Забастоўкі шахцёраў Данбаса (1989—1990-я гады)

Страйкі шахцёраў Данбаса ў 1989-1990-х гадах — найбуйнейшыя страйкі шахцёраў Данбаса. На іх гучалі не толькі эканамічныя, але і палітычныя вымогі — незалежнасць ад СССР, канстытуцыйнае замацаванне Дэкларацыі пра дзяржаўны суверэнітэт Украіны, высоўваліся вымогі пра недавер Прэзідэнту і Вярхоўнай Радзе.

Першыя страйкі

Летам 1989 г. у СССР ва ўмовах праведзенай у краіне Перабудовы ўстала хваля адкрытага шматтысячнага страйкавага руху. У ліпені 1989 года масавыя страйкі пачаліся ў шахцёрскіх рэгіёнах — Кузбасе (РСФСР), Данбасе (УССР), Карагандзінскім басейне.

Перадумовы шахцёрскіх страйкаў 1989 года

Штуршком да пачатку масавых страйкаў стала пагаршэнне забеспячэння шахцёрскіх рэгіёнаў харчовымі і прамысловымі таварамі ва ўмовах татальнага таварнага дэфіцыту, які нарастаў у краіне. Абурэнне шахцёраў павялічвалася таксама праз недастатковае забеспячэння тэхнікі бяспекі, згубы таварышаў, імкнення да ўзросту здабычы вугалю, годнай аплаты працы і падвышэння якасці жыцця.

Ліпеньскі страйк шахцёраў 1989 года: ход падзей

10 ліпеня 1989 г. у Междурэчанску (Кузбас) пачаўся страйк шахцёраў, які паступова ахапіў і Данбас. 18 ліпеня, згодна з апублікаваным паведамленням РАТАУ, шэсць шахтаў Данбаса спынілі працу. У сваіх вымогах, адрасаваных міністру вугальнай прамысловасці СССР і кіраўніцтву з’яднання «Макееўвугаль», названа 38 пунктаў. Гаворка ішла пра істотнае павелічэнне шахцёрскага водпуску, дадатковую аплату за начныя змены, пра паляпшэнне пенсійнага забеспячэння, забеспячэнне працавікоў вугальнай прамысловасці прадуктамі харчавання ў адпаведнасці з медычнымі нормамі, прыраўнаванне да вытворчай траўмы захворвання сілікозам і антракозам з вынікаючымі адгэтуль наступствамі, а працоўным кабетам — падаванне аплатнага водпуску па сыходзе за дзіцём да трох гадоў. Па колькасці і свайму характару вымогі ў Макееўцы былі вельмі падобныя да звароту шахцёраў Междурэчанска і іншых раёнаў Кузбаса. Шахцёры Данбаса заявілі пра сваю падтрымку шахцёраў Кузбаса. Да канца дня амаль сорак шахтаў у Данецкай вобласці спынілі працу.

19 ліпеня ў Данецкай вобласці спынілі працу 67 шахтаў і шахтакіраўніцтваў, а таксама шэраг шахтабудаўнічых кіраванняў. Агульная колькасць гарнякоў, якія за час страйку пакінулі працу, перавысіла 222 тыс. чалавек. Паведамлялася пра шыранне тэлеграмы генеральнага сакратара ЦК КПСС, старшыні прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР М. С. Гарбачова і старшыні Савета міністраў СССР М.Рыжкова, у якой адзначалася, што вырашэння, якія прымаюцца па Кузбасе, носяць агульнагаліновы характар, будуць пашыраны і на гарнякоў-вугальнікаў Украіны. У той жа дзень да страйку далучыліся гарнякі шахтаў з’яднання «Паўлаградвугаль» Днепрапятроўскай вобласці.

Спыніўшы працу, пакінуўшы патрабаваную колькасць працаўнікоў для захавання жыццядзейнасці шахтаў, працоўныя выйшлі на вуліцы і пляцы гарадоў. Парадак падтрымваўся сіламі страйкоўцаў, утвараліся страйкавыя камітэты. Шматтысячныя мітынгі шахцёраў доўжыліся суткі і больш. Сталі з’яўляцца новыя працоўныя лідары, высоўвацца кандыдатуры ў страйкавыя камітэты.

20 ліпеня ў вугальнай галіне Данбаса прыпынілі працу 88 шахтаў і некалькі шахтабудаўнічых кіраванняў. Увогуле страйкам ахоплена больш за 43 тыс. працаўнікоў, у тым ліку больш за 15 тыс. працоўных ачышчальных забояў, больш за 10 тыс. праходнікаў. У той жа дзень на цэнтральным пляцы Чырванаграда ўвечар пачаўся страйк гарнякоў Чырванаградскай групы шахтаў з’яднання «Укрзахадвугаль».

