Беларуская фанетыка

Фанетычная сістэма беларускай мовы, «беларуская фанетыка»: гукавы лад беларускай літаратурнай мовы.

Гукавы склад

Улучае 6 галосных і 39 зычных гукаў. Часам да іх далічваюцца 9 падоўжаных адмен зычных гукаў, якія могуць выконваць фаналагічную функцыю. Некаторыя аўтары залічваюць у асноўны гукавы склад толькі 32 зычныя гукі, а 7 зычных азначаюць як рэдкія.

Галосныя: [а], [о], [у], [ы], [е], [і].

Зычныя: [б], [б’], [в], [в’], [г], [г’], [г´], [г´’], [з], [з’], [д], [дз], [дз’], [ж], [дж], [й], [к], [к’], [л], [л’], [м], [м’], [н], [н’], [п], [п’], [р], [с], [с’], [т], [ў], [ф], [ф’], [х], [х’], [ц], [ц’], [ч], [ш].

Падоўжаныя адмены зычных: [ж̅] [з̅’̅] [д̅з̅’̅] [л̅’̅] [н̅’̅] [с̅’̅] [ц̅’̅] [ч̅] [ш̅]

У цэлым, галосныя гукі беларускай мовы падобныя да аналагічных гукаў іншых усходнеславянскіх моваў. Але, напрыклад, адсутнічаюць аналагі рускіх [ъ] і [ь]. У складзе зычных гукаў:

• існуюць спецыфічныя [дз’], [дж], [ў], [ц’];
• няма мяккіх падоўжаных [ж̅’̅] і [ш̅’̅];
• заўсёды цвёрдыя [ч] і [р];
• гукі [г] заўсёды фрыкатыўныя, выбухныя гукі [г] практычна не існуюць, апроч некалькіх гістарычна іншаземных словаў;
• шырока ўжываюцца падоўжаныя зычныя на месцы гістарычнага спалучэння "мяккая зычная+j".

Гл.далей: Табліца артыкуляцыі беларускіх галосных, Табліца артыкуляцыі беларускіх зычных.

Артыкуляцыйная база

Агульныя рысы артыкуляцыйнай базы беларускай мовы — агульная ненапружанасць пры гукаўтварэнні, моцнае памякчэнне (палаталізацыя) адных зычных і цвёрдасць (велярызацыя) іншых.

З агульнай ненапружанасці вынікаюць: замена губна-губнога [в] у пэўных месцах на губна-губны [ў] і цвёрдае вымаўленне губных у канцы словаў і перад зычнымі (сем, дроб, сям'я [с'амйа]). Ненапружанасць кончыка языка пры памякчэнні зубных [д], [т] ператварае іх у мяккія змычна-шчылінныя [дз'] і [ц'], адпаведна.

Пераважная колькасць гукаў утвараюцца ў цэнтры ротавай поласці пры высокім агульным пад'ёме языка, самая актыўная частка яго — сярэдняя. У задняй частцы ротавай поласці ўтвараецца нязначная колькасць гукаў.

Ад многіх моваў беларуская адрозніваецца вялікай колькасцю мяккіх зычных. Пры ўтварэнні большасці мяккіх зычных кончык языка падымаецца да паднябення, што стварае ўражанне іх асаблівай мяккасці (палатальныя [з'] і інш.)

Характэрная і досыць яркая рыса — схільнасць да моцнага памякчэння зычных ("мяккасць") і велярызацыя ўсіх цвёрдых зычных.

«Спеўнасць» мовы праяўляецца ў адсутнасці рэдукцыі галосных.

Мяккія і цвёрдыя зычныя

Частка беларускіх зычных можа быць цвёрдымі і мяккімі, утвараючы пары.

Заўсёды цвёрдыя, без мяккіх адпаведнікаў: [ж], [ш], [дз], [дж], [ч], [ц], [р].

Заўсёды мяккія: [й].

Санорныя

Калі гэтыя гукі утвараюцца, паветра праходзіць праз поласць рота і поласць носа: [м], [н], [в], [л], [р], [м’], [н’], [в’], [л’], [ў] , [й].

Свісцячыя і шыпячыя зычныя

Паводле акустычнага ўражання вылучаюцца свісцячыя зычныя: [с], [з], [ц], [дз], [с’], [з’], [ц’], [дз’], і шыпячыя зычныя: [ш], [ж], [ч], [дж].

Падоўжаныя зычныя

У беларускай мове зычныя могуць адрознівацца даўжынёй гучання, якая паказвае на стык марфем: [ад̅ац’] аддаць, [ат̅ул’] адтуль.

Таксама даўжыня гучання зычных можа служыць дзеля адрознення словаў, набываючы, т.ч., фаналагічнае значэнне: насенне—на сене, мяккі ж— мякіш. Да такіх належаць: [з’], [с’], [дз’], [ц’], [ж], [ч], [л’], [н’].

Асаблівасці ў спалучэнні і вымаўленні гукаў

"Аканне" і "яканне"

Вымаўленне [о], [а], [э] як [а] (графічна — "а", "я") у ненаціскных складах.

