Баскі: Розніца паміж версіямі

	Баскі
	баскскія танцоры
Агульная колькасць	1,2 ~ 1,7 млн. чалавек (ацэнка)
Рэгіёны пражывання	Іспанія; Францыя, Лацінская Амерыка
Мова	баскская мова
Рэлігія	каталіцтва
Блізкія этнічныя групы

Інтэрактыўны прагляд гісторыі

[недагледжаная версія]

← Папярэдняя праўка Наступная праўка →

Змесціва выдалена Змесціва дададзена

ВізуальнаВікіразметка

Лінейны

Версія ад 20:01, 14 жніўня 2014

Ба́скі (саманазва: euskaldunak) — этнас, які ў большасці гістарычна пражывае на поўначы Іспаніі ў правінцыях Краіна Баскаў і Навара і на паўднёвым-захадзе Францыі, якія агулам складаюць гістарычны рэгіён Краіна Баскаў. Агульная колькасць баскаў, паводле ацэнак, дасягае да 12 мільёнаў чалавек. Існуюць некалькі недаказаных гіпотэз наконт паходжання баскаў. Гэтак паводле некаторых з іх, баскі альбо нашчадкі іберыйцаў, альбо далёкія сваякі каўказскіх народаў, альбо нават частка старажытнага даіндаеўрапейскага першабытнага насельніцтва Еўропы.

Паходжанне

На цяперашні час агульнапрынята, што баскі не з'яўляюцца роднаснымі іншым этнасам Еўропы, якія належаць да індаеўрапейцаў (большая частка этнасаў Еўропы), фіна-вуграў (венгры, фіны, саамы, эстонцы, шэраг народаў еўрапейскае Расіі) і семітаў (мальтыйцы).

Шэраг гісторыкаў і лінгвістаў ставілі спробы высветліць роднасныя сувязі баскаў з іншай дараманскай этнапляменнай групай Іспаніі, іберамі, аднак яе гістарычныя і лінгвістычныя аргументы на цяперашні час лічацца недастаткова абгрунтаванымі (так, мовазнаўцы ХІХ ст. адзначаліся пэўнымі нацяжкамі і няправільнымі этымалогіямі ў пошуку роднасці між ібергскай і басконскай мовай). Пазней паўстала гіпотэза аб роднасці баскаў з аквітанамі (неіндаеўрапейскім насельніцтвам поўдня Францыі пачатку н.э.), якая ў некаторай ступені пацвярджаецца дзякуючы некаторай этымалагічнай сувязі між зафіксаванымі аквітанскімі імёнамі і сучаснымі лексемамі басконскай мовы. Сярод савецкіх мовазнаўца была папулярнай гіпотэза сувязі баскаў з картвельскімі народамі, якая, аднак, моцна крытыкавалася заходнімі даследчыкамі. У параўнальна нядаўнія часы пэўныя штуршкі атрымалі гіпотэза васконскага субстрату (згодна з якой баскі ўяўляюць сабой рэшткі роднасных даіндаеўрапейскіх этнасаў прыатлантычнага рэгіёна) і сіна-каўказская гіпотэза (пастулюе даўнюю роднасць баскаў з сіна-тыбецкімі, паўночнакаўказскімі, тырэнскімі, гурыта-ўрарцкімі народамі і шэрагам іншых).

Некаторыя гісторыкі адзначаюць у Краіне Баскаў даўнюю прысутнасць індаеўрапейскіх тапонімаў, што, на іх думку, можа сведчыць на карысць позняй міграцыі баскаў у гэты рэгіён.

Гісторыя

У дагістарычныя поры продкі баскаў былі шырока распаўсюджаныя ў заходняй Еўропе, засяляючы тэрыторыі Іспаніі (іберыйцы), Францыі (аквітанцы) і паўднёвую Бельгію. Пасля былі выцеснены кельтамі.

Да X ст. краіна баскаў разам з правінцыяй Навара утварала Каралеўства Навара, якое ў наступстве ўвайшло ў склад Іспаніі. Да сярэдзіны XIX ст. баскі карысталіся адмысловымі правамі і мелі некаторую аўтаномію ў дачыненні іспанскай кароны.

За ўсю сваю гісторыю ў баскаў толькі аднойчы была ўласная дзяржава. Падчас грамадзянскай вайны ў Іспаніі баскі ў кастрычніку 1936 абвясцілі рэспубліку Эўскадзі, якая аднак ужо ў чэрвені 1937 перастала існаваць.

