Сакрэтны дадатковы пратакол да Дагавора аб ненападзе паміж Германіяй і СССР

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Асноўны артыкул: Дагавор аб ненападзе паміж Германіяй і Савецкім Саюзам

Сакрэтны дадатковы пратакол да Дагавора аб ненападзе паміж Германіяй і СССР ад 23 жніўня 1939 года вызначаў «граніцы сфер інтарэсаў» бакоў «у выпадку тэрытарыяльна-палітычнай перабудовы абласцей, якія ўваходзяць у склад Прыбалтыйскіх дзяржаў (Фінляндыя, Эстонія, Латвія, Літва)» і Польскай Дзяржавы[1].

Пратакол быў натуральным працягам Дагавора, у якім і змяшчаўся ўвесь яго сэнс, які складаўся ў агароджванні часткі Усходняй Еўропы ад германскай акупацыі. Мэтай Дагавора, з пункту гледжання савецкага кіраўніцтва, было забяспечыць уплыў Савецкага Саюза ва Усходняй Еўропе, а без сакрэтнага пратакола ён не меў сэнсу. Хоць пратакол не з’яўляўся юрыдычнай падставай для перакройвання ўсходнееўрапейскіх граніц, ён прадвызначыў лёс трэціх краін і сведчыць пра супрацоўніцтва СССР з Германіяй у перадзеле Усходняй Еўропы[2].

Перадгісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Вывучэнне савецкіх дыпламатычных дакументаў паказвае правасць тых аўтараў, якія лічаць, што сакрэтны пратакол быў ініцыятывай СССР і саступкай з боку Германіі[2].

Ідэя падпісання сакрэтнага пратакола пра раздзел сфер інтарэсаў ва Усходняй Еўропе была выказана Сталіным у пачатку перамоў з Рыбентропам 23 жніўня 1939 г. Паводле ўспамінаў Уладзіміра Паўлава, які быў на той сустрэчы асабістым перакладчыкам Сталіна, Рыбентроп прывёз толькі тэкст асноўнага дагавора, але Сталін, разумеючы, што Гітлер у дадзенай сітуацыі будзе згодны на любыя саступкі, раптам заявіў: «Да гэтага дагавора неабходны дадатковыя пагадненні, пра якія мы нічога нідзе публікаваць не будзем». Тут жа, у кабінеце Сталіна, быў складзены тэкст пратакола, які адрэдагавалі, надрукавалі і падпісалі. Сталін некалькі разоў падкрэсліў, што гэта асабліва сакрэтнае пагадненне нікім і ніколі не павінна быць разгалошана. Гэтыя словы Паўлава пацвярджаюцца і Рыбентропам, які на Нюрнбергскім працэсе заявіў, што Сталін абмяркоўваў «не магчымасць мірнага ўрэгулявання германа-польскага канфлікту ў духу пакта Брыяна-Келага, а даў зразумець, што калі ён не атрымае палову Польшчы і Прыбалтыйскія краіны яшчэ без Літвы з портам Лібава, тады я магу адразу выляцець назад»[3].

Палажэнні пратакола[правіць | правіць зыходнік]

Сакрэтны пратакол па нямецкай мікрастужцы (Nazi-Soviet Relations 1939—1941. Washington, 1948, p. 196, 197)
Арыгінал сакрэтнага пратакола да дагавора (Архіў Прэзідэнта РФ, Адмысловая папка, пакет № 34 і нямецкая версія).
Нямецкая версія па мікрастужцы (апошняя старонка)

Паводле пратакола, паўночная граніца Літвы станавілася граніцай сфер інтарэсаў Германіі і СССР у Прыбалтыцы. Пры гэтым Літва атрымлівала Вільню (на той момант польскі), а граніца інтарэсаў у Польшчы праходзіла па рэках Нараў, Вісла і Сан.

Пытанне аб незалежнасці Польшчы, паводле пратакола, магло «быць канчаткова высветлена» пазней, па згодзе бакоў.