21 ліпеня не працавалі ўсе 12 вуглездабыўных прадпрыемстваў Чырванаграда. Страйкавы камітэт, прааналізаваўшы вымогі працоўных калектываў, абагульніў іх і сабраў у 41 пункт. Гарнякі паднялі пытанні эканамічна-гаспадарчай самастойнасці шахтаў, удасканаленне вытворчых структур, скарачэнне да 50 % кіраўніцкага апарата, падвышэнне пенсій, усталяванне адзіных выхадных дзён. Паведамлялася, што ў горадзе выконваўся парадак, кантраляваны чальцамі страйкавага камітэта.

22 ліпеня ў Данецкую вобласць прыбыла і прыступіла да працы камісія Савета Міністраў СССР пад старшынствам намесніка старшыні Савета Міністраў СССР, Старшыні бюро Савета Міністраў СССР па паліўна-энергетычным комплексе Л.Ряб’ева. У Данбасе таксама знаходзіўся старшыня Савета міністраў УССР У.Масол. Ішоў цяжкі і напружаны дыялог паміж яе прадстаўнікамі і ўпаўнаважанымі страйкавых камітэтаў. У той жа дзень генеральны сакратар ЦК КПСС, кіраўнік прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР М.Гарбачоў і старшыня Савета міністраў СССР М.Рыжкоў звярнуліся да шахцёраў Данбаса з заклікам аднавіць працу. Сітуацыя ў некаторых галінах народнай гаспадаркі дасягнула крытычнай мяжы. Таксама адзначалася, што ўсе ўзгодненыя ўрадавай камісіяй па разглядзе вымогаў гарнякоў Данбаса пытанні будуць неадкладна разгледжаны ў Вярхоўным Савете СССР і Савете міністраў СССР з удзелам прадстаўнікоў шахцёраў і па іх будуць прыняты патрэбныя вырашэнні.

23 ліпеня транслявалася інтэрв’ю генеральнага сакратара ЦК КПСС, старшыні прэзідыума Вярхоўнага Савета М.Гарбачова цэнтральнаму тэлебачанню, у якім ішла гаворка пра абвастрэнне сітуацыі, да якой прывялі страйкі шахцёраў у вугальных басейнах краіны.

24 ліпеня паведамлялася, што ў Крамлі адбылася сустрэча часткі Савета міністраў СССР М.Рыжкова з прадстаўнікамі страйкавых камітэтаў Данбаса. У выніку перамоў была выпрацавана пэўная праграма дзеянняў, якая дакраналася ўсёй вугальнай прамысловасці краіны. Пратаколы пагадненняў паміж урадавымі камісіямі і шахцёрамі вугальных басейнаў краіны былі прыняты да выканання. Улічваючы, што на сустрэчы былі знойдзены ўзаемапрымальныя вырашэння, М.Рыжкоў заклікаў гарнякоў Данбаса і іншых вугальных басейнаў спыніць страйк і вярнуцца на свае працоўныя месцы.

25 ліпеня Рыжкоў сустракаўся з прадстаўнікамі страйкавых камітэтаў Пячорскага вугальнага басейна і шахтаў Паўлаграда Днепрапятроўскай вобласці.

26 ліпеня савецкія СМІ паведамілі, што «усе страйкуючыя шахты Заходняга Данбаса прыступілі да працы. Пачалі працаваць усе 12 шахтаў Чырванаграда. Большасць гарнякоў Варашылаўградшчыны прыступілі да працы. Усе без вынятку шахты і шахтакіраўніцтвы Данбаса аднавілі працу.»

29 ліпеня савецкія СМІ паведамлялі, што «камісія Савета міністраў СССР і УЦСПС разгледзела вымогі шахцёрскіх страйкавых камітэтаў ад Данецкай і Варашылаўградскай абласцей і падпісала пратаколы ўзгодненых мер. Урадавая камісія прыступіла да другога этапу сваёй працы — рэалізацыі мер, а таксама рыхтоўлі патрэбных заканадаўчых, праўных і нарматыўных актаў. Камісія паведаміла, што прынятыя пастановы, што насілі галіновы і агульнарэгіянальны характар, будуць пашыраны на ўсе вуглездабыўныя раёны Украіны.»

