Поўны ілюстраваны слоўнік эсперанта

Агульны выгляд PIV выдання 2002 года

По́ўны ілюстрава́ны сло́ўнік эспера́нта эспер.: Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto, PIV — найбольш аб’ёмны тлумачальны слоўнік мовы эсперанта. Слоўнік быў падрыхтаваны групай эсперантолагаў і спецыялістаў пад агульнай рэдакцый Г. Варэнгьена у канцы 1960-х гадоў. Яго першае выданне выйшла ў 1970 годзе, у 1987 годзе з’явіўся дадатак да слоўніка; у 2002 і 2005 гадах былі выдадзены перапрацаваныя выданні пад назвай Новы поўны ілюстраваны слоўнік эсперанта (эспер.: Nova Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto, NPIV, PIV2002, PIV2005). У эсперанта-супольнасці слоўнік разглядаецца як найбольш аўтарытэтны, а для эсперанта як моўнай сістэмы ён адыгрывае, па сутнасці, нарміруючую роль. На яго аснове было выдадзена некалькі эсперанта-нацыянальнамоўных слоўнікаў. Зараз з’яўляецца даступным апошняе выданне (PIV2005).

Гісторыя стварэння

Праца над слоўнікам-папярэднікам

Як папярэдніка Поўнага ілюстраванага слоўніка трэба разглядаць так званы Поўны слоўнік (эспер.: Plena vortaro). Праца над ім была пачата ў снежні 1927 года; галоўным ініцыятарам яго стварэння выступіў французскі эсперантыст Эжэн Ланці, які быў тады старшынёй і ідэйным натхняльнікам Сусветнай Безнацыянальнай Асацыяцыі (эспер.: Sennacieca Asocio Tutmonda, SAT). Згодна з задумай Ланці, Поўны слоўнік павінен быў стаць карысным і практычным настаўленнем кожнаму эсперантысту. Таму было вырашана ўвесці ў склад слоўніка не толькі тлумачэнні асобных слоў, але і прыклады іх выкарыстання, пазычаныя з твораў найбольш аўтарытэтных пісьменнікаў на эсперанта (у першую чаргу — самога Заменгофа).

Агульнае кіраўніцтва над стварэннем слоўніка было даручана французскаму лінгвісту Э. Гражан-Мапіну; з ім супрацоўнічалі А. Эсэлін і Гастон Варэнгьен, але Эсэлін з-за хваробы не мог працаваць доўгі час, таму значную частку працы выканаў, па сутнасці, Г. Варэнгьен. Да агульналітаратурнай лексікі было вырашана дадаць пэўную колькасць тэхнічных і вузкаспецыяльных тэрмінаў; гэтую працу каардынаваў С. Грэнкамп-Карнфельд, які меў гуманітарную адукацыю, таму тэхнічная частка першага выдання выйшла недастаткова выверанай і збалансаванай. Адзіным сапраўды добра прапрацаваным раздзелам быў «Гістарычны матэрыялізм».

Слоўнік быў выдадзены ў кастрычніку 1930 года і стаў настолькі запатрабаваным, што ўжо ў снежні Э. Ланці запланаваў ажыццявіць другое выданне. Але яно выйшла толькі ў ліпені 1934 года. У параўнанні з першым выданнем, значна павялічылася колькасць прыкладаў і дадалося каля 200 новых слоўнікавых артыкулаў — у выніку другое выданне Поўнага слоўніка змяшчала 7004 слоўнікавыя артыкулы, якія агулам (з улікам вытворных слоў, прыведзеных у артыкулах) тлумачылі каля 15 тысяч слоў. У 1953 годзе пад кіраўніцтвам Г. Варэнгьена быў выдадзены дадатак да Поўнага слоўніка, у якім было дададзена яшчэ каля 900 артыкулаў. З тых часоў слоўнік неадаразова перавыдаваўся, апошняе (11-е) выданне выйшла ў 1996 годзе.

