Квамэ Нкрума

Квамэ Нкрума
Francis Nwia Kofie Kwame Nkru-mah
прэзідэнт Ганы[d] 1 ліпеня 1960 — 24 лютага 1966
Пераемнік	Joseph Arthur Ankrah[d]
старшыня Арганізацыі афрыканскага адзінства[d] 21 кастрычніка 1965 — 24 лютага 1966
Папярэднік	Гамаль Абдул Насер
Пераемнік	Joseph Arthur Ankrah[d]
прэм'ер-міністр Ганы[d] 6 сакавіка 1957 — 1 ліпеня 1960
Member of the 1st Parliament of the Gold Coast[d] 20 лютага 1951 — 1954
член 2-га парламента Залатога Берага[d] 15 чэрвеня 1954 — 17 ліпеня 1956
Member of the 1st Parliament of the 1st Republic of Ghana[d] 1956 — 30 жніўня 1960
міністр абароны Ганы[d] 1959 — 1960
прэзідэнт Гвінеі[d] 1966 — 27 красавіка 1972
Нараджэнне	21 верасня 1909(1909-09-21)[…] Nkroful[d], Ellembelle District[d], Заходні рэгіён, Гана
Смерць	27 красавіка 1972(1972-04-27)[…] (62 гады) Бухарэст, Румынія
Месца пахавання	в. Нкрофу, у 1992 годзе перапахаваны ў Мемарыяльным парку імя Квамэ Нкрума ў Акры
Бацька	Кофі Нганлома
Маці	Элізабет Ньянібах
Дзеці	Gamal Nkrumah[d], Samia Nkrumah[d] і Sekou Nkrumah[d]
Нацыянальнасць	нзіма
Веравызнанне	каталіцызм
Партыя	Convention People's Party[d] United Gold Coast Convention[d]
Член у	Phi Beta Sigma[d]
Адукацыя	Універсітэт Лінкальна Лонданская школа эканомікі і палітычных навук University of Pennsylvania Graduate School of Education[d] Школа Ачымота[d] Універсітэт Лінкальна
Званне	фельдмаршал
Узнагароды	кавалер Вялікага крыжа, дэкараванага Вялікай стужкай ордэна «За заслугі перад Італьянскай Рэспублікай»[d] (25 верасня 1963)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Квамэ Нкрума (Фрэнсіс Нвія Кофі Квамэ Нкрума, англ.: Francis Nwia Kofie Kwame Nkru-mah, 21 верасня 1909, вёска Нкрофул, Гана — 27 красавіка 1972, Бухарэст, Румынія), ганскі філосаф, сацыёлаг і палітолаг; першы прэм’ер-міністр (1957—1960) і першы прэзідэнт (1960—1966) незалежнай Ганы.

Біяграфія

Квамэ Нкрума нарадзіўся 21 верасня 1909 года ў вёсцы Нкрофул (сучасны раён Заходняе Аханці ў Заходняй вобласці Ганы). Па традыцыі, прынятай у акан, дзіцяці далі імя ў адпаведнасці з днём тыдня, у які ён нарадзіўся, — Квамэ (субота). Па этнічнай прыналежнасці — нзіма, бацька і маці былі з аднаго племя, але з розных кланаў: бацька — з клана азона, маці — з клана анона. З-за таго, што ў нзіма спадчына перадаецца па матчынай лініі, Квамэ належаў клану маці. Па паходжанні, Квамэ мог прэтэндаваць на троны правадыроў двух плямёнаў — нсаэум і дадзьесо. Пры нараджэнні быў ахрышчаны паводле абраду рымска-каталіцкай царквы. Нарадзіўся ў сям’і рамесніка-ювеліра, які займаўся чаканкай. Быў адзіным сынам сваёй маці, аднак ў яго бацькі былі дзеці ад іншых жонак (усяго ў сям’і было чатырнаццаць чалавек). Разам з маці жыў у Нкрофуле да трох гадоў, пасля чаго яны пераехалі да бацькі, які працаваў у Халф-Асіні.