У канцы эпохі дыктатуры Франсіска Франка утварылася падпольная басконская арганізацыя Эўскадзі Та Аскатасуна (бел.: Басконія і свабода), вядомай пад скаротам ЭТА. Яе мэтай было вызваленне ад дыктатуры і ўтварэнне незалежнай баскскай дзяржавы. Для гэтага яна выкарыстала тактыку тэрарыстычных актаў, якія яна праводзіла па ўсёй Іспаніі. У якасці аднаго з метадаў фінансавання ЭТА шантаж прадпрымальнікаў і прымус іх да выплаты так званага «рэвалюцыйнага падатку», займалася таксама рабункамі банкаў і выкраданнямі людзей для атрымання выкупу.

Мова

Нацыянальная мова — басконская, таксама распаўсюджаныя іспанская мова (асабліва ў Навары) і французская (у сумежных частках Францыі) мовы. Баскі з'яўляецца адзіным заходнееўрапейскі народам, які не размаўляе на мове індаеўрапейскай групы. Басконская мова лічыцца ізаляванай мовай, бо ў лінгвістаў дагэтуль не атрымалася выявіць аніводнай сур'ёзнай сувязі басконскай мовы з іншымі мовамі.

Зыходзячы з праблемы паходжання баскаў, сярод лінгвістаў здаўна прадпрымаюцца спробы па выяўленні генетычных сувязяў басконскай мовы з іншымі. Першай падобнай гіпотэзай стала спроба выяўлення сувязі між басконскай і ібергскай мовай (мова ібераў — аднаго з даіндаеўрапейскага насельніцтва Іспаніі), якая, аднак, пазней стала крытыкавацца за нацяжкі пры пошуку агульнай этымалогіі. Пазней ставіліся спробы выявіць роднасныя сувязі мовы з картвельскімі мовамі (была асабліва папулярнай сярод савецкіх мовазнаўцаў, моцна крытыкавалася заходнімі басколагамі). Найбольш прадстаўнічымі сучаснымі гіпотэзамі з'яўляюцца гіпотэзы роднасці басконскай мовы з аквітанскай мовай (неідэнтыфікаванай мовай поўдня Францыі пачатку н.э.) або сіна-каўказскімі (аб'ядноўвае басконскую, паўночнакаўказскую, сіна-тыбецкія, тырэнскія, гурыта-ўрарцкія, енісейскія мовы, мовы на-дэнэ і мову бурушаскі, але і само гэта аб'яднанне з'яўляецца дыскусійным). Пэўнай падтрымкай сярод заходніх басколагаў карыстаецца гіпотэза васконскага субстрату (гл. вышэй), якая грунтуецца на еўрапейскай гідраніміі. Лексіка і марфалагічны лад мовы рэзка адрозніваюцца ад усіх моў Еўропы.

На грунце басконскай мовы ўзнікла крэольская мова эрамінчэла — мова цыганоў Краіны Баскаў.

Пісьмовая мова на аснове лацініцы, разам з іспанскай з'яўляецца афіцыйнай мовай Краіны Баскаў і Навары.

Колькасць

Колькасць баскаў у 2006 годзе ў Іспаніі ацэньвалася ў 700,000 — 1,000,000 чалавек, з якіх, аднак, толькі траціна валодае баскскай мовай, яшчэ 200,000 — 400,000 баскаў жыве ў Францыі, і каля чверці мільёна — у краінах Лацінскай Амерыкі. Такім чынам агульная колькасць баскаў у свеце — 1,2 — 1,7 млн чалавек.

Культура

Развітыя архаічныя віды спорту: «Эстропадак» — спаборніцтвы па веславанні, дзе каманды па 13 чалавек выступаюць на хуткасных лодках з нерухома замацаванымі сядзеннямі.

«Айсколаріак» — гэта дрывасекі, якія ў шалёным тэмпе стараюцца раскалоць камлюк або ствол дрэва хутчэй сапернікаў.

Грузы або камяні вагай да 300 кг адрываюць ад зямлі асілкамі, якія па знешнім выглядзе часцяком нагадваюць японскіх барцоў сумо.

На сельскіх святах наймацнейшыя часта наладжваюць мнагаборства па эры кіролак (бел.: сельскі спорт), калі ўдзельнікі спаборнічаюць, хто далей працягне два 50-кілаграмовых грузы, хто хутчэй прабяжыць з мяшком пяску вагай 80 кг на плячах і хто хутчэй працуе касой.

Пелота, найвядомейшы баскскі від спорту і правобраз сучаснага сквошу, нават дэманстраваўся на Алімпіядзе 1992 г.

