Надзея Уладзіміраўна Ланская

Надзея Уладзіміраўна Ланская
Асабістыя звесткі
Псеўданімы	Н. Л.
Дата нараджэння	23 студзеня 1839(1839-01-23)
Месца нараджэння	Малаяраславецкі павет[d], Калужская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	8 мая 1914(1914-05-08) (75 гадоў)
Месца смерці	Mikhaylovskoye[d], Пушкінагорскі раён, Расія
Пахаванне	Святагорскі Успенскі манастыр у Пушкінскіх Гарах
Грамадзянства	Расійская імперыя
Бацька	Уладзімір Мікалаевіч Ланской[d]
Альма-матар	Маскоўскае вучылішча ордэна Святой Кацярыны[d]
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці	перакладчыца, пісьменніца, публіцыстка, журналістка
Жанр	публіцыстыка
Мова твораў	руская

Надзея Уладзіміраўна Ланская (у шлюбе Якаўлева) (23 студзеня 1839 — 8 мая 1914) — пісьменніца, публіцыстка.

Біяграфія

Надзея Ланская нарадзілася ў сяле Ігнацьеўскім Малаяраславецкага павета Калужскай губерні. Прабыўшы некаторы час у прыватным пансіёне горада Калугі, у 1849—1855 гг. вучылася і выхоўвалася ў Маскве, у закрытым Екацярынінскім вучылішчы для «высакародных дзяўчын». Бацька Уладзімір Мікалаевіч Ланскі (1796—1857) — заможны адстаўны падпаручнік. Пасля смерці першай жонкі бацька пабраўся шлюбам другі раз у 1827 годзе. Пабралася шлюбам з урачом Львом Сямёнавічам Якаўлевым (1831—1885).

Пачала журналісцкую дзейнасць у пачатку 1870-х гг. як «мясцовы карэспандэнт» пецярбургскай газеты «Неделя» (бел. «Тыдзень»). На старонках газеты публікаваліся яе нарысы, дзе паведамлялася пра падзеі ў Мазыры, у якім яе муж — выхаванец Маскоўскага ўніверсітэта, лекар Леў Сямёнавіч Якаўлеў (1831—1885) служыў з 1868 г. Артыкулы ўтрымлівалі крытычныя выпады супраць дзеянняў мясцовай адміністрацыі. У 1871 г. Л. С. Якаўлеў у выніку катастрофы пазбавіўся нагі і быў вымушаны спыніць службу. Літаратурная праца была для пісьменніцы сур’ёзнай матэрыяльнай дапамогай. У канцы 1876 г. з мужам пераяжджае ў Кіеў, дзе для літаратурнай дзейнасці пісьменніцы, ужо сталай прафесійнай журналісткай з імем, адкрыліся вялікія магчымасці, у параўнанні з Мазыром: Кіеў быў цэнтрам губерні. У 1877 г. пасля пачатку руска-турэцкай вайны праз Кіеў адпраўляліся за Дунай і далей воінскія часткі рускай арміі, абозы і эшалоны з ваенным рыштункам, амуніцыяй і харчаваннем. Назад вярталіся параненыя, многія з якіх размяшчаліся ў самым Кіеве і яго ваколіцах. Тут жа разгортвалася бурная дзейнасць інтэндантаў, якія нажываліся на ваенных пастаўках, а таксама фінансавых махінацыях. Паведамленні Н. В. Якаўлевай-Ланской пра тое, што цяжкапараненыя ляжалі на бруднай саломе, а то і проста на падлозе ў бальніцах і шпіталях Кіева былі зусім непрыемныя для мясцовых чыноўнікаў. У 1878 г. сям’я вымушана з’ехаць з Кіева праз ціск уладаў. Жыла ў Арле, Мазыры, Кіеве, Старой Русе. У некралогу, які з’явіўся пасля смерці пісьменніцы, гаварылася: За раман з руска-турэцкай вайны «Лаўры і церні» нябожчыца была пазбаўленая пенсіі, пакінутай ёй пасля нябожчыка мужа". Раман «Лаўры і церні» не патрапіў нават у такія найбуйнейшыя дарэвалюцыйныя бібліятэкі Расіі, як Імператарская Публічная бібліятэка ў Пецярбургу і бібліятэка Румянцаўскага музея ў Маскве — гэтыя бібліятэкі атрымлівалі абавязковы экзэмпляр кніг, якія публікаваліся ў Расіі. Надзея Уладзіміраўна працягвала сваю літаратурную і журналісцкую дзейнасць да апошніх дзён свайго жыцця, пакінуўшы пасля сябе два раманы, некалькі зборнікаў аповесцяў, апавяданняў і нарысаў і сотні газетных публікацый. Вяла перапіску Д. В. Філосафавым, А. С. Суворыным і інш. Яе проза і публіцыстыка адрознівалася ярка выяўленым грамадзянскім тэмпераментам, які прымушаў яе пастаянна ўступаць у барацьбу са злоўжываннямі, несправядлівасцю і беззаконнем. Апошнія гады жыцця Н. В. Якаўлева-Ланская жыла ў сяле Міхайлаўскім, былым пушкінскім маёнтку, дзе быў заснаваны прытулак для састарэлых пісьменнікаў. Там і скончыла яна сваё жыццё 8 (21) траўня 1914 г., знайшоўшы заспакаенне недалёка ад магілы Пушкіна — яна была пахавана на могілках у Святых гарах, на так званай «Цімафеевай горцы».

