Харэзмская археолага-этнаграфічная экспедыцыя

Харэзмская археолага-этнаграфічная экспедыцыя АН СССР, таксама Харэзмская экспедыцыя — экспедыцыя па вывучэнні спадчыны Харэзмскай дзяржавы, якая праходзіла ў 1937—1991 гадах. Адна з самых буйных і працяглых археалагічных экспедыцый у СССР.

Гісторыя

Карта палявой актыўнасці экспедыцыі да 1962

Харэзмскую экспедыцыю заснаваў і на працягу амаль чатырох дзесяцігоддзяў узначальваў выбітны савецкі археолаг і этнограф Сяргей Паўлавіч Талстоў у 1937 годзе. Ён называў Харэзм «сярэднеазіяцкім Егіптам» і прысвяціў жыццё вывучэнню яго матэрыяльнай і нематэрыяльнай спадчыны.

С. П. Талстоў упершыню пабываў у Харэзме ў 1929 годзе, калі вучыўся ў Маскоўскім дзяржаўным універсітэце разам са сваім блізкім сябрам, які стаў у будучым буйным навукоўцам, вядомым этнографам Л. П. Патапавым. З гэтага часу ён звязаў свой навуковы лёс з гэтай своеасабліва ўнікальнай краінай.

Даследаванні экспедыцыі пачаліся ў 1937 годзе, але былі перапыненыя Вялікай Айчыннай вайной. У пасляваенныя гады палявыя даследаванні на шырокай прасторы Харэзмскага аазіса аднавіліся, і менавіта тады сфармаваўся асноўны калектыў экспедыцыі, які супрацоўнічаў у яе складзе дзясяткі гадоў.

У 1942 годзе ў Ташкенце С. П. Талстоў па рукапісе абараніў доктарскую дысертацыю на тэму «Старажытны Харэзм», якую ў наступстве надрукавалі як буйную манаграфію і ўдастоілі высокай урадавай ўзнагароды.

Да Другой сусветнай вайны асноўныя напрамкі дзейнасці экспедыцыі складалася з папярэдняга абследавання і дробных раскопак. Пасля вайны працягвалася работа па абследаванни шырокіх абласцей Харэзма і буйнамаштабных раскопак ключавых месцаў у рэгіёне. Да ліку апошніх ставяцца такія помнікі, як Тапрак-кала (палац 2-га/3-га стагоддзя нашай эры з насценным жывапісам, архівам і г. д.), Джанбас-кала (неалітычнае селішча і крэпасць Ахеменідаў); Кой-Крылган-кала (кругавая крэпасць, датуецца 4 стагоддзем да н.э. — 4 стагоддзем н.э.); некалькі месцаў Джэтыасарскай культуры (1-е тысячагоддзе нашай эры) і сярэднявечны горад Куня-Ургенч (10 — 14 стагоддзі н.э.). У той час як паселішчы складаюць большую частку участкаў, якія былі дэталёва вывучаны, экспедыцыя таксама раскапала шматлікія могілкі і маўзалеі, уключаючы багатыя і важныя могілкі Тагіскен і Уйгарак, якія належаць да сака-скіфскага перыяду.

Самалёт харэзмскай экспедыцыі над раннесярэднявечным помнікам Адамлі-кала (Узбекістан) у 1949 годзе

Пазней працы прынялі вялікі размах і разгарнуліся на новай метадычнай аснове. Харэзмская экспедыцыя стала адной з самых буйных і найбольш аснашчаных археалагічных экспедыцый у СССР, тут упершыню вялася шматпрофільная праца на розных узроўнях і з выкарыстаннем шырокага спектру тэхнік і метадаў. Раскопкі праводзіліся ў нізоўях Амудар'і і Сырдар'і, пустынях Каракумы і Кызылкум на тэрыторыях, якія цяпер належаць Узбекістану, Туркменістану і Казахстану. У складзе экспедыцыі часам працавала да васьмі атрадаў, якія ў пошуках артэфактаў літаральна перабралі па каменьчыку велізарную тэрыторыю.

