаменты і іншае. Статуі сура-сундарыс і апсар выконваюць у адпаведнасці са строгімі канонамі: галава нахілена ў адзін бок, цела ў другі, а ногі ў трэці; вельмі выразна вылучаны позірк.
- Чацвёртая катэгорыя — свецкая скульптура: валадары і іх сем'і, настаўнікі і вучні, дамашнія сцэны, танцоры і музыкі, эратычныя пары і групы.
- У пятую катэгорыю ўваходзяць скульптуры жывёл, уключаючы міфалагічных. У асноўным гэта вярблюды, коні, кабаны, малпы, сабакі, папугаі і іншае.
Эратычная скульптура Кхаджураха[правіць | правіць зыходнік]
Ва ўсім свеце эратычная скульптура з'яўляецца сімвалам Кхаджураха. Пры ўсёй сваёй разнастайнасці форм і вытанчанасці выканання яна, натуральна, прыцягвае ўвагу. Сустракаецца на фрызах платформ, а таксама ў вялікіх, сярэдніх і малых рэльефах на фасадах храмаў. Часта любоўныя пары памешчаны ў месцах архітэктурных злучэнняў паміж асобнымі часткамі храмаў на фасадзе будынка (напрыклад, злучэнне свяцілішча з цэнтральным залам), чаму вельмі часта надаюць сімвалічнае значэнне касмічнага адзінства. Дакладна невядомы адносіны да эратычнай скульптуры ў часы правіцеляў Чандэла.
- Згодна з першай версіяй, секс быў даступнай тэмай у дадзеным грамадстве ў той перыяд часу.
- Другая версія сцвярджае, што статуі ілюструюць старажытныя тэксты Кама Сутры. Сцэны паказваюць эратычную практыку ў цэнтральнай сярэдневяковай Індыі ў сектах, якія ўключалі ў сексуальны акт рытуальны сімвалізм. У спалучэнні ёгі (духоўных ведаў) і бхогі (фізічнага задавальнення) бачылі альтэрнатыўны шлях да дасягнення вызвалення. Кантроль задавальнення — як шлях да выратавання.
- Трэцяя версія мяркуе, што размяшчэнне эратычнай скульптуры мела мэтай навучанне. Скульптары падавалі прыклад новаму пакаленню ў натуральных адносінах да сексу, як да неад'емнай часткі жыцця.
- Паводле чацвёртай версіі, размяшчэнне эратычнай скульптуры на ніжніх узроўнях храмаў мела мэтай паказаць рэальнае месца палавых зносін у іерархіі сапраўдных каштоўнасцей чалавека.
У старажытных трактатах па архітэктуры пішуць аб любоўных парах птушак, жывёл, людзей, як аб сімвале шчасця і дабрабыту.
Таксама ў мастацтве Індыі сустракаюцца больш раннія выявы закаханых пар, напрыклад скульптуры з тэракоты перыяду Шунга і таксама мастацтве скульптуры больш позняга перыяду ў гарадах Амараваці і Матхура.
Храналагічная шкала[правіць | правіць зыходнік]
Параўнальны аналіз скульптуры, архітэктуры і дэкаратыўных уласцівасцей храмаў Кхаджураха паказаў, што згодна з часавым крытэрыем усе храмы можна падзяліць на дзве групы. Больш ранняя група з менш раскошнымі храмамі: Чаустах-ёгіні, Брахмы, Лалгуані-Махадэві і Вараха. Яны пабудаваны з граніту і пясчаніку.
Другая група ўключае храмы толькі з пясчаніку. Будуюцца храмы Лакшмана, Чатурбхуджа і Дуладэа. Пасля храма Лакшмана з'яўляюцца храмы Пашванатха, Вісвнатха, Джагадамбі і Чытрагупта. Увасабленнем піка архітэктуры і росквіту скульптуры з'яўляецца храм Кандар'я—Махадэва. Самы позні перыяд будаўніцтва ўвасабляюць храмы Вамана, Адзінатха і Джавары, больш скромныя па памерах, але не менш вытанчаныя.
Заходняя група храмаў[правіць | правіць зыходнік]
Храмы размешчаны ўздоўж галоўнай дарогі на захадзе ад турыстычнай вёскі Кхаджураха. Храмы заходняй групы найчасцей наведваюць турысты. Першым ад увахода знаходзіцца храм Лакшмана. Побач з ім знаходзяцца два меншыя храмы: Вараха і Лакшмі. Адразу за імі на адной платформе ўзвышаюцца храмы Кандарыя-Махадэві і Джагадамбі. Направа ад іх адзіны ў Кхаджураха храм бога Сонца — Чытрагупта. За ім бліжэй да выхаду знаходзіцца храм Вісванатха са свяцілішчам Нандзі. Злева — храм Лакшмана.
Усходняя група храмаў[правіць | правіць зыходнік]
Усходняя група храмаў знаходзіцца побач з вёскай Кхаджураха. Уключае ў сабе тры брахманскія храмы: Брахмы, Ваманы і Джавары, тры джайнісцкія храмы: Гханай, Адзінатха і Паршванатха. Брахманскія храмы размешчаны бліжэй да возера.
Паўднёвая група храмаў[правіць | правіць зыходнік]
Паўднёвая група храмаў уключае два храмы: Дуладэа і Чатурбхуджа. Вялікая статуя Ханумана (бога малпаў) знаходзіцца на сярэдзіне шляху паміж заходняй групай храмаў і вёскай Кхаджураха.
Галерэя[правіць | правіць зыходнік]
-
Храм Лакшмана -
Эратычная сцэна - пара закаханых на сцяне храма -
Прыгажуня (найікі), спужаўшыся малпачкі, шукае абароны ў абдымках хлопца
Крыніцы[правіць | правіць зыходнік]
- ↑ Жуковский, Копцева 2005, с. 319.
- ↑ Архитектура: терминологический словарь Архівавана 20 лістапада 2016. / составитель Ф. Р. Хаялина. — Оренбург: ИПК ГОУ ОГУ. 2008/ — C/ 14.
- ↑ а б Жуковский, Копцева 2005, с. 298.
- ↑ Thapar, Binda. Introduktion to Indian Architecture. — Singapoure: Periplus Editions, 2004. — P. 143. ISBN 0-471-28451-3.
- ↑ Ching, Francis D.K.. A Visual Dictionary of architecture. — P. 253. ISBN 0-471-28451-3.
- ↑ Архитектура: терминологический словарь Архівавана 20 лістапада 2016. / составитель Ф. Р. Хаялина. — Оренбург: ИПК ГОУ ОГУ, 2008. — С. 68
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- World Heritage Series:KHAJURAHO. Based on the text Krishna Deva, Published by ASI, New Delhi, 2002. — 98 c.
- Жуковский, В. И., Копцева, Н. П. Искусство Востока. Индия: Учеб. пособие.. — Красноярск: Краснояр. гос. ун-т, 2005. — 402 с. — ISBN 5-7638-2575-5.
