Кызылкум

Кызылкум?
42°30″ пн. ш. 63°30′ у. д.
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Кызылкум (Кызыл-Кум, Кызылкумы) (узб.: Qizilqum, каракалп.: Qızılqum, каз.: Қызылқұм, туркм.: Gyzylgum — бел. «чырвоныя пяскі») — пясчаная і камяністая пустыня на міжрэччы Амудар’і і Сырдар’і, ва Узбекістане, Казахстане і Туркменістане. Абмежавана на паўночным захадзе Аральскім морам, на паўночным усходзе Сырдар’яй, на ўсходзе адгор’ямі Цянь-Шаня і Паміра-Алая, на паўднёвым захадзе Амудар’яй. Плошча каля 300 тысяч км².

Геаграфія

Пустыня прадстаўляе сабой раўніну з агульным ухілам на паўночны захад (вышыня ад 300 м на паўднёвым усходзе да 53 м на паўночным захадзе); мае шэраг замкнёных западзін і ізаляваных моцна раздзеленых астанцавых гор — Букантау (764 м), Кульджуктау (785 м), Тамдытау (гара Актау 922 м) і іншых.

Горы пустэльныя, большай часткай з выраўнаваны вяршынямі і скалістымі, моцна раздзелены схіламі. Большую частку пустыні займаюць пясчаныя масівы, адукаваныя паўзамацаванымі пяскамі. Найбольш распаўсюджаныя пясчаныя грады мерыдыянальнай арыентоўкі. Адносная вышыня град ад 3 да 30 м, максімальная — да 75 м.

Клімат рэзка кантынентальны. Лета гарачае, сярэдняя тэмпература ліпеня ад + 26 да + 29 °C, студзеня ад 0 да −9 °C. ападкаў каля 200 мм у год, яны выпадаюць галоўным чынам зімой і вясной.

На ўсёй тэрыторыі няма ні аднаго павярхоўнага вадацёку (акрамя перасыхальнай ракі Жанадар'і і каналаў), але маюцца багатыя запасы прэсных напорных падземных вод.

Пустыня размешчана ў асноўным у сярэдняй падзоне пустыняў умеранага пояса, а на поўдні на пераходзе да субтрапічных пустыняў.

Геалогія

Мурунтау, 1988

Пустыня размешчана на Туранскай тэктанічнай пліце.

Раўнінныя прасторы складзеныя кайназойскімі глінамі і пяшчанікамі, на поўначы і паўночным захадзе-суглініста-супяшчанымі рачнымі адкладамі Жанадар'і, Куандар'і і іншых старажытных рэчышчаў Сырдар’і і старажытнага рэчышча Амудар’і — Акчадар’і, якія ўпадалі ў паўднёва-ўсходні кут Аральскае мора.

Горы складзеныя моцнадыслакаванымі і метамарфізаванымі палеазойскімі сланцамі, рагавікамі, вапнякамі, гранітамі.

У пустыні ля горада Зарафшан знаходзіцца адзін з найбуйнейшых кар’ераў па здабычы золата Мурунтау.

Побач з горадам Учкудук знаходзіцца радовішча уранавай руды, якая здабываецца кар’ерным спосабам.

Глебы

Пустыня Кызылкум

Глебы шэра-бурыя, пясчаныя (пяскі), гіпсавыя, ёсць саланцы і саланчакі.

На паўночным захадзе шмат такыраў, на поўдні-саланчакі.

Флора

У раслінным покрыве багатыя эфемеры і эфемероіды, у тым ліку дзікія цюльпаны.

Для пясчаных масіваў характэрныя Carex arenaria, Haloxylon persicum, віды родаў Calligonum, салянка Рыхтэра (Salsola richteri), для гліністых узвышшаў — палыновая і палынова-кустовая расліннасць.

На паўночным захадзе зараснікі Anabasis salsa з прымешкай салянак (Salsola), па далінах сухіх рэчышчаў — лясы з Haloxylon ammodendron.

Фаўна

Малады варан

Жывёлы пустыні прыстасаваныя да існавання без пастаяннага вадапою, атрымліваючы ваду цалкам або пераважна з ежы. Для памяншэння патрэбнасці ў вадзе многія жывёлы вядуць начны спосаб жыцця.

З млекакормячых сустракаюцца антылопа-джэйран (Gazella subgutturosa), Spermophilopsis leptodactylus і Spermophilus fulvus, віды падсямейства Gerbillinae і сямейства Dipodidae, барханны кот (Felis margarita) і Felis lybica, ваўкі (Canis lupus), стэпавыя лісіцы (Vulpes corsac), Lepus tolai, кажаны.

З птушак — жаўрук-смяцюх (Galerida cristata), Sylvia nana, Chlamydotis macqueenii, Podoces panderi, стэпавы арол (Aquila nipalensis), совы і іншыя.

Насяляюць змеі (эфа (Echis), Macrovipera lebetina, Eryx miliaris, Coluber), Varanus griseus caspius, Testudo horsfieldii, яшчаркі, і іншыя паўзуны.

Насельніцтва і эканоміка

Паблізу газаперапрацоўчага комплексу, 2019

Асновай гаспадаркі рэгіёну, акрамя хутка растучай эксплуатацыі нетраў, служыць жывёлагадоўля, у асноўным танкарунная і каракульская авечкагадоўля.

У цэнтральнай і заходняй частках пустыні выяўленыя буйныя артэзіянскія басейны, эксплуатаваныя ў многіх раёнах. У выніку праводзімых работ па абвадненні ствараецца вялікая колькасць дробных аазісаў, якія з’яўляюцца цэнтрамі жывёлагадоўчых гаспадарак.

У астанцовых гарах распрацоўваюцца мармур, графіт, біруза і інш., адкрыта некалькі залатарудных радовішчаў: Мурунтау, Амантай —Даугыз.

У цэнтры пустыні знаходзяцца радовішчы ўрану, фасфарытаў. На поўдні пустыні эксплуатуецца адно з найбуйнейшых у СНД газавых радовішчаў — Газлі.

Кызылкум перасякаюць аўтадарогі. У цэнтры Кызылкума знаходзіцца раённы цэнтр-пасёлак Тамдыбулак.

Імем пустыні названыя шакаладныя цукеркі «Кызыл-кум», практычна ідэнтычныя па смаку цукеркам «Кара-Кум», названым па імя пустыні Каракумы (якая знаходзіцца на паўднёвы захад ад Кызылкумаў).

Практычна ў цэнтры пустыні размешчаны горад Учкудук, які згадваецца ў вядомай песні гурта «Ялла» «Тры калодзежы».

Літаратура

• Югай Р. Л. История развития географических и картографических представлений о пустыне Кызылкум (с древнейших времён до середины XIX в.): Автореферат дис. на соискание учёной степени кандидата географических наук / Ташк. гос. ун-т им. В. И. Ленина. — Ташкент: [б. и.], 1964. — 21 с.

Спасылкі

• Кызылкум у кнізе: Н. А. Гвоздецкий, Н. И. Михайлов. Физическая география СССР. М., 1978.