Акрамя археолагаў і этнографаў абавязковымі ўдзельнікамі даследаванняў былі геолагі, геамарфолагі, глебазнаўцы, архітэктары, тапографы і антраполагі. У дадатак да стандартных метадаў археалагічных палявых даследаванняў і раскопак тут упершыню ў сусветнай практыцы была ўжыта шырокамаштабная аэрафотаздымка руінаў старажытных крэпасцяў, якія не згубіліся ў пясках за тысячы гадоў. Палёты здзяйсняліся на, па меншай меры, двух біпланах з 1946 года. Гэта прывяло да стварэння самага вялікага еўразійскага архіву аэрафотаздымкаў, зробленых спецыяльна для археалагічных мэтаў. Між іншым тапографы склалі карту старажытных ірыгацыйных сістэм усяго рэгіёну.

Навуковыя дасягненні акадэміка Талстова знайшлі сваё адлюстраванне ў шаснаццаці тамах яго прац і васьмі выпусках матэрыялаў экспедыцыі, шматлікіх манаграфіях і навуковых зборніках. Акрамя гэтага была выдадзена фундаментальная манаграфія «Старажытны Харэзм» — асноватворная праца па вывучэнні гісторыі Сярэдняй і Цэнтральнай Азіі.

Талстоў заставаўся дырэктарам харэзмскай экспедыцыі да яго смерці ў снежні 1976 года; яго змянілі А. У. Вінаградаў і М. А. Іціна. Экспедыцыя базавалася ў Інстытуце этнаграфіі і антрапалогіі (пасля перайменаваны Інстытут этналогіі і антрапалогіі РАН) Акадэміі навук СССР, дзе Талстоў працаваў і быў таксама дырэктарам у 1942—1965 гадах.

Людзі экспедыцыі

Для сваёй экспедыцыі да Вялікай Айчыннай вайны С. П. Талстой сабраў каманду з існых ці былых студэнтаў археалагічнага факультэта Маскоўскага дзяржаўнага ўніверсітэта, дзе вучыўся і сам Талстоў. Сярод іх можна згадаць А. І. Цераножкіна (спецыяліст па сака-скіфскім перыядзе), М. А. Арлова (архітэктар) і Я. Г. Гулямава (мясцовы археолаг з Ташкента). Пасля вайны ён прыцягнуў між іншых Н. М. Вактурскую (спецыяліст па кераміцы), Ю. А. Рапапорта (спецыяліст па вераваннях і рэлігіі), В. А. Вішнеўская, М. А. Іціна (спецыялісты па Бронзаваму і Жалезнаму вякам), А. Е. Няразік (спецыяліст па селішчах ранняга Сярэднявечча), Л. М. Левіна, Б. І. Вайнберг (нумізмат), А. У. Вінаградаў (спецыяліст па палеяліту) і Б. А. Андрыянаў (спецыяліст па старажытнай ірыгаціі і піянер у выкарыстанні аэрафотаздымкі).

Некаторыя адкрыцці экспедыцыі

Сярод найбольш значных гістарычных знаходак Харэзмскай экспедыцыі варта адзначыць адкрыццё ў 1939 годзе неалітычных стаянак кельтэмінарскай культуры. Таксама ў 1948 годзе С. П. Талстовым была вылучана тазабаг'ябская культура. Удзельнікі экспедыцыі адкрылі амаль тысячу археалагічных месцаў, сярод якіх некалькі дзясяткаў буйных археалагічных помнікаў, у тым ліку сака-масагецкія помнікі VII-V тысячагоддзяў да н.э. Уйгарак і Тагіскен і ўнікальнае гарадзішча плошчай больш за 120 га Тапрак-кала, якое, як мяркуецца, было старажытнай харэзмійскай сталіцай ў эпоху антычнасці.

Навуковы ўплыў

Харэзмская экспедыцыя на шмат гадоў наперад вызначыла напрамак развіцця ўзбекскай гістарыяграфіі. Яе вынікі змянілі ранейшыя ўяўленні аб гісторыі гэтага краю.

Экспедыцыі Талстова дазволілі моцна прасунуць археалагічную навуку ў СССР, а ён сам фактычна арганізаваў Інстытут этнаграфіі — цяпер Інстытут этналогіі і антрапалогіі РАН.

Вучонымі Харэзмскай экспедыцыі было глыбока вывучана мінулае ўзбекаў, туркмен, казахаў і каракалпакаў, якія пражывалі ў нізоўях Амудар'і, Сырдар'і і Зераўшанской даліне. Яны стварылі шматтомныя працы, зборнікі, манаграфіі, брашуры, у тым ліку такія выбітныя манаграфіі, як «Старажытны Харэзм», «Па слядах Харэзмскай цывілізацыі», «Па старажытных дэльтах Окса і Яксарта», больш за 400 вялікіх і малых кніг і брашур, навуковыя і навукова-папулярныя артыкулы С. П. Талстова, многія з якіх былі перакладзеныя на розныя мовы свету.