Нягледзячы на крытыку (у асноўным слоўнік крытыкаваўся за ўключэнне шматлікіх так званых «неалагізмаў»), Поўны слоўнік хутка пачаў разглядацца як найбольш аўтарытэтны і, па сутнасці, нарміруючы слоўнік эсперанта (хаця на гэтую ролю ён першапачаткова не прэтэндаваў). На яго аснове быў падрыхтаваны шэраг іншых слоўнікаў, у тым ліку першы «Адваротны слоўнік эсперанта» (у 1967 годзе; цікава, што яго падрыхтоўка адбывалася з дапамогай камп’ютара, які ў той час працаваў яшчэ з перфакартамі, такім чынам, Поўны слоўнік стаў першым слоўнікам эсперанта, які быў запісаны ў электронным выглядзе). Аўтарытэт слоўніка быў такім вялікім, што нават у 1980-х гадах асобныя слоўнікі эсперанта прыводзілі інфармацыю аб тым, ці ўтрымліваецца той ці іншы корань у Поўным слоўніку. PV таксама паслужыў асновай для Сеткавага слоўніка эсперанта і, такім чынам, працягвае аказваць уплыў на ўжо трэцяе-чацвёртае пакаленне эсперантыстаў.

Рэдактар слоўніка Гастон Варэнгьен разам з яго рукапісам

Выданне PIV

Пачынаючы з 1945 года, Г. Варэнгьен плануе выданне больш поўнага і аб’ёмнага слоўніка эсперанта, які б умяшчаў у сабе ўласныя імёны, а таксама прапанаваў добра распрацаваную навуковую тэрміналогію. З дапамогай міжнароднай каманды з П. Нэергарда, К. Стэп-Бовіца і У. Нівельда ён пачынае збор тэрмінаў для новага слоўніка, але тагачасныя абставіны не спрыялі выданню вялікага слоўніка. Назапашаны матэрыял выкарыстоўваецца для падрыхтоўкі Дапаўнення да поўнага слоўніка (1954) і Вялікага эсперанта-французскага слоўніка (фр.: Grand Dictionnaire Espéranto-Français, выдадзены ў 1957 годзе). Падрыхтоўка гэтых слоўнікаў дала зразумець, што такая шырокая праца, як выданне новага тлумачальнага слоўніка эсперанта, патрабуе большай колькасці супрацоўнікаў, у выніку чаго Варэнгьен набірае каманду з 59 чалавек, з якіх (акрамя ўжо згаданых) найбольшы ўнёсак зрабілі А. Альбо і Р. Хаферкорн; многія з супрацоўнікаў былі прызнанымі аўтарытэтамі ў сваёй галіне і / ці ўваходзілі ў Акадэмію эсперанта; нярэдка яны ўжо мелі досвед стварэння вузкаспецыялізаваных слоўнікаў ці даведнікаў.

Падрыхтоўка чарнавога рукапісу заняла яшчэ каля пяці гадоў і была скончана ў сакавіку 1965 года. Але яшчэ на працягу года ў рукапіс дадаваліся асобныя словы і артыкулы. У канчатковым выглядзе рукапіс заняў 3285 старонак і ўмяшчаў каля 15 250 артыкулаў, у якіх тлумачылася каля 39 400 лексічных адзінак. У канцы кнігі ў выглядзе асобных табліц былі даданы шматлікія ілюстрацыі.

Кніга была выдадзена ў 1970 годзе і, нягледзячы на крытыку, хутка заваявала аўтарытэт. Пазней былі выдадзены яшчэ два стэрэатыпныя выданні, а ў 1987 годзе Г. Варэнгьенам і Р. Леўро было падрыхтавана Дапаўненне да поўнага ілюстраванага слоўніка (эспер.: Suplemento al la Plena ilustrita vortaro, SPIV, PIVS), якое ўтрымлівала каля тысячы артыкулаў і тлумачыла каля 1300 лексічных адзінак, большай часткай тэхнічных тэрмінаў. На аснове PIV было падрыхтавана некалькі эсперанта-нацыянальнамоўных слоўнікаў, у тым ліку для кітайскай, італьянскай і персідскай моў.