Творы и публіцыстыка

• «Лаўры і цернія» (руск.: Лавры и терния) (з часоў расійска-турэцкіх войнаў) (СПб., 1884).
• «Обрусители. Роман из общественной жизни Западного края» СПб.,1883; другое выданне 1887 — рэцэнзія: «Дело». 1883. № 3, «Русский архив». 1884. Т.3. № 5. Стар.181-187.
• У выдавецтве (Ф. Паўлянкова выйшаў зборнік аповесцяў і апавяданняў Н. У. Якаўлевай (1898). (Рэцэнзія Е. А. Салаўёў — «Русское богатство». 1898. № 8. Стар.60-64).
• У мемуарных нататках «Единственный раз» («Женское дело». 1900. № 2. Стар.64-69) распавяла аб паездцы у сяр. 1850-х гг. у Малаяраславец і сустрэчы, магчыма, з Л. М. Талстым.
• Асобным выданнем былі выдадзены нарысы і аповеды: "Ночная бабочка: Простая, но подлинная история (СПб., 1880) — Ланская Н.; «Надя: Повесть» (СПб., 1885) — Н. Л.; «Как живется в провинции. Письма к другу» (СПб.,1886); «Фортепианная фабрика Я. Беккера» (СПб., 1889); «Туда и обратно: Из заграничной поездки» (СПб., 1891); «Трын-трава: Очерк из истории обрусения» (Гжацк, 1910); «Золотая валюта: Провинциальный анекдот» (СПб., 1911) — Яковлева-Ланская.
• Друкавалася ў «Журнале романов и повестей» — Н. Ланская.
• Пераклад апавяданняў Д. К. Мурэя «Эдди Вальтон» (СПб., 1884).

Раман «Обрусители»

Раман Надзеі Ланской «Обрусители» распавядае пра становішча адной з беларускіх воласцяў пасля паўстання 1863 года і хвалі расійскай эміграцыі ў Беларусь.

Пасля паўстання 1863-1864 гадоў, сотні ўдзельнікаў якога загінулі, а многія тысячы былі высланы альбо падаліся ў эміграцыю, пачаўся працэс прыбыцця на тэрыторыю Паўночна-Заходняга краю рускага адміністрацыйнага апарата і праваслаўнага духавенства.

Насельніцтва краю ў выніку паўстання і яго падаўлення не зменшылася, а наадварот, расло. Гэта значыць, калі да 1861 года за 13 гадоў яно павялічылася на 17 тысяч, то за наступныя 12 гадоў — на 675,5 тысячаў (дадзеныя БелСЭ).