Навучанне на радзіме

У Халф-Асіні Квамэ пайшоў у мясцовую каталіцкую місіянерскую школу. Навучанне было платным, і не ўсе бацькі аддавалі сваіх дзяцей вучыцца, але маці Квамэ настаяла на гэтым. Школа была вельмі беднай, заняткі праходзілі ў адным пакоі, усе класы займаліся па чарзе. У школе ўжываліся цялесныя пакаранні. У дзяцінстве Квамэ быў рэлігійны, наведваў царкву і прыслугоўваў пры імшах.

У школе Квамэ правучыўся восем гадоў, пасля чаго там жа стаў выкладчыкам. У 1926 годзе яго заўважыў рэктар Педагагічнага каледжа з Акры. Гэта стала паваротным момантам у жыцці Квамэ — з правінцыйнага гарадка ён трапіў у найбуйнейшы горад краіны, яе палітычны і культурны цэнтр. Нягледзячы на складанасці, Квамэ вырашыў не кідаць вучобу. У гэтым жа годзе ў яго памёр бацька, і вялікая сям’я распалася.

У 1927 годзе ў Ачымоце, горадзе блізу Акры, адкрыўся Каледж прынца Валійскага. Заснавальнікамі каледжа былі сэр Гордан Гагісберг, губернатар Залатога Берагу, Джэймс Эма Квегіір Агрэй, вядомы місіянер і настаўнік, і вялебны Аляксандр Фрэйзер. Пры падтрымцы прынца Валійскага каледж стаў самай адукаванай установай у краіне. Квегіір Аггрей, сам мясцовы ўраджэнец, дамогся таго, што выкладаць ў каледжы маглі і афрыканцы, а не толькі еўрапейцы. Каледж навучаў дзяцей з шасці гадоў, і ў ім дазвалялася вучыцца як хлопчыкам, так і дзяўчынкам. У адрозненне ад ранейшых місіянерскіх навучальных устаноў каледж дапускаў свабоднае навучанне рэлігіі. У будучыні выпускнікамі каледжа станавіліся такія знакамітыя дзеячы Ганы як Эдвард Акуфа-Ада, Джэры Ролінгс і іншыя. Першым афрыканцам сярод выкладчыкаў каледжа стаў сам Квегіір Агрэй, і яго асоба зрабіла моцнае ўражанне на Квамэ, разбудзіўшы ў ім «пачуццё нацыяналізму». Ледзь зводзячы канцы з канцамі, Квамэ працягваў навучанне і на прыкладзе Агрэя пачаў марыць аб вучобе за мяжой.

У 1928 Педагагічны каледж быў аб’яднаны з каледжам прынца Валійскага, і Квамэ стаў адным з першых, каго рыхтавалі да выкладчыцкай дзейнасці ў Ачымоце. Ён вывучаў пачатку вышэйшай матэматыкі, увядзенне ў латынь, удзельнічаў у спектаклях. Разам з сябрамі па вучобе займаўся гульнёй на народных інструментах. У апошні год навучання Квамэ прызначылі прэфектам (старэйшым вучнем у школе, сачыльным за дысцыплінай), у гэты ж час ён пачаў цікавіцца аратарскім мастацтвам.

У 1930 Квамэ скончыў навучанне, і яго запрасілі на пасаду выкладчыка рымска-каталіцкай пачатковай школы ў Эльміне. Працуючы настаўнікам, Квамэ рабіў спробы арганізаваць у Эльміне Асацыяцыю настаўнікаў. Праз год яго прызначылі дырэктарам школы ў Аксіме. У Аксіме ён пачаў рыхтавацца да экзаменаў у Лонданскі ўніверсітэт, аднак праваліў іх. Тут жа ён упершыню сустрэўся з С. Р. Вудам, сакратаром Нацыянальнага кангрэса Брытанскай Заходняй Афрыкі, які пазнаёміў Квамэ з палітыкай і падтрымаў яго ідэю паехаць у Амерыку.

Праз два гады Квамэ перайшоў выкладаць у рымска-каталіцкую семінарыю ў Амісана, каля Эльміны. У яе сценах ён сур’ёзна задумваўся над тым, каб стаць членам ордэна езуітаў і прысвяціць сябе служэнню Богу. Аднак жаданне вучыцца далей атрымала ўверх, і Квамэ пачаў прадпрымаць намаганні для таго, каб апынуцца ў Амерыцы.