Падрыхтоўка і выданне NPIV

У 1990 годзе выканаўчым камітэтам SAT (якая валодае выключнымі правамі на выданне і перавыданне PIV) было прынята рашэнне аб падрыхтоўцы новага выдання Поўнага ілюстраванага слоўніка, якое б уключыла ў сябе новыя тэхнічныя тэрміны і было б пазбаўлена тых недахопаў, на якія ўказвалі крытыкі. Агульнае кіраўніцтва было даручана французскаму лінгвісту М. Ганіназу. Г. Варэнгьен адобрыў намечаны план працы і нават паспеў даць некалькі кансультацый, але смерць перашкодзіла яму прыняць актыўны ўдзел у працы.

Для падрыхтоўкі новага выдання да працы было прыцягнута каля 150 чалавек. Мінулая версія слоўніка была пераведзена ў электронную форму, былі падабраны новыя ілюстрацыі, выпраўлены памылкі, назвы біялагічных відаў былі прыведзены ў адпаведнасць з новымі класіфікацыямі, і, вядома, слоўнік быў значна дапоўнены. Выданне 2002 года (для яго прынялі назву «Новы поўны ілюстраваны слоўнік эсперанта», эспер.: La nova plena ilustrita vortaro de Esperanto; назва часта скарачаецца як NPIV ці PIV2002) утрымлівала каля 16 780 артыкулаў і прыводзіла тлумачэнне каля 46 890 лексічных адзінак. У параўнанні з мінулым выданнем, фармат слоўніка быў трохі павялічаны, а ілюстрацыі былі перанесены непасрэдна ў тэкст.

Як і мінулыя выданні, новы слоўнік хутка зрабіўся папулярным і (нават нягледзячы на тое, што выдадзена некалькі слоўнікаў, значна большых па аб’ёму) у цяперашні час з’яўляецца дэ-факта лексікалагічным стандартам у эсперанта. 2 тысячы асобнікаў новага выдання былі распраданы за два гады, і ў 2005 годзе выйшла апошняе на цяперашні час выданне слоўніка (т. зв. NPIV2005). Ад выдання 2002 года яно адрозніваецца толькі выпраўленнем заўважаных памылак друку і разнастайных тыпаграфскіх дэфектаў.

4 красавіка 2012 года была запушчана сеткавая версія слоўніка, дасягальная па адрасу http://vortaro.net/ (карыстанне сэрвісам бясплатнае, але патрабуе рэгістрацыі).

Структура слоўніка

Слоўнік пабудаваны паводле алфавітна-гнездавога прынцыпу. У алфавітным парадку размешчаны карані слоў, але ў якасці загалоўка прыводзіцца поўная словаформа, пры гэтым канчатак адначасова ўказвае на граматычную катэгорыю кораня (што важна ведаць для правільнага словаўтварэння). Напрыклад, корань jun- прыведзены ў форме jun/a («малады», прыметнікавы корань), а корань far- — у выглядзе far/i («рабіць», дзеяслоўны корань). Усе суфіксальныя, прэфіксальныя вытворныя, а таксама складаныя словы прыведзены ў артыкуле, які адпавядае асноўнаму кораню словаформы, у сувязі з чым карыстанне слоўнікам патрабуе пэўнага спрыту. Напрыклад, слова maljuna («стары») неабходна шукаць у артыкуле jun/a, а слова sakfajfilo («дуда»), якое складаецца з чатырох элементаў sak-, fajf-, -il- і -o, — у артыкуле fajf/i («свісцець»).

