Кызылкум
Кызылкум? | |
---|---|
42°30″ пн. ш. 63°30′ у. д.HGЯO | |
![]() |
Кызылкум (Кызыл-Кум, Кызылкумы) (узб.: Qizilqum, каракалп.: Qızılqum, каз.: Қызылқұм, туркм.: Gyzylgum — бел. «чырвоныя пяскі») — пясчаная і камяністая пустыня на міжрэччы Амудар’і і Сырдар’і, ва Узбекістане, Казахстане і Туркменістане. Абмежавана на паўночным захадзе Аральскім морам, на паўночным усходзе Сырдар’яй, на ўсходзе адгор’ямі Цянь-Шаня і Паміра-Алая, на паўднёвым захадзе Амудар’яй. Плошча каля 300 тысяч км².
Геаграфія[правіць | правіць зыходнік]
Пустыня прадстаўляе сабой раўніну з агульным ухілам на паўночны захад (вышыня ад 300 м на паўднёвым усходзе да 53 м на паўночным захадзе); мае шэраг замкнёных западзін і ізаляваных моцна раздзеленых астанцавых гор — Букантау (764 м), Кульджуктау (785 м), Тамдытау (гара Актау 922 м) і іншых.
Горы пустэльныя, большай часткай з выраўнаваны вяршынямі і скалістымі, моцна раздзелены схіламі. Большую частку пустыні займаюць пясчаныя масівы, адукаваныя паўзамацаванымі пяскамі. Найбольш распаўсюджаныя пясчаныя грады мерыдыянальнай арыентоўкі. Адносная вышыня град ад 3 да 30 м, максімальная — да 75 м.
Клімат рэзка кантынентальны. Лета гарачае, сярэдняя тэмпература ліпеня ад + 26 да + 29 °C, студзеня ад 0 да −9 °C. ападкаў каля 200 мм у год, яны выпадаюць галоўным чынам зімой і вясной.
На ўсёй тэрыторыі няма ні аднаго павярхоўнага вадацёку (акрамя перасыхальнай ракі Жанадар'і і каналаў), але маюцца багатыя запасы прэсных напорных падземных вод.
Пустыня размешчана ў асноўным у сярэдняй падзоне пустыняў умеранага пояса, а на поўдні на пераходзе да субтрапічных пустыняў.
Геалогія[правіць | правіць зыходнік]

Пустыня размешчана на Туранскай тэктанічнай пліце .
Раўнінныя прасторы складзеныя кайназойскімі глінамі і пяшчанікамі, на поўначы і паўночным захадзе-суглініста-супяшчанымі рачнымі адкладамі Жанадар'і , Куандар'і і іншых старажытных рэчышчаў Сырдар’і і старажытнага рэчышча Амудар’і — Акчадар’і, якія ўпадалі ў паўднёва-ўсходні кут Аральскае мора.
Горы складзеныя моцнадыслакаванымі і метамарфізаванымі палеазойскімі сланцамі, рагавікамі , вапнякамі, гранітамі.
У пустыні ля горада Зарафшан знаходзіцца адзін з найбуйнейшых кар’ераў па здабычы золата Мурунтау .
Побач з горадам Учкудук знаходзіцца радовішча уранавай руды, якая здабываецца кар’ерным спосабам.
Глебы[правіць | правіць зыходнік]
Глебы шэра-бурыя, пясчаныя (пяскі), гіпсавыя, ёсць саланцы і саланчакі.
На паўночным захадзе шмат такыраў , на поўдні-саланчакі.
Флора[правіць | правіць зыходнік]
У раслінным покрыве багатыя эфемеры і эфемероіды, у тым ліку дзікія цюльпаны.
Для пясчаных масіваў характэрныя Carex arenaria, Haloxylon persicum, віды родаў Calligonum, салянка Рыхтэра (Salsola richteri), для гліністых узвышшаў — палыновая і палынова-кустовая расліннасць.
На паўночным захадзе зараснікі Anabasis salsa з прымешкай салянак (Salsola), па далінах сухіх рэчышчаў — лясы з Haloxylon ammodendron.
Фаўна[правіць | правіць зыходнік]
Жывёлы пустыні прыстасаваныя да існавання без пастаяннага вадапою, атрымліваючы ваду цалкам або пераважна з ежы. Для памяншэння патрэбнасці ў вадзе многія жывёлы вядуць начны спосаб жыцця.
З млекакормячых сустракаюцца антылопа-джэйран (Gazella subgutturosa), Spermophilopsis leptodactylus і Spermophilus fulvus, віды падсямейства Gerbillinae і сямейства Dipodidae, барханны кот (Felis margarita) і Felis lybica, ваўкі (Canis lupus), стэпавыя лісіцы (Vulpes corsac), Lepus tolai, кажаны.
З птушак — жаўрук-смяцюх (Galerida cristata), Sylvia nana, Chlamydotis macqueenii, Podoces panderi, стэпавы арол (Aquila nipalensis), совы і іншыя.
Насяляюць змеі (эфа (Echis), Macrovipera lebetina, Eryx miliaris, Coluber), Varanus griseus caspius, Testudo horsfieldii, яшчаркі, і іншыя паўзуны.
Насельніцтва і эканоміка[правіць | правіць зыходнік]
Асновай гаспадаркі рэгіёну, акрамя хутка растучай эксплуатацыі нетраў, служыць жывёлагадоўля, у асноўным танкарунная і каракульская авечкагадоўля.
У цэнтральнай і заходняй частках пустыні выяўленыя буйныя артэзіянскія басейны, эксплуатаваныя ў многіх раёнах. У выніку праводзімых работ па абвадненні ствараецца вялікая колькасць дробных аазісаў, якія з’яўляюцца цэнтрамі жывёлагадоўчых гаспадарак.
У астанцовых гарах распрацоўваюцца мармур, графіт, біруза і інш., адкрыта некалькі залатарудных радовішчаў: Мурунтау , Амантай —Даугыз .
У цэнтры пустыні знаходзяцца радовішчы ўрану, фасфарытаў . На поўдні пустыні эксплуатуецца адно з найбуйнейшых у СНД газавых радовішчаў — Газлі .
Кызылкум перасякаюць аўтадарогі. У цэнтры Кызылкума знаходзіцца раённы цэнтр-пасёлак Тамдыбулак .
Імем пустыні названыя шакаладныя цукеркі «Кызыл-кум», практычна ідэнтычныя па смаку цукеркам «Кара-Кум », названым па імя пустыні Каракумы (якая знаходзіцца на паўднёвы захад ад Кызылкумаў).
Практычна ў цэнтры пустыні размешчаны горад Учкудук , які згадваецца ў вядомай песні гурта «Ялла » «Тры калодзежы ».
Зноскі
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- Югай Р. Л. История развития географических и картографических представлений о пустыне Кызылкум (с древнейших времён до середины XIX в.): Автореферат дис. на соискание учёной степени кандидата географических наук / Ташк. гос. ун-т им. В. И. Ленина. — Ташкент: [б. и.], 1964. — 21 с.
Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]
- Кызылкум у кнізе: Н. А. Гвоздецкий, Н. И. Михайлов. Физическая география СССР. М., 1978.