Вядомыя баскі

Жан Ануй, драматург
Піа Бароха, іспанскі пісьменнік
Сімон Балівар, барацьбіт за незалежнасць краін Паўднёвай Амерыкі
Андрэ Дасары, оперны спявак і шансанье
Хуан Хасэ Ібарэтчэ, прэм'ер-міністр Краіны баскаў, прыхільнік незалежнасці ад Іспаніі
Далорэс Ібаруры, іспанская рэвалюцыянерка
Рубен Ібаруры, герой Савецкага Саюза, сын Далорэс Ібаруры
Мішэль Камдэсю, фінансіст
Ігнацый Лаёла, заснавальнік ордэна езуітаў
Марыс Равель, кампазітар
Пабла Сарасатэ, кампазітар
Хуан Себасцьян Элькана, мараплавец, які завяршыў экспедыцыю Магелана
Мігель дэ Унамуна, іспанскі філосаф, пісьменнік, грамадскі дзеяч
Каралі Навары
П'ер Эрыгон — матэматык

Гл. таксама

Спасылкі

@@ Радок 9: / Радок 9: @@
  | related   =
 }}
+'''Ба́скі''' (саманазва: ''euskaldunak'') — этнас, які ў большасці гістарычна пражывае на поўначы [[Іспанія|Іспаніі]] ў правінцыях [[Краіна Баскаў]] і [[Навара, аўтаномная супольнасць|Навара]] і на паўднёвым-захадзе Францыі, якія агулам складаюць гістарычны рэгіён [[Краіна Баскаў, гістарычны рэгіён|Краіна Баскаў]]. Агульная колькасць баскаў, паводле ацэнак, дасягае да 12 мільёнаў чалавек. Існуюць некалькі недаказаных гіпотэз наконт паходжання баскаў. Гэтак паводле некаторых з іх, баскі альбо нашчадкі [[іберыйцы|іберыйцаў]], альбо далёкія сваякі каўказскіх народаў, альбо нават частка старажытнага даіндаеўрапейскага першабытнага насельніцтва [[Еўропа|Еўропы]].
-'''БАСКІ''', народ у паўночнай [[Іспанія|Іспаніі]] і паўднёва-заходняй [[Францыя|Францыі]].
-{{Змест злева}}
-== Мова, паходжанне і колькасць ==
-Баскі - адзіны заходнееўрапейскі народ, які не размаўляе на [[Індаеўрапейская моўная група|мове індаеўрапейскай групы]]. [[Баскская мова]] ({{lang-eu|Euskara}}) лічыцца [[ізаляваная мова|ізаляванай мовай]], бо ў [[лінгвістыка|лінгвістаў]] дагэтуль не атрымалася выявіць ніводнай сур'ёзнай сувязі баскскай мовы з іншымі мовамі.
+== Паходжанне ==
-Паходжанне баскаў гэтаксама не высветленае. Існуюць некалькі недаказаных гіпотэз, паводле якіх баскі альбо нашчадкі [[іберыйцы|іберыйцаў]], альбо далёкія сваякі каўказскіх народаў, альбо нават частка старажытнага да–індаеўрапейскага першабытнага насельніцтва [[Еўропа|Еўропы]].
+На цяперашні час агульнапрынята, што баскі не з'яўляюцца роднаснымі іншым этнасам Еўропы, якія належаць да індаеўрапейцаў (большая частка этнасаў Еўропы), фіна-вуграў ([[венгры]], [[фіны]], [[саамы]], [[эстонцы]], шэраг народаў еўрапейскае [[Расія|Расіі]]) і семітаў ([[мальтыйцы]]).
+Шэраг гісторыкаў і лінгвістаў ставілі спробы высветліць роднасныя сувязі баскаў з іншай дараманскай этнапляменнай групай Іспаніі, іберамі, аднак яе гістарычныя і лінгвістычныя аргументы на цяперашні час лічацца недастаткова абгрунтаванымі (так, мовазнаўцы [[19 стагоддзе|ХІХ]] ст. адзначаліся пэўнымі нацяжкамі і няправільнымі [[этымалогія]]мі ў пошуку роднасці між ібергскай і басконскай мовай). Пазней паўстала гіпотэза аб роднасці баскаў з аквітанамі (неіндаеўрапейскім насельніцтвам поўдня Францыі пачатку н.э.), якая ў некаторай ступені пацвярджаецца дзякуючы некаторай этымалагічнай сувязі між зафіксаванымі аквітанскімі імёнамі і сучаснымі лексемамі басконскай мовы. Сярод савецкіх мовазнаўца была папулярнай гіпотэза сувязі баскаў з картвельскімі народамі, якая, аднак, моцна крытыкавалася заходнімі даследчыкамі. У параўнальна нядаўнія часы пэўныя штуршкі атрымалі [[гіпотэза васконскага субстрату]] (згодна з якой баскі ўяўляюць сабой рэшткі роднасных даіндаеўрапейскіх этнасаў прыатлантычнага рэгіёна) і [[сіна-каўказская гіпотэза]] (пастулюе даўнюю роднасць баскаў з сіна-тыбецкімі, паўночнакаўказскімі, тырэнскімі, гурыта-ўрарцкімі народамі і шэрагам іншых).
