Мазыр

Горад Мазыр Герб Краіна Беларусь Вобласць Гомельская Раён Мазырскі Каардынаты 52°03′00″ пн. ш. 29°14′00″ у. д. Першае згадванне 1155 Плошча 36,74 км² Вышыня цэнтра 170 м Насельніцтва 111 801 чалавек (2017) Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 236 Паштовы індэкс 247760, 247770—247777, 247779, 247780, 247782—247787 Аўтамабільны код 3 Мазыр на карце Беларусі ±

Мазыр на Вікісховішчы

Мазы́р (афіц. транс.: Mazyr) — горад раённага падпарадкавання (да жніўня 2007 г. — абласнога падпарадкавання) у Гомельскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Мазырскага раёна, порт на р. Прыпяць. За 133 км на паўднёвы ўсход ад Гомеля, 7 км ад чыгуначнай станцыі на лініі Калінкавічы—Оўруч (Украіна). Аўтамабільнымі дарогамі злучаны з Гомелем, Бабруйскам, Оўручам (Украіна). Найбуйнейшы порт у Беларусі. Аэрапорт. Насельніцтва 111 801 чалавек (2017).

Назва

На думку географа В. Жучкевіча найбольш імаверна, што тапонім «Мазыр» мае этнанімічнае паходжанне і ўтварыўся ад імя народнасці мазур.

Варыянты напісання назвы ў гістарычных крыніцах: Мозър, Мозыр, Мозырь.

Гісторыя

Ранняе Сярэднявечча

Мяркуецца, што паселішча, ад якога бярэ свой пачатак сучасны Мазыр, узнікла ў VIII ст. ва ўрочышчы Кімбараўка, дзе існавала ўмацаванае гарадзішча. У XI—XII стст. умацаваны горад перанеслі на Замкавую гару.

Першы пісьмовы ўпамін пра Мазыр датуецца 1155 годам, калі ён перайшоў ад Кіеўскага да Чарнігаўскага княства. Працяглы час Мазыр знаходзіўся ў складзе Тураўскага княства, князі і епіскапы якога называліся тураўскімі і мазырскімі. У 1240—1241 горад пацярпеў ад татарскіх набегаў.

З сяр. XIV ст. Мазыр далучыўся да Вялікага Княства Літоўскага. У XIV—XVIII стст. тут існаваў драўляны замак.

У 1471 Мазыр увайшоў у склад Кіеўскага ваяводства. У XVI ст. горад стаў цэнтрам гродавага староства, з правядзеннем адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы (1565—1566) — сталіцай павету.

У пач. XVI ст. Мазыр складаўся з трох частак — цэнтральнай з астрогам, неўмацаванага пасаду і Рынку. У вайну Маскоўскай дзяржавы з Вялікім Княствам Літоўскім у 1534—1537 усходнія захопнікі зруйнавалі Мазыр. На 1552 у месце існавалі цэрквы Спаса, Міколы, Прачыстай Багародзіцы.

У Рэчы Паспалітай

Па Люблінскай уніі (1569) і пераходу Кіеўскага ваяводства да Каралеўства Польскага з ініцыятывы мясцовай шляхты Мазырскі павет далучыўся да Менскага ваяводства.

На 1571 — 550 будынкаў, дзейнічалі 5 цэркваў, працавалі шпіталь і 44 крамы, на 1576 — 293 мяшчанскія двары.

