Эдвард Тэлер

Эдвард Тэлер
англ.: Edward (Ede) Teller
Дата нараджэння	15 студзеня 1908(1908-01-15)[…]
Месца нараджэння	Будапешт, Аўстра-Венгрыя
Дата смерці	9 верасня 2003(2003-09-09)[…] (95 гадоў)
Месца смерці	Стэнфард, Каліфорнія
Грамадзянства	Венгрыя  ЗША  Каралеўства Венгрыя
Бацька	Max Teller[d]
Муж	Агаста Тэлер[d]
Род дзейнасці	вучоны-ядзершчык, пісьменнік-дакументаліст, выкладчык універсітэта, фізік-тэарэтык, вынаходнік, фізік
Навуковая сфера	фізіка
Месца працы	Каліфарнійскі ўніверсітэт у Берклі Чыкагскі ўніверсітэт Гётынгенскі ўніверсітэт
Альма-матар	Лейпцыгскі ўніверсітэт (1930) Гётынгенскі ўніверсітэт (1933) Fasori Gimnázium[d]
Навуковы кіраўнік	Вернер Карл Гейзенберг і Фрыдрых Хунд
Член у	Нацыянальная акадэмія навук ЗША Венгерская акадэмія навук Міжнародная акадэмія квантавых малекулярных навук[d] Амерыканская акадэмія мастацтваў і навук Амерыканская асацыяцыя садзейнічання развіццю навукі
Узнагароды	Нацыянальны навуковы медаль ЗША (1982) Прэзідэнцкі медаль Свабоды
Подпіс
Цытаты ў Вікіцытатніку
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Эдвард Тэлер (англ.: Edward Teller; 15 студзеня 1908, Будапешт - 9 верасня 2003, Стэнфард, штат Каліфорнія) — амерыканскі фізік, венгерскі яўрэй па паходжанні, непасрэдны кіраўнік работ па стварэнні амерыканскай вадароднай бомбы.

Біяграфія

Нарадзіўся ў Будапешце ў яўрэйскай сям'і. Вучыўся ў Вышэйшай тэхнічнай школе ў Карлсруэ, у Мюнхенскім універсітэце (у А.Зомерфельда), у Лейпцыгскім універсітэце (у В.Гейзенберга) у якім у 1930 абараніў доктарскую дысертацыю. Страціў правую ступню патрапіўшы пад трамвай. У выніку яму давялося насіць пратэз і Тэлер да канца жыцця кульгаў. Да 1935 года працаваў у Лейпцыгу, Гётынгене, Капенгагене, Лондане. У 1934 годзе атрымаў Рокфелераўскую стыпендыю, працаваў у Н.Бора ў Даніі. У 1935 Тэлер эміграваў у ЗША. У 1935-1941 ён - прафесар фізікі універсітэта Джорджа Вашынгтона. У 1941, пасля атрымання амерыканскага грамадзянства, увайшоў у склад даследчай групы па стварэнні атамнай бомбы (працаваў у Калумбійскім і Чыкагскім універсітэтах, а таксама ў Лос-Аламаскай лабараторыі). У 1946-1952 Тэлер - прафесар Чыкагскага ўніверсітэта, у 1946-1952 - намеснік дырэктара Лос-Аламаскай лабараторыі. У 1953-1975 - прафесар Каліфарнійскага універсітэта ў Берклі. З 1954 - дырэктар зноў арганізаванай Ліверморскай радыяцыйнай лабараторыі імя Лоўрэнса пры Каліфарнійскім універсітэце. Кіраўнік праграмы па стварэнні вадароднай бомбы (першае яе выпрабаванне прайшло на Маршалавых астравах 1 лістапада 1952 г). Тэлер быў членам генеральнага кансультатыўнага камітэта Камісіі па атамнай энергіі ЗША.

Тэлер належаў амерыканскіх вучоных, якія настойвалі на неабходнасці забеспячэння прыярытэту ЗША ў сферы ядзерных узбраенняў. Ён выступаў супраць забароны ядзерных выпрабаванняў у трох асяроддзях, за стварэнне больш эфектыўных і танных відаў атамнай зброі, якая знішчае цэль з мінімальным выпадзеннем радыеактыўных ападкаў, за разгортванне лазернай зброі ў космасе.

Акрамя работ, звязаных з атамным узбраеннем, Тэлер займаўся даследаваннямі ў галіне квантавай механікі, ядзернай фізікі, спектраскапіі шмататамных малекул, фізічнай хіміі, фізікі касмічных прамянёў і элементарных часціц. Сумесна з Г.Гамавым ў 1936 сфармуляваў правіла адбору пры β-распадзе, унёс вялікі ўклад у тэорыю ядзерных узаемадзеянняў. Незалежна ад іншых у 1947 пастуляваць існаванне мезаатамаў. У 1962 Тэлер быў удастоены прэміі Э.Фермі Камісіі па атамнай энергіі ЗША «за ўклад у хімічную і ядзерную фізіку, за кіраўніцтва даследаваннямі ў галіне тэрмаядзернага сінтэзу і за намаганні па ўмацаванні нацыянальнай бяспекі». У 1975 Тэлер пакінуў пасаду прафесара Каліфарнійскага ўніверсітэта.

Наступныя тры дзесяцігоддзі Тэлер працаваў дарадцам ўрада па пытаннях палітыкі ў галіне ядзерных узбраенняў і ў пачатку 1980-х гадоў горача падтрымаў Стратэгічную абаронную ініцыятыву Рэйгана, вядомую таксама як праграма «Зорных войнаў».