-Колькасць баскаў у 2006 годзе ў Іспаніі ацэньвалася ў 700,000 – 1,000,000 чалавек, з якіх, аднак, толькі траціна валодае баскскай мовай, яшчэ 200,000 - 400,000 баскаў жыве ў Францыі, і каля чверці мільёна - у краінах [[Лацінская Амерыка|Лацінскай Амерыкі]]. Такім чынам агульная колькасць баскаў у свеце - 1,2 - 1,7 млн. чалавек.
+Некаторыя гісторыкі адзначаюць у Краіне Баскаў даўнюю прысутнасць індаеўрапейскіх тапонімаў, што, на іх думку, можа сведчыць на карысць позняй міграцыі баскаў у гэты рэгіён.
 == Гісторыя ==
 У дагістарычныя поры продкі баскаў былі шырока распаўсюджаныя ў заходняй Еўропе, засяляючы тэрыторыі [[Іспанія|Іспаніі]] ([[іберыйцы]]), [[Францыя|Францыі]] ([[аквітанцы]]) і паўднёвую [[Бельгія|Бельгію]]. Пасля былі выцеснены [[Кельты|кельтамі]].
-[[Image:Basque Country Location Map.svg|framed|left|Абшар асноўнага рассялення баскаў]]
+[[Image:Basque Country Location Map.svg|left|міні|Абшар асноўнага рассялення баскаў]]
 Да [[X стагоддзе|X]] ст. краіна баскаў разам з правінцыяй [[Навара (аўтаномная супольнасць)|Навара]] утварала [[Каралеўства Навара]], якое ў наступстве ўвайшло ў склад Іспаніі. Да сярэдзіны [[стагоддзе|XIX]] ст. баскі карысталіся адмысловымі правамі і мелі некаторую [[аўтаномія|аўтаномію]] ў дачыненні іспанскай кароны.
@@ Радок 27: / Радок 27: @@
 У канцы эпохі дыктатуры [[Франсіска ФРАНКА|Франсіска Франка]] утварылася падпольная басконская арганізацыя ''Эўскадзі Та Аскатасуна'' ({{lang-be|Басконія і свабода}}), вядомай пад скаротам [[ЭТА]]. Яе мэтай было вызваленне ад дыктатуры і ўтварэнне незалежнай баскскай дзяржавы. Для гэтага яна выкарыстала тактыку [[тэрарызм|тэрарыстычных]] актаў, якія яна праводзіла па ўсёй Іспаніі. У якасці аднаго з метадаў фінансавання ЭТА шантаж прадпрымальнікаў і прымус іх да выплаты так званага «рэвалюцыйнага падатку», займалася таксама рабункамі [[банк]]аў і выкраданнямі людзей для атрымання выкупу.
+== Мова ==
+Нацыянальная мова — [[басконская мова|басконская]], таксама распаўсюджаныя іспанская мова (асабліва ў Навары) і французская (у сумежных частках Францыі) мовы. Баскі з'яўляецца адзіным заходнееўрапейскі народам, які не размаўляе на [[індаеўрапейскія мовы|мове індаеўрапейскай групы]]. Басконская мова лічыцца [[ізаляваная мова|ізаляванай мовай]], бо ў [[лінгвістыка|лінгвістаў]] дагэтуль не атрымалася выявіць аніводнай сур'ёзнай сувязі басконскай мовы з іншымі мовамі.
+Зыходзячы з праблемы паходжання баскаў, сярод лінгвістаў здаўна прадпрымаюцца спробы па выяўленні генетычных сувязяў басконскай мовы з іншымі. Першай падобнай гіпотэзай стала спроба выяўлення сувязі між басконскай і ібергскай мовай (мова ібераў — аднаго з даіндаеўрапейскага насельніцтва Іспаніі), якая, аднак, пазней стала крытыкавацца за нацяжкі пры пошуку агульнай этымалогіі. Пазней ставіліся спробы выявіць роднасныя сувязі мовы з [[картвельскія мовы|картвельскімі]] мовамі (была асабліва папулярнай сярод савецкіх мовазнаўцаў, моцна крытыкавалася заходнімі басколагамі). Найбольш прадстаўнічымі сучаснымі гіпотэзамі з'яўляюцца гіпотэзы роднасці басконскай мовы з [[аквітанская мова, старажытная|аквітанскай]] мовай (неідэнтыфікаванай мовай поўдня Францыі пачатку н.