Навучанне за мяжой

Квамэ падаў заяву ва Універсітэт Лінкальна ў Пенсільваніі і атрымаў станоўчы адказ. Універсітэт Лінкальна быў адной з першых навучальных устаноў у Злучаных Штатах, якая дазваляла афраамерыканцам атрымаць вышэйшую адукацыю. Але, каб апынуцца ў Амерыцы, спачатку патрабавалася дабрацца да Англіі і атрымаць візу, бо амерыканскіх пасольстваў на Залатым Беразе не было. На ўсе гэтыя паездкі патрабаваліся грошы. Для таго каб іх здабыць, Квамэ дабіраецца безбілетнікам на параходзе ў Лагас, дзе жыў адзін з яго сваякоў, і той пагадзіўся яму дапамагчы. Квамэ адпраўляецца ў Лондан, адкуль едзе ў ЗША і прыбывае туды ў канцы кастрычніка 1935 года, спазніўшыся на два месяцы да пачатку курса.

Абмежаваны ў сродках, студэнт стараўся добра вучыцца, каб атрымліваць стыпендыю, якая магла часткова пакрыць яго выдаткі. Аднак даводзілася і падпрацоўваць: Квамэ працаваў асістэнтам ў бібліятэцы, афіцыянтам у сталовай, пісаў за ўзнагароджанне навучальныя даклады для іншых студэнтаў, гандляваў рыбай, працаваў на мылаварнай фабрыцы. Падчас летніх канікул Квамэ падпрацоўваў на марскіх судах далёкага плавання, пакуль на пачалася вайна. Скончыўшы ўстанову ў 1939 годзе, ён атрымлівае ступень бакалаўра эканомікі, сацыялогіі і тэалогіі. Квамэ хацеў працягнуць навучанне на факультэце журналістыкі Калумбійскага ўніверсітэта, аднак для гэтага ў яго не было сродкаў. Больш за тое, у яго застаўся доўг у сваёй альма-матэр. У сілу гэтага ён быў вымушаны прыняць прапанову застацца ва ўніверсітэце Лінкальна на пасады асістэнта лектара па філасофіі.

Адначасова з выкладаннем Квамэ працягнуў адукацыю. Яго прынялі ў багаслоўскую семінарыю Універсітэта Лінкальна, ён слухаў курсы лекцый у Пенсільванскага універсітэце па філасофіі і педагогіцы. Квамэ чытаў шмат пропаведзей у цэрквах, наведвае негрыцянскія сям’і. У 1942 скончыў семінарыю са ступенню бакалаўра багаслоўя, а ў Пенсільванскім ўніверсітэце атрымаў ступень магістра педагагічных навук. Пачаў самастойна чытаць лекцыі па філасофіі, грэцкай гісторыі, гісторыі неграў. У лютым 1943 года атрымаў ступень магістра філасофіі ў Пенсільванскім універсітэце, пачынаў рыхтавацца да іспытаў на ступень доктара філасофіі.

Аднак цяжкія ўмовы жыцця падарвалі здароўе Квамэ. Ён быў вымушаны пастаянна ездзіць з аднаго універсітэта ў іншы. У выніку, ён трапіў у бальніцу з цяжкім запаленнем лёгкіх. Апынуўшыся ў крытычным становішчы, ён даў сабе зарок вярнуцца на радзіму.

Прымаў удзел у стварэнні Інстытута афрыканскіх моў і культуры пры Пенсільванскага універсітэце. Стаўшы членам студэнцкага братэрства «Фі-Бэта-Сігма», удзельнічаў у Руху бацькі Дывайна, які прапаведаваў ідэі негрыцянскага рэлігійнага адраджэння. Арганізатар Асацыяцыі студэнтаў-афрыканцаў ЗША і Канады.