СССР падкрэсліваў таксама цікавасць да Бесарабіі, а Германія — незацікаўленасць у ёй.

Гісторыя апублікавання[правіць | правіць зыходнік]

Першыя звесткі пра факт існавання[правіць | правіць зыходнік]

Сам пакт быў апублікаваны неадкладна пасля падпісання, інфармацыя ж пра дадатковы пратакол трымалася пад грыфам сакрэтнасці. Тым не менш, яна прасачылася ў дыпламатычныя колы практычна адразу. Раніцай 24 жніўня нямецкі дыпламат Ганс фон Герварт паведаміў свайму амерыканскаму калегу Чарльзу Болену поўны змест сакрэтнага пратакола[4].

Умовы савецка-германскіх пагадненняў змяшчае і так званая «прамова Сталіна на пасяджэнні Палітбюро 19 жніўня 1939 года», тэкст якой быў апублікаваны французскім інфармацыйным агенцтвам «Гавас» у лістападзе таго ж года. Некаторыя даследчыкі лічаць прамову сапраўднай[5], іншыя адмаўляюць яе сапраўднасць[6][7]. Аднак аж да заканчэння Другой сусветнай вайны гэтыя звесткі заставаліся на ўзроўні чутак, хоць і знайшлі відавочнае пацверджанне далейшым развіццём падзей.

На Захадзе[правіць | правіць зыходнік]

Нямецкі арыгінал тэксту дадатковага пратакола быў знішчаны ў час бамбардзіроўкі Берліна ў сакавіку 1944 года, але яго копія на мікрастужцы захавалася ў дакументальным архіве МЗС Германіі[8]. Карл фон Лёш, служачы МЗС, перадаў гэту копію брытанскаму падпалкоўніку Р. С. Томсану ў маі 1945 года.

Публічна пытанне пра сакрэтныя пратаколы ўпершыню было паднятае на Нюрнбергскім працэсе: абвінавачваныя пабудавалі на гэтым факце лінію абароны. Пра гэты дагавор гаварыў Рыбентроп, а абаронца Геса Зайдль атрымаў машынапісную копію пратакола[9] і паспрабаваў агучыць яе, але яму было адмоўлена пад маркай, што ён адмовіўся паведаміць суду крыніцу атрымання дакумента (пазней у сваіх успамінах ён згадаў, што атрымаў дакументы ад амерыканскай разведкі). Праз некалькі месяцаў Зайдль апублікаваў дакумент у амерыканскай правінцыйнай газеце «St. Louis Post-Dispatch», але гэта публікацыя засталася незаўважанай.

Шырокую вядомасць дакумент набыў у 1948 годзе, калі быў апублікаваны ў зборніку Дзярждэпартамента ЗША «Нацысцка-савецкія адносіны. 1939—1941 гг.»[10][11]. Акрамя таго, зборнік змяшчаў нямецкую і нямецка-савецкую дыпламатычную перапіску, у якой меліся прамыя спасылкі на сакрэтныя дамоўленасці[12]. Гэты факт паслужыў для шэрагу даследчыкаў[13] падставай для правядзення аналогій паміж палітыкай СССР і палітыкай нацысцкага Трэцяга рэйха і для абвінавачвання Савецкага Саюза ў саўдзеле ў развязванні Другой сусветнай вайны.

У сувязі з гэтым пытанне аб сакрэтных пратаколах (да Дагавора аб ненападзе і Дагавора аб дружбе і граніцы) набыло важнае палітычнае значэнне.

У СССР[правіць | правіць зыходнік]

У СССР існаванне сакрэтных пратаколаў катэгарычна адмаўлялася. Паводле слоў кіраўніка апарата прэзідэнта СССР[14] Валерыя Болдзіна, яны захоўваліся ў асабістым сейфе Сталіна, а ў далейшым — у архіве ЦК КПСС[15].