Раман з грамадскага жыцця Паўночна-Заходняга краю выйшаў у свет у Пецярбургу ў 1880-я гады. Выйшаў цалкам афіцыйна ў той час, калі многія аўтары і за менш крамольныя артыкулы маглі заплаціць свабодай і жыццём.

Так ці інакш, а лёгкасць, з якой выйшаў гэты раман, можа быць патлумачана тым, што крытычныя заўвагі Н. Ланской — як бы з іншай плоскасці, у іншым жанры. Аўтарка не падобная на рэвалюцыянерку з ліку прыхільніц Герцэна або Бакуніна. Яна не ідэолаг. Яе творы як бы па-за палітыкай. У свой час яны маглі ўспрымацца як жаночыя досведы ў журналістыцы, лісты незадаволенай правінцыйнай дамы.

Пецярбургская газета «Неделя» ў № 4 ад 25 студзеня 1887 году так пісала аб рамане:

«Сюжет названного романа — деятельность русской администрации в западном крае… Мы не можем понять только одного: зачем это обличение написано в форме романа? Интереса собственно художественного оно, конечно, не имеет. Оно важно и интересно лишь настолько, насколько содержит, в себе действительную правду, так как это в сущности даже не картины нравов, а просто описание целого ряда „преступлений по должности“. По-настоящему такое произведение следовало бы писать с документами в руках, а отвечать на него — назначением сенатской ревизии».

Нягледзячы на такую ацэнку, газета рэкламавала гэты твор, і неўзабаве раман выйшаў другім выданнем, а перад гэтым, у 1885 годзе, быў перакладзены і выдадзены па-ўкраінску. У прадмове да Львоўскага выдання гаворыцца:

«Кождый добрый обыватель Галичины повинен вважати за свой святый політичный обовязок — показати австро-угорским Русинам внутрешне житье родных им и исторично близких народен, а особливо показати им долю народу, що подбила Росая.

Для того то й подаемо отсе в перекладе образ, представляючш долю народа белоруского под панованем россiйскім, урядованье тамошних институцій громадских, мировых судіев и властей політичных, названых там загально обрусителев, т. е. людей, котори хотели бы змосковщити, а притом ободрати зо всего все не российски народы в Poccіи.

Образ се правдивый, а зовсем несходный з деклямаціями россійских славянофильских комитетов и их прихильников...»

Выходзіць, што не той жанр твора і паслужыў маскіроўкай, пад якой — хутчэй за ўсё, незалежна ад жадання апалітычнага аўтара — схавалася палітыка, якую адразу ж выкарыстаў дастаткова развіты ў той час ўкраінскі нацыяналізм. Беларускі тады толькі пачынаў афармляцца ў творах Ф. Багушэвіча.

Што да самай Н. Ланской, то, падобна, напісаўшы мноства карэспандэнцый і скаргаў, яна вычарпала магчымасці дакументальных жанраў і з верай у сілу мастацкага слова прынялася за раман. Каб паказаць усю паднаготную прыезджых адміністратараў, яна прыцягнула ўвагу да праблем русіфікацыі. Зрэшты, ненадоўга. Яшчэ ў мінулым стагоддзі «Обрусители» былі грунтоўна забытыя (у беларускай літаратуры яны вельмі рэдка згадваліся), як забытая была і сама пісьменніца.

У «Слоўніку псеўданімаў …» І. Ф. Мосанова, у другім яго томе (Масква, 1957). Там Н. Ланская — гэта псеўданім Надзеі Уладзіміраўны Якаўлевай, якая выдала ў канцы мінулага стагоддзя некалькі кніг публіцыстыкі і прозы, у тым ліку «Обрусители». У газеце «Неделя» яна рэгулярна публікавала лісты з Лоева, а таксама пецярбургскія эскізы. Яшчэ больш свабодна ўспамінаецца пра Н. В. Якаўлевай у слоўніках М. М. Галіцына, А. Арсеньева. С. І. Панамарова.

Сама тэма русіфікацыі пазней, у 1920-я гады, будзе грунтоўна раскрытая Аляксандрам Цвікевічам у яго працы «Заходне-руская школа і яе прадстаўнікі».