э.) або [[сіна-каўказскія мовы|сіна-каўказскімі]] (аб'ядноўвае басконскую, [[паўночнакаўказскія мовы|паўночнакаўказскую]], [[сіна-тыбецкія мовы|сіна-тыбецкія]], тырэнскія, гурыта-ўрарцкія, [[енісейскія мовы]], мовы на-дэнэ і мову [[бурушаскі]], але і само гэта аб'яднанне з'яўляецца дыскусійным). Пэўнай падтрымкай сярод заходніх басколагаў карыстаецца гіпотэза васконскага субстрату (гл. вышэй), якая грунтуецца на еўрапейскай [[гідранімія|гідраніміі]]. [[Лексіка]] і [[марфалогія, лінгвістыка|марфалагічны]] лад мовы рэзка адрозніваюцца ад усіх моў Еўропы.
+На грунце басконскай мовы ўзнікла крэольская мова [[эрамінчэла]] — мова [[цыганы|цыганоў]] Краіны Баскаў.
+Пісьмовая мова на аснове [[лацініца|лацініцы]], разам з іспанскай з'яўляецца афіцыйнай мовай Краіны Баскаў і Навары.
+== Колькасць ==
+Колькасць баскаў у 2006 годзе ў Іспаніі ацэньвалася ў 700,000 — 1,000,000 чалавек, з якіх, аднак, толькі траціна валодае баскскай мовай, яшчэ 200,000 — 400,000 баскаў жыве ў Францыі, і каля чверці мільёна — у краінах [[Лацінская Амерыка|Лацінскай Амерыкі]]. Такім чынам агульная колькасць баскаў у свеце — 1,2 — 1,7 млн чалавек.
 == Культура ==
 Развітыя архаічныя віды спорту:
-«''Эстропадак''» — спаборніцтвы па веславанні, дзе каманды па 13 чалавек выступаюць на хуткасных лодках з нерухома замацаванымі сядзеннямі.
+«''Эстропадак''» — спаборніцтвы па веславанні, дзе каманды па 13 чалавек выступаюць на хуткасных лодках з нерухома замацаванымі сядзеннямі.
-«''Айсколаріак''» — гэта дрывасекі, якія ў шалёным тэмпе стараюцца раскалоць камлюк або ствол дрэва хутчэй сапернікаў.
+«''Айсколаріак''» — гэта дрывасекі, якія ў шалёным тэмпе стараюцца раскалоць камлюк або ствол дрэва хутчэй сапернікаў.
-Грузы або камяні вагай да 300 кг адрываюць ад зямлі асілкамі, якія па знешнім выглядзе часцяком нагадваюць японскіх барцоў [[сумо]].
+Грузы або камяні вагай да 300 кг адрываюць ад зямлі асілкамі, якія па знешнім выглядзе часцяком нагадваюць японскіх барцоў [[сумо]].
-На сельскіх святах наймацнейшыя часта наладжваюць мнагаборства па ''эры кіролак'' ({{lang-be|сельскі спорт}}), калі ўдзельнікі спаборнічаюць, хто далей працягне два 50-кілаграмовых грузы, хто хутчэй прабяжыць з мяшком пяску вагай 80 кг на плячах і хто хутчэй працуе касой.
+На сельскіх святах наймацнейшыя часта наладжваюць мнагаборства па ''эры кіролак'' ({{lang-be|сельскі спорт}}), калі ўдзельнікі спаборнічаюць, хто далей працягне два 50-кілаграмовых грузы, хто хутчэй прабяжыць з мяшком пяску вагай 80 кг на плячах і хто хутчэй працуе касой.
-''Пелота'', найвядомейшы баскскі від спорту і правобраз сучаснага сквошу, нават дэманстраваўся на Алімпіядзе 1992 г.
+''Пелота'', найвядомейшы баскскі від спорту і правобраз сучаснага сквошу, нават дэманстраваўся на Алімпіядзе 1992 г.
 == Вядомыя баскі ==
@@ Радок 57: / Радок 69: @@
 * [[П'ер Эрыгон]] — матэматык
-== Глядзі таксама ==
+== Гл. таксама ==
 * [[Баскская нацыяналістычная партыя]]
 * [[Басконія]]
 == Спасылкі ==
 *
 [[Катэгорыя:Народы Еўропы]]