У 1948 годзе, у адказ на публікацыю зборніка Дзярждэпартамента ЗША «Nazi-Soviet relations», Саўінфармбюро апублікавала кнігу «Фальсіфікатары гісторыі», у якой высоўваліся сустрэчныя абвінавачванні краінам Захаду і змяшчаліся сцвярджэнні пра фінансаванне Германіі англійскімі і амерыканскімі фінансавымі коламі ў 1930-я гады[16]. У адрозненне ад выдання Дзярждэпартамента ЗША, якое ўяўляла сабой зборнік архіўных дакументаў, савецкае выданне ўяўляла сабой аўтарскі тэкст; у ім не было прыведзена ніводнага дакумента цалкам і некалькі — у невялікіх вытрымках[17]. Існаванне сакрэтнага пратакола адмаўлялася Молатавым да самай смерці, пра што ён неаднаразова гаварыў у гутарках з пісьменнікам Чуевым[18].

Пытанне пра Пакт Молатава — Рыбентропа і асабліва пра сакрэтны дадатак да яго было паднята ў СССР падчас перабудовы, перш за ўсё — з прычыны ціску з боку Польшчы. Для вывучэння пытання была створана адмысловая камісія на чале з сакратаром ЦК КПСС Аляксандрам Якаўлевым. 24 снежня 1989 года З'езд народных дэпутатаў СССР, заслухаўшы дакладзеныя Якаўлевым высновы камісіі, прыняў рэзалюцыю, у якой асудзіў пратакол (адзначыўшы адсутнасць арыгіналаў, але прызнаўшы яго сапраўднасць, абапіраючыся на графалагічную, фотатэхнічную і лексічную экспертызу копій і адпаведнасць іх зместу наступным падзеям)[19]. Тады ж упершыню ў СССР быў апублікаваны тэкст сакрэтных пратаколаў (па нямецкай мікрастужцы — «Пытанні гісторыі», № 6, 1989).

Савецкі арыгінал пратакола захоўваўся ў Агульным аддзеле ЦК КПСС (цяпер Архіў Прэзідэнта РФ), Адмысловая папка, пакет № 34. Паводле слоў гісторыка Льва Безыменскага, змесціва гэтага пакета хавалася Міхаілам Гарбачовым, які ведаў пра яго існаванне яшчэ з 1987 года[20], прычым Гарбачоў, паводле слоў яго кіраўніка справамі Болдзіна, намякаў яму на пажаданасць знішчэння гэтага дакумента[15].

У Расійскай Федэрацыі[правіць | правіць зыходнік]

Пасля рассакрэчвання архіва пакет № 34 быў выяўлены ў кастрычніку 1992 года былым намеснікам начальніка Галоўнага палітычнага ўпраўлення генерал-палкоўнікам Д. А. Валкагонавым, пасля чаго пратакол разам з астатнімі дакументамі пакета быў прадстаўлены грамадскасці на прэс-канферэнцыі[8] і апублікаваны ў газетах. Навуковая публікацыя адбылася ў часопісе «Новая и новейшая история», № 1 за 1993 год[8].

Юрыдычная характарыстыка[правіць | правіць зыходнік]

Немагчыма ацэньваць «Сакрэтны дадатковы пратакол» па-за кантэкстам «Дагавора аб ненападзе паміж Германіяй і Савецкім Саюзам». Хоць пратакол не з’яўляўся юрыдычнай падставай для перакройвання ўсходнееўрапейскіх граніц, ён прадвызначыў лёс трэціх краін і сведчыць пра супрацоўніцтва з Германіяй у перадзеле Усходняй Еўропы. Тым больш што, як адзначае С. З. Случ, для Сталіна граніца «сферы інтарэсаў» азначала будучую граніцу СССР. Як лічыць В. Я. Сіпалс, пакт адлюстраваў узаемныя інтарэсы Германіі і СССР. Першая была зацікаўлена ў акупацыі Польшчы да «лініі 4 рэк», а другі — у спыненні вермахта як мага далей ад існых граніц і ў далучэнні Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны[2].

