Паўночны дыялект украінскай мовы

Карта ўкраінскіх дыялектаў і гаворак (2005):      Заходнопалескі говар (1)      Сярэднепалескі говар (2)      Усходнапалескі говар (3)

Паўночны дыялект (палескі дыялект) — адна з трох гаворак украінскай дыялектнай мовы, распаўсюджаная ў паўночнай частцы Украіны.

Пашырэнне

На поўначы мяжуе з пераходнымі ўкраінска-беларускімі гаворкамі Берасцейшчыны і Пінска, іх аддзяляе ад паўднёва-заходняга дыялекту беларускай мовы ўмоўная лінія, якая праходзіць ад левабярэжжа р. Нараў да левабярэжжа р. Гарыні. Паўднёвая мяжа паўночнага дыялекту цягнецца ад Гарыні на паўднёвы ўсход прыкладна ўздоўж мяжы Украіны. На ўкраінскім левабярэжжы Дняпра яна мала выразная: праходзіць па поўначы Чарнігаўскай вобласці з Дзясны — прыкладна ўздоўж мяжы паміж Украінай і Расіяй. Заходняя мяжа паўночнага дыялекту распасціраецца прыкладна на 50 км ад Заходняга Буга, дзе распаўсюджаны надбужска-палескія (падляскія гаворкі. Паўднёвая мяжа вызначаецца ізаглоснымі пучкамі, якія распасціраюцца за ўмоўнай лініяй: раён Уладавы (Польшча) — Уладзімір — на поўнач ад Луцка — Роўна — на поўнач ад Наваграда-Валынскага — Жытомір — Кіеў — вусце Дзясны — р. Асцёр — р. Сойм. Паўночныя гаворкі распаўсюджаны ў Курскай, Белгарадскай і Варонежскай абласцях Расіі.

Падзел

Паўночны дыялект дзеліцца на тры гаворкі: усходнапалескія (левабярэжнапалескія), сярэднепалескія (правабярэжнапалескія) і заходнепалескія (валынска-палескія) гаворкі. Адрозніваючыся паміж сабой, яны маюць некаторыя агульныя асаблівасці, якія проціпастаўляюць паўночны дыялект паўднёва-заходнім і паўднёва-ўсходнім і якія вызначаюць яго пераходны характар ад украінскай мовы да беларускай. Гэта розная рэфлексацыя старажытных ę, ě (ѣ), о і є у націскной і ненаціскной пазіцыі, што праяўляецца ў чаргаванні а/е: пйат’ — пети́, ход’а́ч'і — хо́деч'і, йа́ма — йемк’і́; у чаргаванні і/и, якія адбываюцца з ѣ, на валынскім Палессі: д'ід — дидо́к, ê, іе — є у сярэднепалескіх і ўсходнепалескіх гаворках: л’êс — л'есо́к; у якасна розных рэфлексіі старажытных о і е, якія развіліся ў чаргаванне дыфтонгаў і манафтонгаў закрытай артыкуляцыі ўдарнага закрытага складу з о і є адкрытага ненаціскнога складу: туо̂к, твêк, твиêк, твик, тêк, тик, тиік, тіик — то́ку; п(й)іêч, п(й)êч, п(й)іч — пе́ч'і. Захаванне ў сучасных паўночных гаворках слядоў старажытных доўгіх о, е, а таксама тых, якія выйшлі ў выніку заменнага падаўжэнне о, є, пад націскам і адсутнасць якіх-небудзь слядоў доўгіх ў слогах выяўляецца ў паслядоўнай нейтралізацыі не пад націскам апазіцыі ě, є — е: сена́, сем'і; а (е), є — е: пета́к, перо́, ě (з о̄), о (з о̄): ройê, роти́. Якасна адрозніваецца валынскі (паўдневы) і палескі (паўночны) адзначаны вакалізм: в'іл (вуо̂л, вуêл, вуил, вил, во̂л, вêл, вол, вул); с'ім (с’êм, с'іêм); мен'і (м'ін’ê); б’і́лий (бêли, бйêли, бйіêли). Гэта проціпастаўленне палескага і паўдневага ўкраінскага моўнага масіва найбольш выразна праяўляецца на палескім левабярэжжы і правабярэжжы, а ў заходнепалескай гаворцы назіраецца суседства паўдневых і паўночных рыс: в'із і вуз, вуо̂з.

Асаблівасці

На марфалагічным узроўні вызначальнай рысай застаюцца ўсечаныя прыкметнікавыя формы назоўнага склону адзіночнага ліку мужчынскага роду: пр'іч’і́нни ‘гарний’, так'і, чет'во̂рти, постро́йани пры неспагнаных формах у жаночым і сярэднім родзе: до́брайа, таке́йе, а таксама ў назоўным склоне множнага ліку: пр'іч’і́ннийе, так’і́йе, постро́йанийе. Там-сям засталіся старажытныя формы назоўнікаў мужчынскага роду II скланення ў давальным склоне множнага ліку: дай б'іко̂м с’êна; у мясцовым склоне множнага ліку: у корчо̂х совйак’і́ росту́т. На лексіка-семантычным узроўні кожны гоман вылучаецца сваімі спецыфічнымі рысамі. Напрыклад, значэнне 'багна, дрыгва' на валынскім Палессі перадаюць словамі моро́чн'а, сту́бла, ча́ква, тлан’, у сярэднепалескай гаворцы з'д'в'іж, ств’і́га, драга́, на левабярэжжы адпаведнасці то́пкайе бало́та.

Літаратура

• Этническая структура населения Брестской области Архівавана 2 лістапада 2008.
• Дыякталагічны атлас беларускай мовы. Мінск, 1963;
• Жилко Ф. Т. Нариси з діалектології української мови. К., 1966;
• Лисенко П. С. Словник поліс. говорів. К., 1974;
• Корзонюк M. M. Мат-ли до словника західноволин. говірок. В кн.: Укр. діалектна лексика. K., 1977;
• Никончук M. В. Мат-ли до лекс. атласу української мови. (Правобережне Полісся). К., 1979;
• Бевзенко С. П. Укр. діалектологія. К., 1980; АУМ, т. 1-2. К., 1984-88;
• Назарова Т. В. Лінгв. атлас ниж. Прип'яті. К., 1985;
• Никончук М. В. Лекс. атлас правобереж. Полісся. К. — Житомир, 1994.