28 студзеня 1577 кароль і вялікі князь Стэфан Баторы надаў Мазыру Магдэбургскае права і герб «у блакітным полі чорны аднагаловы арол з срэбным шыльдам на грудзях, на шыльдзе — чырвоная літара S». Вытрымка з адпаведнага вялікакняжацкага прывілея:

Надаем тому гораду нашему печать гарадскую, то есть Орел з Сем в нем вырисованым... которую ўрад гарадский на судах и иншых справах и потребах гарадских печатовать и того герба ўжывать мают вечные часы

Гістарычны герб Мазыра: з прывілея XVII ст. (злева) і сучасная рэканструкцыя (справа)

У 1609 Мазыр пацярпеў ад вялізнага пажару. Аднак ужо ў 1613 коштам ахвяраванняў завяршылася аднаўленне ўмацаванняў і горад быў «…абнесена высокім валам з 7 вежамі, або фортамі». У 1616 староста Б. Стравінскі заснаваў тут касцёл. З пачаткам вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) у 1655 маскоўскія войскі на чале з Валконскім захапілі і спустошылі мясціну.

У 1-й пал. XVIII ст. у Мазыры збудавалі базыльянскі манастыр, каля горада — Кімбараўскія цыстэрыянскія кляштары. З 1752 пачаў дзейнічаць кляштар марыявітак. У 1723—1773 пры Фарным касцёле існавала місія езуітаў. У 1726 адкрылася езуіцкая школа (у 1773 яе пераўтварылі на свецкую вучэльню). У 1750 казакі спустошылі кляштар цыстэрыянак ва ўрочышчы Кімбараўка.

На 1724 у Мазыры існавалі Кіеўская, Оўруцкая, Свідоўская, Нагорная, Гончая і іншыя вуліцы. У месце было два замкі — Верхні (Стары), які размяшчаўся на Замкавай гары, і Ніжні. У падножжа Замкавай гары быў Рынак, на паўночным захадзе ад яго знаходзіліся гарадская ратуша, пякарня і стайня. Гандаль вёўся ў 56 крамах, якія атачалі пляц. Тамака ж быў шпіталь. Паводле гарадскага плану (1769), — Пятніцкая, Слуцкая, Кіеўская, Жытомірская вуліцы і Рынак; у месце было 211 двароў, 6 цэркваў і касцёлаў, ратуша, 2 майстэрні для абпалу цэглы.

У Расійскай імперыі

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Мазыр апынуўся ў складзе Расійскай імперыі, дзе стаў цэнтрам павету Мінскай губерні. У 1796 царскія ўлады даравалі гораду новы расійскі герб. На 1825 тут было 530 драўляных і 3 мураваныя будынкі, дзейнічалі 2 кляштары, працавалі 22 крамы і 27 корчмаў. У 1834 у Мазыры адкрылася шляхецкае вучылішча, ператвораная ў 1859 у прагімназію, потым — у гімназію. На 1862 — 491 будынак, дзейнічалі 4 цэрквы, касцёл і 2 іўдзейскія малітоўныя дамы, працавала 71 крама; штогод з 6 да 27 студзеня і з 6 да 28 жніўня праводзіліся кірмашы. Месцічы актыўна ўдзельнічалі ў нацыянальна-вызваленчым паўстанні (1863—1864).

На 1878 у Мазыры дзейнічалі 3 царквы (у тым ліку мураваная, гвалтоўна пераробленая царскімі ўладамі з бернардзінскага касцёла), касцёл і сінагога. У 1879 тут заснавалі тэлеграфную станцыю, а ў 1885 — запалкавую фабрыку «Маланка» («Молния»). Пракладка Палескіх чыгунак у 1880-я гг. паспрыяла далейшаму эканамічнаму развіццю Мазыра. Паводле вынікаў перапісу (1897) у месце было 628 двароў, дзейнічалі 4 царквы, 2 капліцы, сінагога, 4 іўдзейскія малітоўныя дамы, працавалі бальніца, прагімназія, 1-класная прыходская і прыватная жаночая 2-класная вучылішча, паштова-тэлеграфная кантора, бровар, майстэрня апрацоўкі скураў, 3 крупадзёркі, маслабойня, 170 крамаў, 13 заезных двароў, 8 корчмаў, 3 вінныя крамы. На 1904 — 1210 жылых дамоў, у тым ліку 102 мураваныя, 50 газавых ліхтароў, водаправод, 2 друкарні, аптэка, 2 бібліятэкі, лясніцтва. У верасні 1913 тут адбылася I сельскагаспадарчая і прамысловая выстаўка. Напярэдадні Першай сусветнай вайны ў Мазыры было 1210 жылых будынкаў, 3 фабрыкі, 16 майстэрняў, 5 навучальных устаноў, земская бальніца, метэастанцыя, друкарня і 2 кнігарні. У лютым 1918 горад занялі нямецкія войскі.