Ацэнкі юрыдычнага боку ўласна дагавора (без пратакола) супярэчлівыя. Паводле меркаванняў адных гісторыкаў, Дагавор аб ненападзе сам па сабе (без пратакола) не змяшчае нічога незвычайнага і ўяўляе сабой тыповы дагавор аб ненападзе, прыклады якіх частыя ў тагачаснай еўрапейскай гісторыі (гл., напрыклад, аналагічны пакт паміж Германіяй і Польшчай)[21][22]. Гэта значыць, пакт без дадатковага пратакола фармальна быў накіраваны на прадухіленне вайны і стрымліванне агрэсіі ад трэціх бакоў.

А. А. Пронін[23] прытрымліваецца іншага меркавання, адзначаючы, што ў дагаворы адсутнічаў пункт, які адмяняў яго дзеянне ў выпадку, калі адзін з бакоў здзейсніць агрэсію (такі пункт прысутнічаў у большасці дагавораў аб ненападзе, заключаных СССР). Такім чынам, пакт і без дадатковага пратакола не стрымліваў агрэсію, але быў накіраваны супраць трэціх краін з боку дзяржаў, якія яго падпісалі, — СССР і Германіі. Аднак А. А. Пронін таксама адзначае, што дагавор цесна звязаны з сакрэтным пратаколам і не можа ацэньвацца асобна ад яго. Уласна дадатковы пратакол ацэньваецца А. А. Проніным як юрыдычна неправамерны, паколькі тычыўся трэціх краін.

Варта таксама адзначыць, што Вярхоўны Савет і Рэйхстаг не былі азнаёмлены з тэкстам «Сакрэтнага дадатковага пратакола», ён не быў ратыфікаваны парламентамі бакоў-падпісантаў і дэ-юрэ з’яўляўся, такім чынам, толькі асабістым пагадненнем Сталіна і Гітлера (што ніяк не змяняла яго значэнне дэ-факта, таму што і той, і іншы валодалі неабмежаванай таталітарнай уладай і ўвасаблялі сабой свае дзяржавы; у выпадку з Гітлерам гэта дэкларавалася і законамі 1933—1934 гг.)[24]. У Пастанове З’езду народных дэпутатаў СССР ад 24 снежня 1989 года № 979-1 «Аб палітычнай і прававай ацэнцы савецка-германскага дагавора аб ненападзе ад 1939 года» гаворыцца:

6. З’езд канстатуе, што перамовы з Германіяй па сакрэтных пратаколах вяліся Сталіным і Молатавым употай ад савецкага народа, ЦК УКП(б) і ўсёй партыі, Вярхоўнага Савета і Урада СССР, гэтыя пратаколы былі выняты з працэдур ратыфікацыі. Такім чынам, рашэнне аб іх падпісанні было па сутнасці і па форме актам асабістай улады і ніяк не адлюстроўвала волю савецкага народа, які не нясе адказнасці за гэту змову.

7. З’езд народных дэпутатаў СССР асуджае факт падпісання «сакрэтнага дадатковага пратакола» ад 23 жніўня 1939 года і іншых сакрэтных дамоўленасцей з Германіяй. З’езд прызнае сакрэтныя пратаколы юрыдычна беспадстаўнымі і несапраўднымі з моманту іх падпісання.

Пратаколы не стваралі новай прававой базы для ўзаемаадносін Савецкага Саюза з трэцімі краінамі, але былі выкарыстаны Сталіным і яго атачэннем для прад’яўлення ўльтыматумаў і сілавога ціску на іншыя дзяржавы ў парушэнне ўзятых перад імі прававых абавязацельстваў.