За час знаходжання ў ЗША Квамэ прасякнуўся ідэямі Маркуса Гарві. Асаблівае ўражанне на яго зрабіла кніга Гарві «Філасофія і погляды Маркуса Гарві», выпушчаная яшчэ ў 1923 годзе. Ўступіў у шырокую перапіску з трацкісцкай тэарэтыкамі Джэймсам Л. Р. Сірыл, Раяй Дунаеўскай, Грэйс Лі Богс. Устанавіў кантакт з такімі арганізацыямі як «Грамадская рада па афрыканскім справах», «Афрыканскі камітэт», «Камітэт вайны і свету» і інш. Квамэ цікавілі прынцыпы працы падобных арганізацый, іх эфектыўнасць. Менавіта ў Злучаных Штатах у Квамэ афармляюцца ідэі аб неабходнасці вызвалення ад каланіяльнага ладу ў Афрыцы.

У 1945 Квамэ пакінуў Амерыку, атрымаўшы пры гэтым у родным універсітэце тытул «найбольш выбітнага выкладчыка года».

Гады ў Лондане

З чэрвеня 1945 па лістапад 1947 Квамэ жыў у Вялікабрытаніі. Увесь гэты час ён здымаў пакой на Берлроуд, 60. Мэтай пераезду было вывучэнне правы і заканчэнне доктарскай дысертацыі па філасофіі. Квамэ запісаўся ў юрыдычную школу пры судовым Іне Грэйс-Ін, наведваў Лонданскую школу эканомікі, дзе сустрэўся з прафесарам Гаральдам Ласкі, чытаў лекцыі па палітычнай навуцы. Першапачаткова Кваме збіраўся правесці даследчую работу ў галіне этнафіласофіі, аднак захапіўся новай у той час тэорыяй пазнання. Ёй ён стаў займацца пад кіраўніцтвам прафесара Альфрэда Джулса Аера.

Паралельна з вучобай Квамэ актыўна ўдзельнічаў у палітычным жыцці. Адразу ж пасля прыезду ён уступіў у Саюз студэнтаў Заходняй Афрыкі і хутка стаў яго віцэ-прэзідэнтам. Пад кіраўніцтвам Квамэ Саюз развіўся ў вельмі актыўную арганізацыю, якая займаецца дапамогай якія прыязджаюць на навучанне афрыканцам і вядучую прапагандысцкую працу з мэтай паляпшэння ўмоў жыцця ў Заходняй Афрыцы.

Адбылося знаёмства Квамэ з Джорджам Падмарам. Сумесна з ім, а таксама з Т. Р. Маконенам і Пітэрам Генры Абрахамсам быў падрыхтаваны V Панафриканский кангрэс, які прайшоў у Манчэстэры ў кастрычніку 1945. Абрахамс апісаў гэты перыяд у рамане «Вянок Майклу Удома», прататыпам галоўнага героя стаў Нкрума. Калегі прарабілі вялікую працу па арганізацыі мерапрыемства, на кангрэс удалося сабраць дзесяткі чалавек з усяго свету. Праграмай кангрэса стаў афрыканскі нацыяналізм, былі прынятыя дзве дэкларацыі, аўтарам адной з якіх, аб палiтычным свабодзе і эканамічным прагрэсе, быў Квамэ. Пасля заканчэння кангрэса быў створаны Працоўны камітэт для ажыццяўлення прынятай праграмы. Старшынёй камітэта быў абраны доктар Дзюбуа, а Квамэ прызначаны генеральным сакратаром.

Неўзабаве быў створаны заходнеафрыканскі нацыянальны сакратарыят, якому прызначалася роля арганізатарскага цэнтра панафрыканізму. Нкрума стаў яго сакратаром. Праграма Сакратарыята заклікала «змагацца за поўнае вызваленне ўсёй Заходняй Афрыкі». Заходняя Афрыка, як найбольш развіты ў эканамічным і палітычным адносінах рэгіён, павінна была стаць, паводле думкі Нкрума, плацдармам для вызвалення ад каланіялізму астатняй Афрыкі. Арганізаваны Падмарам і Нкрума «Гурток» задумваўся як тайнае таварыства для падрыхтоўкі «рэвалюцыйнага авангарду» у барацьбе за стварэнне «Саюза Афрыканскіх Сацыялістычных Рэспублік»]. Нацыянальны сакратарыят становіцца вядомы па ўсім свеце, і Квамэ вырашае выпускаць газету — «New african», першы выпуск якой выходзіць у сакавіку 1946 года.