• Даўнія графічныя выявы Мазыра
• 

  Касцёл Святога Міхаіла Арханёла і кляштар бернардзінцаў, з піктаграфічнай карты XVIII ст.

• 

  Касцёл і кляштар бернардзінцаў, абмерны рысунак пач. XIX ст.

• 

  Касцёл і кляштар бернардзінцаў, 1865

• 

  Касцёл і кляштар бернардзінцаў, 1865

• 

  Касцёл бернардзінцаў, абмеры другой пал. XIX ст.

• 

  Касцёл Святога Міхаіла Арханёла і кляштар цыстэрыянак, 1865

• 

  Кімбараўка. Н. Орда, 1870

Найноўшы час

Мост цераз Прыпяць — самы доўгі аўтамабільны мост у Беларусі

25 сакавіка 1918 згодна з Трэцяй Устаўной граматай Мазыр абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 у адпаведнасці з пастановай I з'езду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР, дзе стаў цэнтрам павета («падраёна») Гомельскага раёна. З 5 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 горад знаходзіўся пад польскай уладай. У 1924 Мазыр стаў цэнтрам раёна БССР (у 1926—1927 гг. горад у Слабадскім раёне). У 1924—1930 і 1935—1938 горад быў адміністрацыйным цэнтрам акругі. 27 верасня 1938 Мазыр атрымаў афіцыйны статус горада абласнога падпарадкавання. У 1938—1954 ён быў цэнтрам Палескай вобласці. У Другую сусветную вайну з 22 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 горад знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй. Акупанты стварылі ў Мазыры лагер смерці, знішчылі 4,7 тыс. жыхароў. Дзейнічала патрыятычнае падполле.

У 1948 аднавіў працу Мазырскі краязнаўчы музей. У 1953 адбыўся ўвод у эксплуатацыю рамонтава-экскаватарнага, у 1963 — кабельнага завода. У 1958 пачаўся рух на мосце праз раку Прыпяць. У 1975 адбыўся пуск першай чаргі Мазырскага нафтаперапрацоўчага завода. У 1988 пачаўся рэгулярны трамвайны рух.