Вынікі шахцёрскіх страйкаў 1989 года

Страйкі шахцёраў зрабілі наўпросты ўплыў на тое, што 3 жніўня быў прыняты Вярхоўным Саветам РСФСР Закон «Пра эканамічную самастойнасць Украінскай ССР» — выкліканы вялікімі праблемамі і цяжкасцямі ў развіцці эканомікі, развалам кіравання вытворчасцю, заняпадам шмат якіх галін народнай гаспадаркі.

7 жніўня на нарадзе ў ЦК Кампартыі Украіны Шчарбіцкі прызнаў, што асноўнымі прычынамі страйкаў з’яўляюцца занядбанасць сацыяльнай сферы і нявырашанасць шмат якіх побытавых пытанняў, дрэннае забеспячэнне жытлом, нездаволенасць людзей аплатай працы, даставамі харчу і тавараў першай патрэбы, а таксама пагаршэннем экалагічнага становішча.

У Дзень шахцёра, 27 жніўня 1989 года, данецкія гарнякі прынялі рэзалюцыю з вымогай адстаўкі першага сакратара ЦК Кампартыі Уладзіміра Шчарбіцкага і старшыні Вярхоўнай Рады УССР Валянціны Шаўчэнкі.

Шахцёрскі рух у 1990-я гады

Мітынг шахцёрскага руху на тэрыторыі Данецкага абкама КПУ, 1990.

Шахцёрскі мітынг каля Міністэрства вугальнай прамысловасці Украінскай ССР, Данецк, 1990

.

У 1990 годзе страйкі працягваліся. Паступова ў вымогах шахцёраў з’яўляліся палітычныя вымогі.

1 сакавіка 1991 года пачаўся ўсеагульны страйк данецкіх шахцёраў.

Сярэдняя працягласць жыцця ў такіх шахцёрскіх прафесіях, як праходнік, забойнік, дасягала ў той час толькі 38 гадоў праз частыя выпадкі згубы, траўматызму. Пры гэтым пенсія для падземных спецыяльнасцяў складала 160—210 руб. і выплачвалі яе з 50 гадоў. У 1991 годзе сярэдняя зарплата па СССР перавышала шахцёрскую — 405 руб. Чалец Данецкага страйкавага камітэта Аляксандр Калінін у інтэрв’ю газеце «Дзённік Прыазоўя» (Марыупаль) вясной 1991 года заявіў, што радыкальныя палітычныя вымогі — гэта таму, што кіраўніцтва дзяржавы пустымі абяцаннямі давяло народ «да фатальнай мяжы».

У сакавіку-траўні 1991 года страйкавалі 49 шахтаў рэгіёна (40 % ад агульнай колькасці): 15 шахтаў і 3 шахтабудаўнічых арганізацыі ў Данецку, 8 шахтаў у Сэлыдавам, 7 — у Краснаармейску, 4 — у Паўлаградзе Днепрапятроўскай вобласці, па адной — у Харцызску і Лысычанску. Акцыю падтрымалі 22 вугальныя прадпрыемствы Львоўшчыны.

Працоўныя (страйкавыя) камітэты выяўлялі недавер афіцыйным прафкамам, патрабавалі і дамагліся высновы ці нават зачыненні парткамаў на прадпрыемствах.

Вымогі шахцёраў Данбаса ў сакавіку 1991 года

• Адстаўка прэзідэнта СССР як не мелага мандата народнага даверу, абранага калегіямі выбарцаў: Пленумам ЦК КПСС і З’ездам народных дэпутатаў СССР;
• Роспуск З’езда народных дэпутатаў СССР;
• Падаванне канстытуцыйнага характару Дэкларацыі пра дзяржаўны суверэнітэт Украіны;
• Стварэнне Савета Канфедэрацый суверэнных дзяржаў з паўнамоцтвамі каардынацыйнага органа;
• Выкананне вымогі, змяшчаванай ў п. 33 Пратаколы 1989 г. пра ўзгодненыя меры: сістэматычнае карэктаванне роўня заработнай платы ў адпаведнасці з узростам індэкса цэн, які кранае ўсіх грамадзянаў краіны;
• Выкананне вымогі, змяшчаванай ў п. 10 Пратакола 1989 г. пра ўзгодненыя меры: падаванне пенсій усім працаўнікам, задзейнічаным на падземных працах (да начальніка пляцоўкі ўлучна), не мелым 25 гадоў падземнага стажу, незалежна ад веку;
• У адпаведнасці з п. 20 Пратакола 1989 года пра ўзгодненыя меры перадаць былы будынак Дзяржаўнага тэхнічнага ўніверсітэта пад дзіцячы эстэтычны цэнтр;
• Гарантаваць недатыкальнасць усіх удзельнікаў адноўленага страйку.