Нкрума кінуў дысертацыю і вывучэнне права, так як палітычнае жыццё паглынула яго цалкам. Нацыянальны сакратарыят арганізоўваў мноства мітынгаў і дэманстрацый, займаўся праблемамі афрыканскіх рабочых у Англіі.

У гэты час на радзіме Квамэ, у калоніі Залаты Бераг, Джозеф Данква стварыў Аб’яднаны канвент Залатога Берагу — палітычную партыю, паставіўшы сабе мэтай дасягненне незалежнасці краіны. Аднак у партыі не атрымлівалася стаць кіруючай сілай для народа. Да таго часу дзейнасць Кваме была шырока вядомая, і ён атрымлівае запрашэнне заняць пасаду генеральнага сакратара арганізацыі. Разумеючы, што гэты крок будзе мець велізарнае значэнне ў яго жыцці, Квамэ некаторы час вагаўся, лічачы, што канвент не падыходзіць для рэалізацыі яго задум. Аднак на пасяджэнні заходнеафрыканскага нацыянальнага сакратарыята было прынята рашэнне прыняць прапанову, і лёс Квамэ быў вырашаны.

17 лістапада 1947 года Квамэ Нкрума пакідае Лондан, каб вярнуцца на радзіму.

Вяртанне на радзіму

У 1947 вярнуўся ў Залаты Бераг — тады быў створаны Аб’яднаны канвент Залатога Берагі (ОКЗБ), і ён заняў пост генеральнага сакратара. Аднак у 1948 годзе адбыўся разрыў Нкрума з ОКЗБ. У 1949 годзе ён заснаваў Народную партыю канвента (НПК) і прапанаваў лозунг «Незалежнасць неадкладна!». Дамагчыся пастаўленай мэты меркавалася рэалізацыяй праграмы «пазітыўнага дзеяння», якая прадугледжвала «законнае прымяненне забастовак, байкоту і несупрацоўніцтва на аснове прынцыпу поўнага ненасілля, якім карыстаўся Гандзі ў Індыі».

У 1948 і 1950 гадах арыштоўваўся за арганізацыю забастовак і дэманстрацый, у 1950—1951 — у турме.

У 1951 годзе адбыліся першыя выбары ў Заканадаўчы сход, якія прынеслі перамогу НПК. У выніку Нкрума ўжо на наступны дзень пасля выбараў, 9 лютага 1951 года, быў вызвалены з турмы. Яго сустракалі як правадыра. Натоўп данесла яго да машыны на руках. У той жа дзень Нкрума заявіў, што «не адчувае ні найменшай непрыязнасці да Брытаніі». Каланіяльныя ўлады былі прыемна здзіўлены яго міралюбным тонам. На наступную раніцу Нкрума быў запрошаны ў рэзідэнцыю губернатара, адкуль выйшаў «кіраўніком ценявога кабінета міністраў».

Два разы, у 1954 і 1956 гадах, партыя Нкрума выйгравала усеагульныя выбары ва ўмовах жорсткай канкурэнцыі, а часам і тэрору з боку праціўнікаў, галоўным з якіх быў Кофі Бусіа. У ноч з 6 на 7 сакавіка 1957 года Залаты Бераг стаў незалежнай Ганай, а Квамэ Нкрума стаў яго першым прэм’ер-міністрам.

На чале незалежнай Ганы

6 сакавіка 1957 года, пасля абвяшчэння незалежнасці Ганы (так стаў называцца Залаты Бераг) у складзе Садружнасці, Нкрума стаў прэм’ер-міністрам. 1 ліпеня 1960 года Гана стала рэспублікай, а Нкрума — яе прэзідэнтам (пасада прэм’ер-міністра была скасаваная). У 1957—1958 і 1962—1963 ён таксама займаў пасаду міністра замежных спраў.