• Места на старых здымках
• 

  Панарама з боку Прыпяці

• 

  Вуліца Пятніцкая, 1918

• 

  Царква Святой Параскевы Пятніцы

• 

  Фарны касцёл

• 

  Вуліца Слуцкая

• 

  Вуліца Замкавая

• 

  Вуліца Свідоўская. Сядзіба Кяневічаў

• 

  Кімбараўка. Касцёл і кляштар цыстэрыянаў

Насельніцтва

• XVI стагоддзе: 1552 — 1,5 тыс. чал.; 1571 — каля 2 тыс. чал.; 1576 — 2 тыс. чал.
• XVIII стагоддзе: 1724 — 1,5 тыс. чал.; 1795 — каля 2 тыс. чал.
• XIX стагоддзе: 1825 — каля 3 тыс. чал.; 1850 — каля 6,5 тыс. чал.; 1866 — 5 899 чал.; 1878 — 7 834 чал. (3 902 муж. і 3 932 жан.), у тым ліку 5 457 праваслаўных, 23 стараверы, 446 каталікоў, 10 евангелістаў і 1 898 іўдзеяў; 1897 — 8 067 чал.
• XX стагоддзе: 1907 — 9 976 чал.; 1908 — 10 395 чал.; каля 1910 — 12 251 чал. (6 338 муж. і 5 883 жан.), з іх паводле веры: праваслаўных 4 118, раскольнікаў 68, каталікоў 619, пратэстантаў 22, іўдзеяў 7 276, іншых 148; паводле саслоўя: шляхты 248, духоўнага саслоўя 45, ганаровых грамадзян і купцоў 315, мяшчан 9 886, ваенных 732, сялян 885, іншых 140; 1927 — 14,3 тыс. чал.; 1939 — 17,5 тыс. чал.; 1970 — 48,0 тыс. чал.; 1973 — 58 тыс. чал.; 1991 — 103 тыс. чал.; 1997 — 108 тыс. чал.; 1998 — 109,2 тыс. чал.; 1999 — 111,8 тыс. чал.
• XXI стагоддзе: 2004 — 111,5 тыс. чал.; 2006 — 111,6 тыс. чал.; 2008 — 112,0 тыс. чал.; 1 студзеня 2009 — 112,2 тыс. чал.; 2009 — 108 792 чал. (перапіс).; 2016 — 112 003 чал.; 2017 — 111 801 чал.

Эканоміка

У 1912-14 гг. у Целепуках, прыгарадзе Мазыра працаваў Мазырскі фанерна-дрэваапрацоўчы завод. Вырабляў дошкі, фанеру і інш. У 1910—1913 гг. меў 2 паравыя рухавікі (150 к.с.), працавала да 200 рабочых; выраблена прадукцыі на 565,4 тыс. руб.

Цэнтр нафтаперапрацоўчай прамысловасці. Працуюць прадпрыемствы машынабудавання і металаапрацоўкі, дрэваапрацоўчай, лёгкай, харчовай прамысловасці (вытворчасць куханнай солі).

Гасцініцы гарадскога савета «Дынама», «Элада», гасцінічны комплекс «Прыпяць».

Транспарт

У Мазыры, акрамя аўтобусаў, працуе трамвайны транспарт. Даўжыня лініі — больш за 20 кіламетраў. Дзейнічае адзін маршрут. У горадзе знаходзіцца чыгуначная станцыя Барбароў .

Культура

Драматычны тэатр імя І. Мележа

Палац культуры

Дзейнічаюць кінатэатр «Мір», Мазырскі драматычны тэатр імя Івана Мележа, Мазырская філармонія, парк культуры «Перамога». У 1990 годзе адкрыўся Палац культуры МНПЗ. Жыхароў горада абслугоўваюць больш за 50 бібліятэк. У Мазыры ёсць краязнаўчы музей, музей прыкладнай творчасці, гарадская выстаўная зала.

Адукацыя

У Мазыры працуюць будаўнічы тэхнікум, вучылішча — геалогіі, будаўнічая, медыцынская і музычная, 15 сярэдніх і 4 музычныя школы, 35 дашкольных устаноў. Установа вышэйшай адукацыі — Мазырскі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя І. П. Шамякіна.

Спорт

Асноўныя спартыўныя аб'екты: басейн, 3 стадыёны, гарналыжны комплекс, школа алімпійскага рэзерву Беларусі. Мясцовая футбольная каманда — ФК «Славія-Мазыр».

СМІ

У кабельнай сетцы Мазыра вяшчае мясцовы тэлеканал. Таксама горад мае ўласныя друкаваныя выданні — газеты «Жыццё Палесся» і «На свае вочы».

Забудова

Плошча Леніна

Архітэктурна-планіровчную сістэму Мазыра абумовіў складаны рэльеф (рака Прыпяць, мноства яраў). Культурны і гістарычны цэнтр горада — плошча Леніна — геаграфічна знаходзіцца на ўскраіне, на беразе Прыпяці. Уздоўж ракі праходзіць вуліца Савецкая, перпендыкулярна да якой рэчышчам і схіламі яраў у глыб горада падымаюцца іншыя вуліцы.

