Пахаванне Дзеда

Пахаванне Дзеда — старажытны беларускі абрад, камічнае пахаванне вялізнай саломенай лялькі. Сяляне збіраліся ў пэўнай хаце, дзе стаяла труна з «памерлай» лялькай, жартоўна аплаквалі і адпявалі яе, як сапраўднага чалавека. А потым выносілі ў поле і хавалі ў снезе ці спальвалі, пасля чаго ладзілі «памінкі», вясёлыя танцы і спевы. Абрад праводзілі ў першы дзень Масленіцы ў вёсках Віцебскай вобласці.

Абрад[правіць | правіць зыходнік]

Лялька Дзеда[правіць | правіць зыходнік]

Чалавечую вопратку напаўнялі саломаю, замест галавы прычаплялі невялічкую падушку ці мех, на якім малявалі вуглём твар, часта прычаплялі бараду. Таксама прымацоўвалі вялізную моркву ці палку, якая сімвалізавала мужчынскі орган.

Падрыхтоўка[правіць | правіць зыходнік]

За некалькі дзён перад абрадам людзі ў вёсцы пачыналі дзяліцца «навінамі», што Дзед занядужэў і хутка памрэ. Калі надыходзіў масленкавы панядзелак, Дзед «паміраў». У вёсцы Даўгаполле абвяшчалася, быццам ён еў мяса і падавіўся косткаю. На акно ставілі шклянку вады, накрывалі яе лустачкай хлеба. Хлеб клалі на ручнік у куце, побач запальвалі свечку.

”Адпяванне”[правіць | правіць зыходнік]

Потым ладзілі парадыйнае «галашэнне». Жанчыны збіраліся вакол труны з лялькаю Дзеда, «сумавалі», прыгадвалі, які ён быў дужы, спрытны, як шмат меў дзяцеў. Вобраз Дзеда наогул цікавы. Ён быццам бы быў абжорам і п’яніцам, пражыў да 100 год, і звалі яго быццам бы Сідорка. Вяскоўцы могуць апавядаць, што калісьці ў вёсцы сапраўды жыў дзед Сідорка (Сідар Міхайлавіч Бароўскі), у гонар якога гэта Дзеда і завуць. Так ці інакш, абрад старажытны і сыходзіць каранямі ў язычніцкую даўніну.

Вось апісанне «аплаквання», зробленае ў 1999 г. у вёсцы Маскаляняты.

«Хто-небудзь з прысутных пачынаў галасіць: „А дзедка мой, Сідорка, чаго ж ты памёр, чаго ж ты так рана ад нас улятаеш?..“ Гучаў адказ: „Костай падавіўся. Ён мяса еў, ды падавіўся, а цераз нядзелю бабу будзем хараніць, яна сырніцаў падавілася. Баба гэта Хадора або Марюта“…
— А харошы чалавеку быў, работаў многа, цяпер не падымеш яго, хоць слязамі залійся.
— Ага, харошы, гарэлку піў, мяса жраў, вось і падавіўся…
— Як цвярозы быў — харошы, а п’яны біўся, дурный быў.
— Ой, жонак любіў, тры ці чатыры было ў яго, усіх перажыў, врэдный быў…»

— ^[1].

Тым часам прыходзіў «поп» — пераапрануты сялянін, часта нават вясковая бабуля, з прычэпленай барадой і кадзілам. «Поп» ладзіў жартоўнае адпяванне, манерай гаварыць і жэстамі парадыраваў сапраўднага папа. Вось адзін з парадыйных «адпявальных тэкстаў»:

Да, відзіт Бог, відзіт тварэц,
Украў мужык жыта гарнец,
Шчэ ў пшаніцу паглядае,
Да шкада, мяшка не мае.

— ^[1].

Часам да гульні далучаўся «доктар» ці «фельчар», які спрабаваў ажывіць Дзеда, што ніяк не атрымлівалася. Урэшце «доктар» вымаў з жывата лялькі вялізную костку, якою той быццам бы падавіўся. Бабы смяяліся: «Мы ж казалі, што касцёй у Мясаед падавіўся!». Мог прыйсці таксама ”прафсаюзны дзеяч”, які ўрачыста агучваў ”трудовые заслугі” Дзеда, чытаў яго біяграфію.

”Пахаванне”[правіць | правіць зыходнік]

Пасля гэтага Дзеда клалі на санкі, выцягвалі на вуліцу і везлі за вёску. Да відовішча далучаліся выпадковыя вяскоўцы. У полі Дзеда закопвалі ў снег, адпускаючы пры гэтым вясёлыя жарты, парадыйныя прамовы.

«Памінкі»[правіць | правіць зыходнік]

Пахаваўшы Дзеда, вярталіся ў хату і накрывалі памінальны стол, на які падавалі бліны, верашчаку і абавязкова — сырніцу (страву ў тварага і масла, атопленых у печы). Спачатку паміналі моўчкі. Ставілі асобную талерку «для Дзеда», клалі ў яе ласункі. Потым пачыналася музыка і вясёлыя песні, якімі і скончваўся абрад.

Пахаванне Бабы[правіць | правіць зыходнік]

У апошні дзень Масленіцы ладзілі «Пахаванне Бабы», якая ўжо ўмерла ад таго, што падавілася сырніцай. Яе ляльку таксама рабілі з вопраткі, якую набівалі саломаю, гэтак жа жартоўна «аплаквалі», адпявалі і хавалі. Абрад сімвалізаваў канец Масленіцы, на працягу якой елі ў асноўным малочныя стравы (тую ж сырніцу).

Значэнне[правіць | правіць зыходнік]

Некаторыя даследчыкі лічаць, што «пахаванне» Дзеда і Бабы — азначала развітанне з зімою.

Ёсць іншыя меркаванні. Дзед і Баба — асноўныя персанажы ў гурце калядоўшчыкаў. Прычым калядны Дзед у даўніну таксама прывязваў да сваёй вопраткі моркву, якая сімвалізавала мужчынскі орган. У жніўні, калі збіралі ўраджай, на полі пакідалі некалькі нязжатых каласкоў, якія зваліся «Дзедава барада» (гл. Дажынкі). Адсюль верагодна, што Дзед і Баба — гэта сімвалы зямной урадлівасці, забытыя язычніцкія багі. Вясною яны павінны вярнуцца ў зямлю, каб прырода адрадзілася і дала людзям ураджай.

Імя «Сідар», «Сідорка» адныя даследчыкі лічаць варыянтам кадзіравання язычніцкага бога зімы, іншыя ўзводзяць яго да вобразу бога-грамабоя Пяруна.

Сучасны лёс традыцыі[правіць | правіць зыходнік]

У даўніну абрад спраўляўся актыўна, з душою. Але па меры таго, як вёскі Беларусі бязлюдзелі, традыцыя згасла і забылася амаль паўсюдна. У вёсцы Даўгаполле абрадам доўгі час кіравала бабуля Марыя Кузьмінічна Сафронава. Але цяпер яна зусім пастарэла, і традыцыя болей не спраўляецца. Затое ў вёсцы Маскаляняты абрад аднавілі, ён праводзіцца кожны год. У 2013 г. ён быў ўзяты пад ахову дзяржавы, атрымаў статус нематэрыяльнай культурнай спадчыны.