У слоўніку выкарыстоўваюцца шматлікія скарачэнні, нават такія, якія рэдка сустракаюцца ў звычайных тэкстах на эсперанта (напрыклад, k — скарачэнне для злучніка kaj, «і»). Для пазначэння прыналежнасці слова да вузкаспецыялізаванай лексікі выкарыстоўваецца набор віньетак (малюнкаў), напрыклад, выява сэрца (♥) пазначае належнасць да анатоміі і / ці гісталогіі, а выява белага чатырохвугольніка (₳) — да фізікі. Да многіх (але не да ўсіх) слоў прыведзены сінонімы, гіпонімы і гіперонімы (хаця гэта не з’яўляецца асноўнай задачай слоўніка; гэтыя адсылкі прыводзяцца хутчэй для таго, каб чытач мог параўнаць значэнні блізкіх паняццяў і лепей зразумець дадзенае слова). Дадзеныя па этымалогіі слоў не прыводзяцца. Разам з назвамі жывёл, раслін і анатамічных структур прыводзяцца іх лацінскія тэрміналагічныя эквіваленты.

У слоўніку прыводзяцца шматлікія прыклады выкарыстання слоў, ці напісаныя стваральнікамі слоўніка (часта дадзеныя прыклады дадаюць ці пашыраюць само тлумачэнне), ці ўзятыя з твораў аўтарытэтных аўтараў на эсперанта (пры гэтым аўтарства скарочана пазначаецца пасля цытаты, але сама крыніца цытаты не прыводзіцца; значная частка з прыведзеных цытат належыць Заменгофу). Пры асобных каранях (у загалоўках артыкулаў) абавязкова пазначаецца, ці належыць дадзены корань да Універсальнага слоўніка (частка Асноў эсперанта) ці да аднаго з Афіцыйных Дадаткаў да Базавага Слоўніка (тым самым паказваецца «афіцыйнасць» каранёў).

Крытыка

Паколькі PIV з’яўляецца папулярным і ўспрымаецца большасцю эсперантыстаў як «нарміруючы» слоўнік, PIV і яго наступныя выданні неаднаразова падвяргаліся крытыцы. Шматлікія крытычныя заўвагі магчыма звесці да наступных некалькіх груп:

• Тэхнічныя заўвагі: наяўнасць рознага кшталту памылак друку, недакладных указанняў аб афіцыйнасці каранёў і крыніцах цытат, нярэдкія скарачэнні цытат без указання на гэта і г. д. Да важных заўваг з гэтай групы трэба аднесці наяўнасць у PIV так званых «схаваных каранёў», якія выкарыстоўваюцца для тлумачэння асобных слоў ці прыводзяцца ў цытатах, але самім слоўнікам не тлумачацца (напрыклад, у выданні 1970 года ў тлумачэнні слова brankiopodoj, жабраногія, выкарыстоўваецца слова filopodoj, якое не мае асобнага артыкула). У апошніх выданнях колькасць такіх недахопаў зведзена да мінімуму.
• Фактычныя памылкі: іншым разам у PIV сустракаюцца фактычныя памылкі, напрыклад, у выданні 1970 года Крым (Krimeo) ахарактарызаваны як «рускі паўвостраў», што на той час не адпавядала рэчаіснасці. Сюды ж магчыма аднесці выкарыстанне састарэлых навуковых наменклатур (біялагічнай, анатамічнай). У апошніх выданнях колькасць такіх недахопаў значна меншая, чым у выданні 1970 года, але многія тэрміны па-ранейшаму тлумачацца недакладна ці вельмі прыблізна.
• Адбор лексічнага матэрыялу: розныя каментатары (у залежнасці ад таго, якія тэндэнцыі ў развіцці эсперанта ім найбольш блізкія) крытыкуюць як уключэнне ў слоўнік разнастайных вузкаспецыялізаваных неалагізмаў, так і наадварот — недастатковую адпаведнасць лексічнага матэрыялу слоўніка актуальнаму стану эсперанта. Тым не менш, PIV, хутчэй за ўсё, з’яўляецца «залатой сярэдзінай», бо на эсперанта маюцца як слоўнікі з большай колькасцю «сучасных слоў», так і слоўнікі, якія пазбягаюць іх згадвання.
• Арыентацыя на еўрапейскую культуру: выданне 1970 года было ў значнай ступені арыентавана на еўрапейскую, асабліва на французскую культуру. Гэта лёгка тлумачылася тым, што ўсе супрацоўнікі, якія прымалі ўдзел у падрыхтоўцы гэтага выдання, былі еўрапейцамі, а французы складалі значную частку з іх. Часам даходзіла да абсурду: напрыклад, у выданні 1970 года імя ўласнае Vieno першым значэннем тлумачылася як французская рака, другім значэннем — як французскі горад Вьен і толькі трэцім значэннем — як сталіца Аўстрыі Вена. У наступных выданнях гэты недахоп пастараліся выправіць: у PIV2002 была ўключана значная колькасць слоў, якія адлюстроўваюць рэаліі ісламскай, афрыканскай, індыйскай і ўсходнеазіяцкай культур, але еўрапейскай культуры і гісторыі па-ранейшаму аддаецца значна больш увагі.
• Іншае: крытыкаваліся таксама палітычная заангажаванасць слоўніка (арганізацыя, якая яго выдае, мае ярка выражаны левы кірунак) і тое, як стваральнікі слоўніка трактуюць тыя ці іншыя спрэчныя пытанні граматыкі эсперанта.