Шахцёрскія страйкі 1989—1990 гадоў сталі адным са штуршкоў да змены эканамічнага і палітычнага ладу ў 1991 годзе.

Супраца шахцёрскіх страйкавых камітэтаў і Народнага Руха Украіны

Вячаслаў Чарнавіл на шахце ім. Паченкова, Макееўка, 1990-я гады

Лідары шахцёрскіх страйкавых камітэтаў сталі дэлегатамі і гасцямі Заснаваўчага з’езда Народнага Руха Украіны за перабудову, адзін з іх Пётр Узбярэжны нават выступіў на Установачным з’ездзе.

Але гэты працэс не прасунуўся — зліцця шахцёрскага і нацыянальна-дэмакратычнага руху не адбылося, хоць у Данецкай вобласці шэраг акцый шахцёрскія страйкавыя камітэты і арганізацыі НРУ каардынавалі. У прыватнасці, цесная каардынацыя была ў пытанні вылучэння і падтрымкі кандыдатаў у дэпутаты Вярхоўнага Савета РСФСР і мясцовых рад народных дэпутатаў.

Падчас змагання з камуністычнай бюракратыяй Данецкае абласное Грамадства ўкраінскай мовы звярнулася ў 1990 годзе за падтрымкай Данецкага страйкавага камітэта шахцёраў. Апошні падтрымаў Грамадства — з’явілася супольнае (падпісанае сустаршынямі ДТУМ В.Бялецкім і У.Ціхім, сустаршынямі стачкама М.Валынком і А.Каламійцавым) зварот да ўладных структур усіх рэспубліканскіх роўняў:

«Страйкавы камітэт шахцёраў і Грамадства ўкраінскай мовы г. Данецка занепакоены цяганінай вакол адкрыцця ў горадзе адной сярэдняй школы з украінскай мовай выкладання… Патрабуем перадаць для першай украінскай школы-ліцэя г. Данецка недабудаванае памяшканне Будынка палітасветы…»

Шахцёрскі рух у незалежнай Украіне

Страйк 1993 г.

7 чэрвеня 1993 г. пачаўся найбуйнейшы страйк шахцёраў Данбаса за ўсю гісторыю Украіны. Наўпростай нагодай паслужыла шматразовае падвышэнне цэн на харч. Страйк пачалі працоўныя шахты імя Засядзькі, але ён хутка пашырыўся на іншыя шахты, а потым і на іншыя прадпрыемствы Данецка і суседніх абласцей.

Страйк 1993 г. высунуў не толькі эканамічныя, але і палітычныя вымогі, у прыватнасці рэферэндуму па недаверы прэзідэнту і Вярхоўнай Радзе, а таксама падаванне рэгіянальнай аўтаноміі Данбаса.

Увечар, 8 чэрвеня ў Данецк прыляцела ўрадавая камісія з 11 чалавек, узначаленая віцэ-прэм’ерам Віктарам Пінзэнікам, але паколькі яна адмовілася абмяркоўваць палітычныя вымогі працаўнікоў, спаслаўшыся на сваю некампетэнтнасць вырашыць падобныя пытанні, а ініцыятыўная група страйкоўцаў была ўпаўнаважана «плошчай» не ўступаць у перамовы па эканамічных пытаннях да вырашэння палітычных пытанняў, страйкоўцы адклалі перамовы. Пасля гэтага ініцыятыву ў перамовах узялі на сябе дырэктары шахтаў і скарысталі іх у сваіх інтарэсах.

Увечар, 12 чэрвеня мясцовае тэлебачанне перадало паведамленне пра прызначэнне гарадскім галавой Данецка Яхіма Звягільскага першым віцэ-прэм’ерам Украіны, што дало грунт для чутак пра тое, што страйк на шахце імя Засядзька быў справакаваны «зверху», што пасеяла недавер у асяроддзі страйкоўцаў. Яхім Звягільскі, са свайго боку, стаў настойліва прапанаваць працаўнікам сесці за стол перамоў.

Па паведамленнях прэсы ўсяго тады страйкавала 230 з 250 шахтаў, каля 40 шахтабудаўнічых кіраванняў, 400 прадпрыемстваў металургічнай, машынабудаўнічай, хімічнай прамысловасці, іншых галін.

17 чэрвеня Вярхоўная Рада пад ціскам страйку прыняла вырашэння пра прызначэнне на 26 верасня 1993 кансультацыйнага рэферэндуму пра выраз недаверу прэзідэнту і парламенту (24 верасня рэферэндум быў скасаваны — Вярхоўная Рада Украіны вырашыла правесці датэрміновыя выбары ў парламент 27 сакавіка 1994 года і прэзідэнта — 26 чэрвеня 1994-га).