Да моманту здабыцця незалежнасці Гана валодала адной з самых развітых эканомік у Трапічнай Афрыцы: развіты таварны сектар (найбуйнейшы ў свеце экспарцёр какава-бабоў, горназдабыўная прамысловасць), даход на душу насельніцтва на ўзроўні Мексікі, найбольш развітыя сістэмы адукацыі і аховы здароўя і салідным валютным запасам (200 млн ф. ст.). Да негатыўных фактараў ставіліся: ўразлівасць да ваганняў сусветнага рынку, адсутнасцю апрацоўчай прамысловасці, слабая ўзаемазвязанасць сектараў эканомікі, абмежаваныя магчымасці дзяржаўнага рэгулявання.

Расійскі гісторык-африканист С. В. Мазаў так характарызуе погляды Нкрума на шляху пераадолення адсталасці Ганы: «Нкрума быў апантаны ідэяй паскоранага развіцця Ганы, а затым і ўсёй Афрыкі, верыў, што Гана увойдзе ў лік індустрыяльна развітых краін пры жыцці аднаго пакалення, хацеў хутка перемахнуть гэты і дагэтуль не узяты Афрыкай бар’ер. Спачатку ён разлічваў, што эканамічны лібералізм і заходнія інвестыцыі стануць лакаматывам фарсіраванай індустрыялізацыі. Гэтага не адбылося… Патрабавалася новая ідэалогія і новы механізм развіцця. Нкрума знайшоў іх у сацыялізме».

З 1961 года ён — генеральны сакратар і пажыццёвы старшыня НПК. У 1964 годзе была ўведзена аднапартыйная сістэма, а Нкрума — абвешчаны пажыццёвым прэзідэнтам Ганы. Ператварэнне Ганы ў аднапартыйную дзяржаву вылілася ў стварэнне аўтарытарнага вождистского рэжыму, які практычна не быў звязаны з масамі.

Увечары 1 жніўня 1962 года на Квамэ Нкрума, які вяртаўся ў Акру з сустрэчы з прэзідэнтам Верхняй Вольты Морысам Ямеога, быў здзейснены замах. У вёсцы Кулунгугу (Паўночная Гана) падчас яго сустрэчы з групай школьнікаў была падарваная бомба, схаваная ў букеце кветак. Адзін школьнік загінуў, 56 вучняў і людзей з акружэння прэзідэнта атрымалі раненні, але сам Квамэ Нкрума не пацярпеў. У арганізацыі замаху былі абвінавачаныя міністр замежных спраў Ганы Эбенезер Ако-АджЭй, міністр інфармацыі Тавія Адамафіа, выканаўчы сакратар Народнай партыі канвента Кофі Крабэ, а таксама Джозэф Яау Ману і Роберт Бенджамін Ачэре. У далейшым яны былі прысуджаныя да розных тэрмінаў турэмнага зняволення.

Былі абвешчаныя сацыялістычная арыентацыя, курс на мадэрнізацыю эканомікі шляхам развіцця пераважна дзяржаўнага сектара. У дзяржаўную ўласнасць перайшлі гандлёвы флот, сувязь, грамадзянская авіяцыя, большасць заходніх горнарудных кампаній, частка буйных гандлёвых фірмаў. Была ўведзена манаполія знешняга гандлю, створаны буйныя дзяржаўныя банкі. Фарсіраванымі тэмпамі ствараліся сельскагаспадарчыя кааператывы і дзяржгасы.

Вынікам падобнай палітыкі стала стратнасць дзяржпрадпрыемстваў, правал кааперацыі сялянства, велізарныя выдаткі на будову прэстыжных аб’ектаў, дэфіцыт тавараў, павышэнне цэн і падаткаў. У многіх ганцаў сацыялізм стаў асацыявацца з пазбаўленнямі, нявыкананымі абяцаннямі ўлады, адсутнасцю грамадзянскіх свабод. Адным з нешматлікіх паспяховых праектаў быў гідраэнергетычны комплекс на Вольце, які ўступіў у строй у 1965 годзе. Аднак Нкрума не ўдалося дамагчыся ад заходніх інвестараў, каб алюмініевы завод працаваў на ганскім гліназёме, хоць паклады баксітаў для яго вытворчасці знаходзіліся недалёка ад плаціны. Баксіты даводзілася ўвозіць з-за мяжы і плаціць за іх цвёрдай валютай.