Славутасці

Гістарычны цэнтр горада

Праз горад праходзяць турыстычныя маршруты: «Мазыр старадаўні», «Палескі край, яго традыцыі і побыт», «Мазыр даўні і сучасны», «Святыні Мазыршчыны». Працуе Мазырскі аб'яднаны краязнаўчы музей культуры.

• Бровар (1885)
• Гістарычная забудова (кан. XIX — пач. XX стст., фрагменты)
• Замчышча (XV—XVIII стст.)
• Свята-Міхайлаўская сабор і манастырскі жылы корпус (1760—1775, былы касцёл Святога Міхаіла Арханёла і кляштар бернардзінцаў)
• Касцёл і кляштар цыстэрцыянцаў (1711)
• Касцёл Святога Міхаіла і манастыр цыстэрыянак (1743—1745)
• Могілкі іўдзейскія
• Сядзіба Кяневічаў (пач. XIX ст., пазней мужчынская гімназія)

Страчаная спадчына

• Замак (XVI ст.)
• Касцёл і кляштар марыявітак (XVIII ст.)
• Касцёл Унебаўзяцця Найсвяцейшай Дзевы Марыі (Фарны, 1616)
• Сінагога
• Царква Праабражэння Гасподняга (XVI ст.)
• Царква Святога Мікалая (XVI ст.)
• Царква Святой Параскевы Пятніцы (XVIII ст.)
• Царква Святой Тройцы (1888)

• Краявіды Мазыра
• 

  Былы асабняк

• 

  Колішні касцёл бернардзінцаў

• 

  Касцёл Святога Міхаіла Арханёла і кляштар цыстэрцыянак

• 

  Колішняя сядзіба Кяневічаў

• 

  Былыя касцёл і кляштар цыстэрцыянцаў

• 

  Замкавая гара

• 

  Прыпяць

• 

  Бровар

Вядомыя асобы

• Святлана Басуматрава
• Сяргей Дубавец, беларускі журналіст, літаратар, крытык і выдавец.
• Якаў Эмануілавіч Кенігсберг (1939—2013), вучоны-імунолаг, доктар біялагічных навук
• Міхаіл Аляксеевіч Марціновіч, беларускі футбаліст
• Давыд Барысавіч Мельцэр, беларускі гісторык-славіст
• Ксенія Сітнік, беларуская спявачка
• Міхаіл Фінберг, беларускі дырыжор
• Аляксандр Шыманоўскі, этнограф.
• А. А. Брэгман (1895—1919), рэвалюцыянер

Гарады-пабрацімы

• Корасцень, Украіна
• Северадзвінск, Расія
• Страканіцы, Чэхія

Гл. таксама

• Гарады Гомельскай вобласці
• Гарады Беларусі
• Спіс вуліц Мазыра

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — 560 с.: іл. ISBN 985-11-0155-9 (т. 9), ISBN 985-11-0035-8.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — 788 с.: іл. ISBN 985-11-0378-0.
• Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 2, кн. 2. Гомельская вобласць / С. В. Марцэлеў; Рэдкалегія: Г. П. Пашкоў (галоўны рэдактар) і інш. — Мн.: БелЭн, 2005. — 520 с.: іл. ISBN 985-11-0330-6.
• Цітоў А. Геральдыка беларускіх местаў (XVI — пачатак XX ст.). — Мн.: Полымя, 1998.— 287 с. ISBN 985-07-0131-5.
• Харэўскі С. Маршруты па Беларусі: мазырскае барока // «Наша Ніва», 24 красавіка 2009 г.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 5: М — Пуд / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — 592 с.: іл. ISBN 985-11-0141-9.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.Tom VI: Malczyce — Netreba. — Warszawa, 1885.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Мазыр

• Геаграфічныя дадзеныя па тэме Мазыр на OpenStreetMap
• г. Мазыр на Radzima.org
• Мазыр — парафія Унебаўзяцця Найсвяцейшай Дзевы Марыі на Catholic.by
• Фота Мазыра(руск.)