Тугай-бей

Тугай-бей
Фрагмент карціны Яна Матэйкі Хмяльніцкі з Тугай-беем пад Львовам (1885)
Дата нараджэння	1601
Дата смерці	30 чэрвеня 1651(1651-06-30)
Месца смерці	Валынь, Карона Каралеўства Польскага, Рэч Паспалітая
Бітвы/войны	Казацка-сялянская вайна, 1648—1651 Бітва пад Жоўтымі Водамі Battle of Korsuń[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Тугай-бей (крымскатат.: Toğay bey), поўнае імя Аргын Даган Тагай бей (крымскатат.: Arğın Doğan Toğay bey, каля 1601 —  чэрвень 1651) — вядомы палкаводзец і палітычны дзеяч Крымскага Ханства XVII ст.

Біяграфія

Нарадзіўся ў знатнай сям'і з роду Аргын — аднаго з найбольш уплывовых родаў Крымскага ханства. У праўленне крымскага хана Мехмед IV Герая (1641—1644) Тугай-мірза атрымаў тытул бея разам з пасадай кіраўніка перакопскага санджака (адміністрацыйнай адзінкі). Пасада перакопскага бея была адной з найважнейшых пасад у ханстве, так як на яго быў ускладзены абавязак аховы паўночных межаў ханства. Тугай-бей быў адным з крымскіх беяў, які меў уласны сцяг і 3-тысячны атрад асабістай гвардыі. Яму падпарадкоўваліся гарнізон Перакопа і 15-тысячнае татарскае войска, а таксама нагайскія арды (Едзічкульская, Перакопская, Очаковская і Буджацкая).

У студзені 1644 года крымскі хан Мехмед IV Герай арганізаваў вялікі паход на паўднёвыя ўкраінскія землі, якія належалі Рэчы Паспалітай. 20-тысячная крымска-татарская арда пад правадырствам перакопскага мурзы Тугай-бея па Кучманскаму шляху ўступіла на Кіеўшчыну і размясцілася «кошам» (лагерам) пад вёскай Ахматавам, у ваколіцах Чаркас. Польскае камандаванне паспела прыняць меры для адбіцця набегу. Польскія дывізіі пад камандаваннем вялікага гетмана кароннага Станіслава Канецпольскага, вялікага стражніка кароннага Яна Аджывольскага і князя Іераміі-Міхаіла Вішнявецкага, сканцэнтраваныя пад Ставішчам, Бузоўкай і Корсунем, выступілі супраць татарскай арды. 30 студзеня 1644 года ў бітве пад Ахматавам 19-тысячная польска-шляхецкая армія атакавала татарскі «кош». Палякі і рэестравыя казакі разграмілі татарскую арду, якая страціла забітымі каля чатырох тысяч чалавек. Тугай-бей з галоўнымі сіламі змог вырвацца і стаў адступаць у стэп. Польскае камандаванне адправіла ў пагоню за татарамі 5-тысячны атрад казацкай конніцы. Казакі дагналі адступаючую крымскую арду падчас пераправы на р. Сінюха і нанеслі сур'ёзныя страты праціўніку.

Вясной 1648 года перакопскі мурза Туга-бей прыняў актыўны ўдзел у нацыянальна-вызваленчай вайны на Украіне пад кіраўніцтвам запарожскага гетмана Багдана Хмяльніцкага супраць польска-шляхецкага панавання. У сакавіку 1648 года Багдан Хмяльніцкі прыбыў з Запарожжа у Бахчысарай, дзе пераканаў новага крымскага хана Іслям III Гірэя (1644—1654) заключыць ваенна-палітычны саюз супраць Рэчы Паспалітай. Іслям III Гірэй вылучыў у дапамогу свайму саюзніку Багдану Хмяльніцкаму вялікі дапаможны татарская корпус пад правадырствам перакопскага мурзы Тугай-бея. Пад камандаваннем Тугай-бея знаходзілася ад 6 да 20 тыс. чалавек. 18 красавіка 1648 Багдан Хмяльніцкі з казацкай дэлегацыяй вярнуўся з Крыма ў Запарожскую Сеч. Яго суправаджаў татарскі дапаможны корпус Тугай-бея. Туга-бей размясціўся на рацэ Базаўлук, каб абараніць Сеч і запарожцаў ад магчымага нападу польскай арміі. 19 красавіка на агульнай казацкай радзе Багдан Хмяльніцкі быў абраны гетманам Войска Запарожскага і правадыром вызваленчага руху на Украіне супраць Рэчы Паспалітай.

22 красавіка 1648 года запарожскі гетман Багдан Хмяльніцкі з казацкім войскам і Туга-бей з татарскай конніцай выступілі з Сечы ў паход на Украіну. Польскі ўрад адправіў вялікую армію пад камандаваннем вялікага кароннага гетмана Мікалая Патоцкага і польнага кароннага гетмана Марціна Каліноўскага ў карны паход супраць паўстаўшых запарожцаў.

29 красавіка — 16 мая 1648 года ў баях пад Жоўтымі Водамі аб'яднанае казацка-татарскае войска пад камандаваннем Багдана Хмяльніцкага і Тугай-бея аблажыла і практычна цалкам разграміла 10-тысячны польскі авангард пад камандаваннем старасты нежынскага Стэфана Патоцкага.