19 чэрвеня было складзена пагадненне паміж страйкоўцамі і ўрадавай камісіяй, якая часткова задаволіла вымогі шахцёраў і абвешчана пра спыненне страйку. Але страйк яшчэ працягваўся пэўны час у іншых гарадах, данецкія шахцёры таксама не былі задаволены, але не ведалі, як дзеяць у гэтай сітуацыі і падпалі пад ціск. Галоўным чынам асноўныя выгады ад страйку атрымалі дырэктары, а не шахцёры. Як адзначалі даследнікі шахцёрскага руху Вадзім Борысаў і Сайман Кларк:

Даканцовае пагадненне пра ўрэгуляванне страйку забяспечыла шахцёрам падваенне зарплат, але гэта не было вялікай перамогай, бо, як сказалі раней самі шахцёры, адпрэчваючы эканамічныя перамовы: «Які сэнс у павелічэнні пенсіёну, калі на наступным тыдні цэны зноў падымуць?» Іншым працоўным паабяцалі прыкладна такія ж падвышэнні, хоць урад не падзяліўся дэталямі. Інакш кажучы, працаўнікі атрымалі не нашмат больш, чым двухсэнсоўныя абяцанні.

[…]

Страйк 1993 года шмат у чым паўтарыў схему папярэдніх страйкавых хваль 1989 і 1991 гадоў, калі працаўнікі выяўлялі адвагу, салідарнасць і дысцыпліну. Але, як і ў папярэднія разы, гэты страйк быў спантанным выліваннем гневу. Палітычныя вымогі працоўных былі чыста адмоўнымі — звольніць усіх адказных за папярэднюю палітыку, — але працаўнікі не мелі выразных вымогаў і ўласнай ухвальнай праграмы, таму рух быў нескладана кааптаваць і скіраваць ва ўсталяваныя інстытуцыйныя каналы, у выніку чаго выгаду атрымалі дырэктары, а не працаўнікі. Хоць шмат хто адчуваў, што страйкком іх прадаў, негатыўныя эмоцыі не з’яўляюцца канструктыўным грунтам для развіцця палітычнага руху.

Спад шахцёрскага руху

У 1998—1999 гадах таксама праходзілі маршы гарнякоў, іх жонак, а таксама шахцёраў-інвалідаў. Але маштаб з’явы шахцёрскага руху ў гэтыя гады быў значна менш.

Акт самаспалення гарняка

У ліпене-жніўні 1998 г. у Луганску гарнякі краснадонскіх шахтаў ім. Баракава, «Дуванна», «Краснадарская-Паўднёвая» і «Сухадольская-Усходняя» пікетавалі аблдзяржадміністрацыю і аблсавет, кіраўнікамі якіх тады былі Аляксандр Яфрэмаў і Віктар Ціханаў, з вымогай загасіць запазычанасць па зарплаце за 2,5 гады.

24 жніўня ў Дзень незалежнасці Украіны пайшоў разгон пратэстоўцаў. Упершыню ў незалежнай Украіне супраць удзельнікаў мірнай акцыі былі ўжыты спецсродкі: дубінкі і слезацечны газ. У выніку сутыкнення пацярпелі 22 шахцёры, 12 працаўнікоў «Беркута» і 3 супрацоўнікі міліцыі.

14 снежня, у чатыры раніцы ў знак пратэсту супраць дзеянняў улады і здзекаванняў з боку адміністрацыі шахты ім. Баракава, якая не плаціла зарплату з 1996 года, даведзены да роспачы гарняк Аляксандр Міхалевіч здзейсніў акт самаспалення. У запісцы ён паказаў:

Не магу больш трываць і чакаць якіх-небудзь абяцанняў, не веру і ў выдачу запазычанасці 15 снежня. Таму я вырашыўся на гэты ўчынак. Надакучылі здзекаванні з боку кіраўнікоў шахты і адміністрацыі. Гэта не выйсце ў жыцці, але, можа, праз мой учынак хутчэй вырашацца справы. Сам цвярозы і знаходжуся ў нармальным стане. Адказваю за свае дзеі.

17 снежня ўся запазычанасць была згашана.

Да 2013 года, 24 жніўня і 14 снежня, у Луганску неафіцыйна гарнякамі і журналістамі адзначаўся дзень памяці падзей 1998 года.

Пасля тых падзей у Луганскай вобласці яшчэ некалькі гарнякоў спрабавалі здзейсніць самагубства, каб прымусіць уладу загасіць запазычанасць па зарплаце.