"Дзеканне" і "цеканне"

Пераход гукаў [д] і [т] у, адпаведна, гукі [дз’] і [ц’] пры памякчэнні.

Прыстаўныя і ўстаўныя гукі

Наяўнасць прыстаўных і ўстаўных галосных перад збегам зычных і зычных перад націскнымі галоснымі. Таксама, наяўнасць устаўнога гуку [й] у некаторых іншамоўных словах.

Пераход галосных у зычныя

Пераход гуку [у] ў гук [ў] пасля галосных.

Чаргаванне складоў

З'яўленне, у выніку фанетычных працэсаў, чаргавання складоў "ро", "ло", "ле" са складамі, адпаведна, "ры" "лы" "лі".

Асаблівасці артыкуляцыі

У параўнанні, напр., з рускай мовай, цалкам падобныя губныя і зубныя, але значна адрозніваюцца паднябенныя, іншае месца артыкуляцыі [с’] [з’].

Наогул, пярэдне-сярэдне-паднябенныя гукі [с’] [з’] [ц’] [дз’] гэта найбольш характэрныя гукі беларускай мовы.

Асаблівасці памякчэння зычных

У параўнанні, напр., з рускай мовай, іншы характар памякчэння некаторых гукаў.

Пры памякчэнні наступных гукаў мяняюцца і спосаб, і месца ўтварэння: [д]—[дз’], [т]—[ц’].

Пры памякчэнні наступных гукаў мяняецца месца ўтварэння: [с], [з], [г], [к], [х].

Таксама, у асобную групу зацвярдзелых вылучаюцца: [ш], [ж], [ч], [дж], [р], [ц].

Артыкуляцыя зычных

Артыкуляцыйна-фізіялагічная класіфікацыя зычных:

	Губна-губныя	Губна-зубныя	Зубныя	Пярэднеязычныя дарсальныя	Пярэднеязычныя апікальныя	Сярэднеязычныя	Заднеязычныя
Насавыя	m /м/ mʲ /м’/		n̪ /н/	nʲ /н’/
Змычныя	p /п/ pʲ /п’/ b /б/ bʲ /б’/		t̪ /т/ d̪ /д/				k /к/ kʲ /к’/ ɡ /г/† ɡʲ /г’/†
Змычна-шчылінныя			t͡s̞ /т͡с (ц)/ d͡z̞ /д͡з (ѕ)/	t͡s̞ʲ /т͡с’ (ц’)/ d͡z̞ʲ /д͡з’ (ѕ’)/	t͡ʂ /т͡ш (ч)/ d͡ʐ /д͡ж (џ)/
Шчылінныя		f /ф/ fʲ /ф’/ v /в/ vʲ /в’/	s̞ /с/ z̞ /з/	s̞ʲ /с’/ z̞ʲ /з’/	ʂ /ш/ ʐ /ж/		x /х/ xʲ /х’/ ɣ /ғ/ ɣʲ /ғ’/
Дрыжачыя			r /р/
Ротавыя			l̪ /л/	l̪ʲ /л’/		j /й/	w /ў/

Артыкуляцыя галосных

Артыкуляцыйна-фізіялагічная класіфікацыя галосных:

Арфаграфія	МФА	Апісанне	Прыклады
i	[i]	верхні, неагублены, пярэдняга рада	лiст
э	[ɛ]	сярэдні, неагублены, пярэдняга рада	гэты
ы	[ɨ]	верхні, неагублены, сярэдняга рада	мыш
a	[a]	ніжні, неагублены, сярэдняга рада	кат
у	[u]	верхні, агублены, задняга рада	шум
о	[ɔ]	сярэдні, агублены, задняга рада	кот

У залежнасці ад пазіцыі, у беларускай мове галосныя могуць мяняць свой характар без змянення асноўных акустычных якасцяў, напр., пасля мяккіх зычных галосныя бываюць больш пярэднімі чым пасля цвёрдых.

Крыніцы

• Фанетыка беларускай літатурнай мовы / І. Р. Бурлыка, Л. Ц. Выгонная, Г. В. Лосік, А. І. Падлужны; Рэд. А. І. Падлужны. — Мн.:Навука і тэхніка, 1989. — 335 с ISBN 5-343-00292-7
• Беларуская мова: Вучэб. дапам. / Э. Д. Блінава, Н. В. Гаўрош, М. Ц. Кавалёва і інш.; Пад рэд. М. С. Яўневіча. — Мн. : Выш. школа, 1991. ISBN 5-339-00539-9
• Падлужны А. І. Артыкуляцыя гукаў // Беларуская мова: Энцыклапедыя / Беларус. Энцыкл.; пад. рэд. А. Я. Міхневіча; рэдкал Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 654 с. ISBN 5-85700-126-9
• Сучасная беларуская мова: Уводзіны. Фанетыка. Фаналогія. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія. Лексікалогія. Лексікаграфія. Фразеалогія. Фразеаграфія: Вучэб. дапам. / Я. М. Камароўскі, В. П. Красней, У. М. Лазоўскі і інш. — 2-е выд., дапрац. і дап. — Мн. : Выш. школа, 1995. — 334 с. ISBN 985-06-0075-6.