Нягледзячы на шматлікія заўвагі (з кожным новым выданнем іх робіцца ўсё менш), PIV з’яўляецца найбольш аўтарытэтным слоўнікам эсперанта.

PIV у эсперанта-фальклоры

З’яўляючыся значным феноменам эсперанта-супольнасці, PIV часта згадваецца ў рознага кшталту шутках і каламбурах. Звычайна ў іх адлюстроўваецца велічыня слоўніка (вялікая вага) і тая залішняя складанасць, якую ён прыўносіць у мову эсперанта, якая першапачаткова планавалася як простая мова. Напрыклад, у адным з нумароў сеткавага карыкатурнага часопіса «Vola Püg» (ужо не выдаецца) меўся малюнак, названы «Развіццё мовы, ці Як памерці дурной смерцю»; на ім быў намаляваны чалавек, які цягнецца наверх, каб зняць з полкі падобны да цагліны PIV, які пагражае ўпасці яму на галаву. У невялікім тэатральным фарсе пад назвай «Як мага болей беражыся кітаязнаўцаў!» маецца наступны пасаж: «…а толькі што выйшла другое выданне PUV: Plena Utila Verbaro (Поўны карысны збор дзеясловаў), які ўтрымлівае табліцы спражэнняў для больш чым 6000 эсперанцкіх дзеясловаў». Вядомы таксама каламбур, калі на пытанне Ĉu vi estas jam plena? («Ты ўжо сыты (літар. поўны)?», пытанне задаецца пасля прыёму ежы) даецца адказ: Jes, kaj ankaŭ ilustrita! («Так, і нават праілюстраваны!»).

У эсперанта маюцца розныя вытворныя ад слова PIV, напрыклад, PIVemulo (чалавек, які прытрымліваецца норм PIV, ведае яго словы і г. д.), PIVa / nePIVa vorto (адпаведна, слова, якое ўваходзіць ці не ўваходзіць у PIV).

Крыніцы і спасылкі

• Сеткавая версія NPIV (эсп.). Архівавана з першакрыніцы 25 мая 2012. Праверана 28 красавіка 2012.

Аб слоўніку

• Аб PV і PIV(недаступная спасылка) (эсп.)
• Што такое (N)PIV?(недаступная спасылка)

Слоўнікавы склад

• Спіс загалоўкаў артыкулаў з PIV1970 с азначэннем іх належнасці да разнастайных галін
• Загалоўныя словы з PIV2005 Архівавана 19 студзеня 2012.

Крытыка

• Крытычныя заўвагі аб PIV2002 Берціла Венэргрэна(недаступная спасылка) (эсп.)
• Рэцэнзія на PIV2002 Берціла Венэргрэна з часопіса Monato (эсп.)
• Афіцыйны пералік змен і адрозненняў паміж PIV2002 і PIV2005
• Разнастайныя нататкі аб PIV2002 Архівавана 12 чэрвеня 2010. Гансала Невеса (эсп.)