Культурнае асяроддзе экспедыцыі

С. Талстоў быў вельмі лаяльным кіраўніком. Ім запрашаліся ў экспедыцыю людзі абодвух палоў самых розных нацыянальнасцяў. Многія ездзілі ў Харэзм добраахвотнікамі, каб правесці час з карысцю і цікавасцю. Вялікая супольнасць маладых і заахвочаных людзей стварала вакол сябе ўнікальную атмасферу, якая садзейнічала не толькі плённай навуковай працы, але і творчасці. Таму Харэзмская экспедыцыя фактычна была як навуковай арганізацыяй, так і культурным цэнтрам. Напрыклад, адзін з асноўных памочнікаў С. Талстова Юрый Рапапорт разам з вядомым паэтам Валянцінам Бераставым, які працаваў у экспедыцыі доўгія гады, сталі аўтарамі тэкстаў прыкладна 40 знакамітых песень Харэзмскай экспедыцыі, музыку для якіх напісаў Рурык Садакоў.

Акрамя гэтага В. Берастаў пакінуў не толькі ўспаміны пра экспедыцыю, але і некалькі мастацкіх твораў, якія маюць пад сабой фундаментам працу ў Харэзме.

Пры экспедыцыі таксама працавалі некалькі мастакоў і фота-мастакоў, якія стварылі мноства пейзажаў навакольных краявідаў і замалёвак помнікаў, якія даследаваліся членамі экспедыцыі. Сярод іх варта асобна згадаць Ігара Савіцкага - вядомага мастака і этнографа. Таксама пры экспедыцыі працаваў родны брат Сяргея Талстога мастак Мікалай Талстоў.

Моладзь і ў 70-80-х гадах з задавальненнем ездзіла ў Харэзмскую экспедыцыю валанцёрамі. Тут былі не толькі цікавая праца, але і выдатныя, таленавітыя людзі, тут ставіліся аматарскія спектаклі, сталі сябрамі людзі з розных гарадоў, розных нацыянальнасцяў і розных прафесій (сярод валанцёраў, якія працавалі тут, было, напрыклад, нямала архітэктараў, біёлагаў і матэматыкаў).

Памяць

У 2006 годзе ў Дзяржаўным музеі Усхода ў Маскве працавала выстаўка «Гісторыя адной экспедыцыі», прысвечаная Харэзмскай экспедыцыі.

Літаратура

• Берестов В. Д., 1962. Приключений не будет. М.: Молодая гвардия. 158 с.
• Жданко Т. А., Рапопорт Ю. А., 1995. Годы войны в жизни С. П. Толстова // Этнографическое обозрение. 1995. № 2, с. 62-75.
• Песни, 2001. — Песни Хорезмской экспедиции (1947—1955) (Отв. ред. Ю. А. Рапопорт). М.: Институт этнологии и культурной антропологии РАН. 92 с.
• Пушкин А. С., 1938. Полное собрание сочинений в шести томах. Т. 6. М.: Гослитиздат.
• Рапопорт Ю. А., 2000. Введение // Рапопорт Ю. А., Неразик Е. Е., Левина Л. М. В низовьях Окса и Яксарта. Образы древнего Приаралья. М.: Индрик, с. 5-14.
• Рапопорт Ю. А., Семенов Ю. И., 2004. Сергей Павлович Толстов: выдающийся этнограф, археолог и организатор науки // Выдающиеся отечественные этнологи и антропологи ХХ века (Отв. ред. В. А. Тишков, Д. Д. Тумаркин). М.: Наука, с. 184—232.
• Толстов С. П., 1948. Древний Хорезм. Опыт историко-археологического исследования. М.: МГУ, 352 с.
• Толстов С. П., 1962. По древним дельтам Окса и Яксарта. М.: Изд. восточной литературы. 325 с.
• Sergey A. Yatsenko. The Biggest Expedition Studying the Ancient Iranian World (Chorasmian Expedition of S.P. Tolstov) // Transoxiana. Número 12 (Ed. by Paola Raffetta). Roma, 2007.

Спасылкі

• С. А. Яценко. Самая большая археологическая экспедиция в СССР (Хорезмская экспедиция С. П. Толстова) (руск.)