25-26 мая 1648 г. у бітве пад Корсунем запарожскі гетман Багдан Хмяльніцкі пры падтрымцы татарскай конніцы Туга-бея другі раз разграміў 20-тысячную польскую армію пад камандаваннем каронных гетманаў Мікалая Патоцкага і Марціна Каліноўскага. Палякі страцілі 4500-5000 чалавек забітымі і 8500 чалавек палоннымі. У палон трапіла восемдзясят польскіх саноўнікаў, у тым ліку вялікі гетман каронны Мікалай Патоцкі і польны гетман каронны Марцін Каліноўскі. Паводле дамоўленасці, Багдан Хмяльніцкі забраў сабе ў якасці трафея ўсе зброю і боепрыпасы праціўніка, а Тугай-бей атрымаў усіх польскіх палонных, якія былі адпраўленыя ў Крым. З вялікай колькасцю палонных Тугай-бей вярнуўся ў Крым. Па некаторых паведамленнях, крымскія татары захапілі і адвялі ў стэп дзвесце тысяч палонных.

У верасні 1648 года крымскі хан Іслям III Гірэй адправіў на дапамогу Багдану Хмяльніцкаму вялікую татарскую арду пад правадырствам калгі-султана Керым Гірэя і перакопскага мурзы Тугай-бея. 15 верасня крымскія татары злучыліся з казацкай арміяй пад Стараканстанцінавым на Валыні. Аб'яднаная 60-тысячная казацка-татарская армія выступіла ў паход углыб польскіх уладанняў. Наперадзе галоўных сіл рухаўся Тугай-бей з перадавым татарскім атрадам. 26 верасня Тугай-бей з татарскай конніцай з'явіўся пад Львовам, а 28 верасня горад аблажылі галоўныя сілы казацка-татарскай арміі. Багдан Хмяльніцкі вымусіў львоўскіх жыхароў выплаціць яму вялікі грашовы выкуп за зняцце аблогі. 13 кастрычніка 1648 года калга-султан Керым Гірэй з татарскай ардой адправіўся з-пад Львова на Камянец-Падольскі, пакінуўшы на дапамогу Багдану Хмяльніцкаму Тугай-бея з перакопскі атрадам. 14 кастрычніка перакопскі мурза Тугай-бей са сваім татарскім атрадам рушыў з-пад Львова на польскую крэпасць Замасць. 15 кастрычніка казацка-сялянскія войскі пачалі сваё адступленне ад Львова на Замасць. 27 кастрычніка перакопскі мурза Тугай-бей і палкоўнік Мартын Небаба з татарска-казацкім авангардам падступілі да Замосця. Неўзабаве да крэпасці падышлі галоўныя сілы казацкай арміі Багдана Хмяльніцкага, якія аблажылі Замосць. У сярэдзіне кастрычніка Багдан Хмяльніцкі заключыў перамір'е з новым польскім каралём Янам II Казімірам Вазам і адступіў з-пад Замосць. Тугай-бей з татарскім корпусам і палоннымі вярнуўся ў Перакоп.

Летам 1651 года перакопскі мурза Тугай-бей удзельнічаў у паходзе крымскага хана Ислям III Гірэя на Украіну. Велізарная крымска-татарская арда злучылася з казацкімі палкамі Багдана Хмяльніцкага і распачала новы паход углыб польскіх уладанняў. У чэрвені 1651 года ў кровапралітнай бітве пад Берасцечкам перакопскі мурза Тугай-бей быў смяротна паранены. Адносіны паміж Багданам Хмяльніцкім і Тугай-беем былі сяброўскімі. Багдан Хмяльніцкі казаў: «...Тугай-бей блізкі мне, ён мой брат, мая душа...».

Крымска-татарская корпус, які ўзначальваў Тугай-бей, адыграў важную ролю ў перамогах Багдана Хмяльніцкага над палякамі. Лёгкая крымская конніца, якія змагаліся на баку запарожскіх казакоў, пазбавіла палякаў перавагі ў кавалерыі. У складзе казацкага войска крымска-татарская конніца пад камандаваннем Тугай-бея выконвала функцыі перадавога атрада (падчас паходаў) і авангарду (падчас баявых дзеянняў), а таксама была задзейнічана ў правядзенні тактычнай разведкі. Акрамя таго, пра просьбе Багдана Хмяльніцкага і з дазволу крымскага хана Іслям Гірэя Тугай-бей летам 1648 і вясной 1649 гадоў знаходзіўся з 15-тысячным войскам на качэўях на Сініх Водах, выконваючы функцыі рэзерву казацкага войска.

У дзённіку Мікалая Емялоўскага, польскага жаўнера, чытаем, што Тугай-бей загінуў у бітве пад Замасцем. Іншыя гісторыкі лічаць (на падставе татарскага гераічнага эпасу аб гэтай вайне), аднак, што ён загінуў у Берасцецкай бітве.

У літаратуры і кіно

Туга-бі — герой рамана Сянкевіча «Агнём і мячом» (1884) і яго экранізацыі Ежы Гофманам (1999 года), дзе гэтую ролю сыграў Даніэль Альбрыхскі. Цікава, што той жа Даніэль Альбрыхскі ў 1968 годзе ў экранізацыі іншага рамана Сянкевіча, «Пан Валадыёўскі» (1888), гуляў ролю сына Туга-бея, Азію Тугайбеявіча, галоўнага адмоўнага персанажа рамана. Дзякуючы Сянкевічу імя Туга-бея вядома ў Польшчы і на Украіне.

Гл. таксама

• Хмяльніцкі, Багдан Міхайлавіч

Літаратура

• Leszek Podhordecki — Chanat krymski i jego stosunki z Polską w XV—XVIII w., Warszawa 1987 (польск.)
• Witold Biernacki — Żółte Wody — Korsuń 1648, Warszawa 2004 (польск.)
• Каспер Śledziński — Zbaraż 1649, Warszawa 2005 (польск.)
• Romuald Romański — Beresteczko 1651, Warszawa 2007 (польск.)