Дзеянне твора адбываецца на тэрыторыі Беларусі. Віцязь-возера — ў рэальнасці Князь-возера ў цяперашнім Жыткавіцкім раёне. У часы Ланской гэта Мазырскі павет Мінскай губерні. Дапаўняюць тапаграфію згадкі Турлава (Тураў), Мялешкавічаў — вёскі на шляху з Мазыра ў Жыткавічы, Юр’евічаў (Юравічы). Губернскі Мінск названы ў рамане Балоцінскам.

Н. Ланская даволі крытычна апісвае стан краю:

"Лясы, напрыклад, гэты скарб, які на захадзе берагуць як зрэнку вока. — знішчаюцца ў павеце самым варварскім чынам ".

"У горадзе было некалькі дамоў, якія складалі свой гурток, дзе захоўвалася ядро ​​грамадскага меркавання. Першым лічыўся дом Лупінскіх …

Яны, зразумела, не выпісвалі ні кніг, ні часопісаў, замыкалі на ключ усялякую дрэнь, вычыталі з прыслугі за кожную пабітую талерку і зніклую сурвэтку, але гасцей прымалі з годнасцю ".

Так ад характарыстык краю аўтар пераходзіць да характарыстыках людзей. Партрэты жыхароў горада — кіраўніка горада, суддзі і іншых, іх норавы і ўклад жыцця — нібы спісаныя з вядомых тыпаў савецкіх часоў. Зрэшты, уся руская літаратура XIX стагоддзя нібы б спецыялізавалася на савецкіх тыпах, што, мабыць, і забяспечыла такая ўвага да яе менавіта ў савецкі час.

Аднак на першым месцы ў рамане ўсё ж такі сялянскія тыпы. «Праваслаўныя мелі царкву, пераробленую з касцёла …» Але ў асноўным сяляне — гэта сяляне-ўніяты. Яны ў Н. Ланской прымітыўныя, лубачныя, нецікавыя, але менавіта з імі звязана завязка рамана — гісторыя сялянскага бунту ў Сасноўцы.

Апісанне селяніна-першабытніка без якога б там ні было атаясамлення сябе з ім і пранікнення «у яго» дазваляе ўдакладніць жанр твора — гэта рускі каланіяльны раман. У адрозненне ад расійскага селяніна, гэты не называецца і не прызнаецца «нашым», «сваім», суб’ектыўна ніяк не выяўляецца ды і кажа на не вельмі зразумелай мове.

Мужык у Ланской — пры ўсёй яе знешняй сімпатыі да яго — бедны, голы, благі.

"А між тым гэтая беднасць, гэтая галота непрыхаваная складала тую сілу незлічоную, якая карміла, паіла і апранала незлічоная колькасць дармаедаў, застаючыся ў той жа час тупы, недасведчанага, пакорлівай, паўапранутых, галаднаватай. Гэтая сіла ўмела толькі даваць … Мужык меў адно неад’емнае права: ён меў права плаціць кожнаму, нават не пытаючыся, за што ён плаціць … "

Прычынай бунту ў рамане стала пакаранне селяніна Макара, які адмовіўся рамантаваць дарогу. Старшына Кулак збіў яго і пасадзіў у халодны склеп, дзе той і памёр. Вось з чаго, уласна, і выйшла ўся гісторыя.

У рамане Н. Ланской зусім няма ніякіх «культурных» пытанняў, а абрусіцельства — гэта дзейнасць менавіта эканамічная, сацыяльная, адміністрацыйная. У яе гэта экспарт адміністрацыйнага апарата, які ў экспартным варыянце — найгоршы, бо ставіць ніжэй закона і ўлады не проста чалавека, а чужога чалавека.

Спасылкі

• «Обрусители» на pawet.net
• ПИСАТЕЛЬНИЦЫ РОССИИ (руск.)
• Книга загадочной судьбы (Владимир Безъязычный) (руск.)
• «Литературная карта Малоярославецкого края»: Надежда Яковлева-Ланская (руск.)