Нкрума, будучы лідарам панафрыканізму, падаваў дапамогу нацыянальным рухам іншых афрыканскіх краін. На тэрыторыі Ганы праходзілі баявую і палітычную падрыхтоўку барацьбіты за свабоду многіх афрыканскіх калоній. Нкрума высунуў ідэю стварэння «Злучаных Штатаў Афрыкі», якія павінны былі стаць радыкальным сродкам дэкаланізацыі. Па яго ініцыятыве ў маі 1959 года быў створаны саюз Гана-Гвінея як «ядро Саюза афрыканскіх дзяржаў». У 1960 да Ганы і Гвінеі прыядналіся Малі. Нкрума стаў адным з ініцыятараў стварэння Арганізацыі афрыканскага адзінства (ААА).

Памылкі ў эканамічнай палітыцы і зніжэнне сусветных коштаў на какава-бабы (якія былі асноўнай экспартнай культурай Ганы) прывялі краіну да фінансава-эканамічнаму крызісу. 24 лютага 1966, падчас візіту Нкрума ў Пекін, у выніку ваеннага перавароту ён быў зкінуты. Лозунгам перавароту было: «Супраць аўтарытарнага рэжыму — за дэмакратычнае кіраванне». На справе ж звяржэнне Нкрума пацягнула за сабой шэраг ваенных пераваротаў і новых дыктатарскіх рэжымаў. Адным з вынікаў перавароту стала адмова ад сацыялістычнай арыентацыі Ганы.

Выгнанне

Пасля перавароту Нкрума больш ужо ніколі не вяртаўся ў Гану. Ён папрасіў палітычнага прытулку ў Гвінеі, дзе і застаўся па запрашэнні яе пажыццёвага прэзідэнта Ахмеда Секу Турэ; быў абвешчаны віцэ-прэзідэнтам. У апошнія гады жыцця шмат часу аддаваў тэарэтычнай дзейнасці, апублікаваў некалькі кніг, дзе спрабаваў пазначыць шляхі вырашэння праблем, якія іспытваюцца Афрыкай таго часу.

Жыў у Канакры. У жніўні 1971 вылецеў на лячэнне ў Бухарэст, дзе памёр ад рака скуры 27 красавіка 1972 года. Пахаваны ў роднай вёсцы; пазней астанкі былі перанесены ў сталіцу краіны Акру, дзе яму быў узведзены помнік, маўзалей і абсталяваны мемарыяльны парк.

Працы

• Negro History: European Government in Africa // The Lincolnian, April 12, 1938, p. 2 (Lincoln University, Pennsylvania)
• Ghana: The Autobiography of Kwame Nkrumah (1957) — ISBN 0-901787-60-4
• Africa Must Unite (1963) — ISBN 0-901787-13-2
• African Personality (1963)
• Neo-Colonialism: the Last Stage of Imperialism (1965) — ISBN 0-901787-23-X
• Axioms of Kwame Nkrumah (1967) — ISBN 0-901787-54-X
• African Socialism Revisited (1967)
• Voice From Conakry (1967) — ISBN 90-17-87027-3
• Handbook for Revolutionary Warfare (1968)
• Consciencism: Philosophy and Ideology for De-Colonisation (1970) — ISBN 0-901787-11-6
• Class Struggle in Africa (1970) — ISBN 0-901787-12-4
• The Struggle Continues (1973) — ISBN 0-901787-41-8
• I Speak of Freedom (1973) — ISBN 0-901787-14-0
• Revolutionary Path (1973) — ISBN 0-901787-22-1

Літаратура

• Кваме Нкрума. Автобиография / Пер. с англ (руск.). — М.: Издательство иностранной литературы, 1961.
• Мазов С. В. «Царство» Кваме Нкрумы(руск.) // Российская академия наук, Институт востоковедения, Институт Африки «Восток: Афро-азиатские общества». — М.: «Наука», 2010. — № 1. — С. 62—70.

Спасылкі

• Кваме Нкрума. Клясові характеристики й ідеолоґії (1970) (укр.)
• Кваме Нкрума. Інтеліґенція й інтелєктуали (1970) (укр.)