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ Так званы «сакрэтны дадатковы пратакол» да савецка-германскага дагавора аб ненападзе
  2. ↑ а б в Мельтюхов М. И. Упущенный шанс Сталина. Советский Союз и борьба за Европу: 1939—1941. — М.: Вече, 2000. Глава «Политический кризис 1939 г.»
  3. ↑ А. А. Пронин. Советско-германские соглашения 1939 г. Истоки и последствия: Монография. LAP LAMBERT Academic Published. Саарбрюкен, 2012. ISBN 978-3-8473-3751-5
  4. ↑ (англ.) Charles E. Bohlen, Witness to History: 1929—1969 Norton, 1973, ISBN 0-393-07476-5
  5. ↑ В. Л. Дорошенко, И. В. Павлова, Р. Ч. Раак. Не миф: речь Сталина 19 августа 1939 года // Вопросы истории, 2005, #8.
  6. ↑ Случ, С. З. Речь Сталина, которой не было // Отечественная история. — 2004. — № 1.
  7. ↑ С. Лозунько. Историческая фальшивка: «речь Сталина 19 августа 1939 года». — Еженедельник «2000», 18 августа 2006.
  8. ↑ а б в Борис Хавкин. «К истории публикации советских текстов советско-германских секретных документов 1939—1941 гг.» Форум новейшей восточноевропейской истории и культуры — Русское издание № 1, 2007.
  9. ↑ А. Плотников Неизвестные документы Нюрнбергского трибунала. Второй аффидевит Гауса. // Москва.
  10. ↑ В. З. Роговин. Мировая революция и мировая война: Глава XXXIV — Секретный протокол. М., 1998. 415 с. ISBN 5-85272-028-3
  11. ↑ Nazi-Soviet Relations 1939—1941. Washington, 1948 (англ.)
  12. ↑ Гл. напр.: У. Шырэр. Узлёт і падзенне Трэцяга рэйха. Падзенне Польшчы.
  13. ↑ Гл. напр.: Guido Knopp. 100 Jahre — Der Countdown.
  14. ↑ Даведнік па гісторыі Камуністычнай партыі і Савецкага Саюза 1898—1991
  15. ↑ а б Валерий Болдин Над пропастью во лжи Архівавана 15 студзеня 2014. // «Совершенно секретно». № 03, март 1999 г.
  16. ↑ Тэма фінансавання нацысцкай Германіі амерыканскімі карпарацыямі была падрабязна асветлена вядомым брытанскім эканамістам Энтані Сатанам у яго кнізе Wall Street and the rise of Hitler Архівавана 3 лістапада 2010. New Rochelle, New York: Arlington House, 1975.
  17. ↑ Советское информационное бюро. Фальсификаторы истории Архівавана 6 ліпеня 2012. М.: ОГИЗ, 1948. — 79 с.
  18. ↑ Чуев Ф. Сто сорок бесед с Молотовым: Из дневника Ф. Чуева. М.: ТЕРРА, 1991. — 623 с.
  19. ↑ Ведомости Съезда народных депутатов СССР и Верховного Совета СССР. 1989. № 29. Ст. 579.
  20. ↑ Безыменский Л. А. Гитлер и Сталин перед схваткой. Предисловие автора. — М.: Вече, 2000. — 512 с.
  21. ↑ Семиряга М. И. Советско-германские договорённости в 1939 — июне 1941 г.: взгляд историка // Сов. государство и право. 1989. № 9. С. 93.
  22. ↑ Мюллерсон Р. А. Советско-германские договорённости 1939 г. в аспекте международного права // Там же. С. 106.
  23. ↑ Пронин А. А. Советско-германские соглашения 1939 года: истоки и последствия (монография) // Международный исторический журнал, № 11, сентябрь-октябрь 2000 Архівавана 28 верасня 2007 года.
  24. ↑ Артыкул VII Дагавора аб ненападзе патрабуе яго ратыфікацыі «ў як мага карацейшы тэрмін». Пры гэтым, аднак, у Германіі імперскі ўрад валодаў правам заключаць дагаворы, якія набывалі законную моц з моманту падпісання (паводле артыкула 4 Закона аб надзвычайных паўнамоцтвах 1933 г.), а ў артыкуле 49 Канстытуцыі СССР 1936 года, якая прадугледжвала працэдуру ратыфікацыі дагавораў Прэзідыумам Вярхоўнага Савета, нічога не гаварылася пра абавязковасць гэтай працэдуры.
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Сакрэтны_дадатковы_пратакол_да_Дагавора_аб_ненападзе_паміж_Германіяй_і_СССР&oldid=4682716"