Перайсці да зместу

Этруская мова

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Этруская
Саманазва невядома; саманазва народа Rasenna
Краіны Этрурыя: Апенінскі паўвостраў, Корсіка
Агульная колькасць носьбітаў
  • 0 чал.
Вымерла I стагоддзе
Класіфікацыя
Катэгорыя Мовы Еўразіі
ізаляваная мова, гіпатэтычная тырэнская сям'я
Пісьменнасць Этрускі алфавіт
Моўныя коды
ISO 639-1
ISO 639-2 und
ISO 639-3 ett
IETF ett
Glottolog etru1241
Вікіпедыя на гэтай мове

Этру́ская мова — вымерлая мова этрускаў, паходжанне якой не ўсталявана. Калі не лічыць магчымае сваяцтва этрускага з дзвюма іншымі мёртвымі мовамі — рэцкай і лемнаскай, этруская мова лічыцца мовай-ізалятам і не мае прызнаных навукай сваякоў. Адной з гіпотэз пра магчымае сваяцтва этрускага з'яўляецца версія С. А. Старосціна і І. М. Дзьяканава пра сваяцтва этрускай мовы з вымерлымі хурыцкай і ўрарцкай. Іншыя даследчыкі працягваюць настойваць на сваяцтве этрускай з анаталійскай (хета-лувійскай) галіной індаеўрапейскіх моў. Улічваючы нешматлікасць вядомых этрускіх слоў і толькі абмежаваныя веды этрускай граматыкі, усе гэтыя здагадкі ў значнай ступені з'яўляюцца толькі абстрактнымі.

За апошнія 100 гадоў дасягнуты некаторы прагрэс у вывучэнні этрускай мовы: ідэнтыфікаваны многія граматычныя формы, з той ці іншай ступенню дакладнасці ўсталяваны значэнні каля 50 слоў. Тым не менш, пра канчатковую дэшыфроўку казаць яшчэ занадта рана.

Даследчыкі з той ці іншай ступенню ўпэўненасці гавораць пра існаванне сваякоў этрускай мовы ў той жа гістарычны перыяд:

  • мова Лемнаскай стэлы VI—V ст. да н.э. (меркавана — мова пеласгаў, якія, паводле Герадота, жылі на востраве ў гэты ж перыяд);
  • рэцкая мова (шматлікія кароткія помнікі з Паўночнай Італіі V—II ст. да н.э.)
  • этэакіпрская мова (мова дагрэчаскага насельніцтва в. Кіпр) — надпісы выкананы так званым кіпрскім пісьмом (маюцца тэксты з паралельным грэчаскім перакладам);
  • меркавана — камунская мова.

У лацінскую мову ўвайшлі некаторыя меркавана этрускія запазычанні (напрыклад, persona < phersu «маска», satellitium < satnal, mantissa, palatium, servus «раб», ceremonia, antenna, arena, elementum, litera, якія сталі пазней інтэрнацыяналізмамі) і ўласныя імёны (напрыклад, назва горада Парма).

Предположительный ареал в Италии этруского языка на протяжении VI века до н. э.

Першапачаткова выкарыстоўваўся архаічны заходнегрэчаскі алфавіт, акрамя двух знакаў, якія эвалюцыянавалі па гучанні: S з [s] у [z], і TS з [t] у [ts], пазней дададзены знак 8 у значэнні [p]. У асобных этрускіх і рэтыйскіх надпісах ужываліся свае арыгінальныя знакі. У адзіным тэксце (Tabula Cortonensis) нароўні са знакам M [m] сустракаецца менавіта складовы знак са значэннем [um].

Да 700 года да н.э. этрускі алфавіт складаўся з 26 літар:

𐌀 𐌁 𐌂 𐌃 𐌄 𐌅 𐌆 𐌇 𐌈 𐌉 𐌊 𐌋 𐌌
𐌍 𐌎 𐌏 𐌐 𐌑 𐌒 𐌓 𐌔 𐌕 𐌖 𐌗 𐌘 𐌙
,
A B G D E V Z H Θ I K L M
N Ξ O P Ś Q R S T Y X Φ Ψ

Да 400 года да н.э. класічны этрускі алфавіт складаўся з 21 літары:

𐌀 𐌂 𐌃 𐌄 𐌅 𐌆 𐌇 𐌈 𐌉 𐌋 𐌌 𐌍 𐌐 𐌑 𐌓 𐌔 𐌕 𐌖 𐌘 𐌙 𐌚
A C D E V Z H Θ I L M N P Ś R S T U Φ Ψ F

Гэты алфавіт выкарыстоўваўся да II стагоддзя да н.э., пакуль яго не пачаў замяняць лацінскі алфавіт.

Эвалюцыя этрускага алфавіта

Лацінская транслітарацыя этрускіх слоў перадае шмат адценняў, якія ніяк не адлюстроўваліся ў этрускіх надпісах. Так, на пісьме этрускі не адрознівалі звонкія і глухія зычныя, апускалі кароткія галосныя (лац.: Subura — этруск.: spur, лац.: Caere — этруск.: cisre, лац.: Minerva — этруск.: menrva і г.д.).

На пісьме адрозніваліся 4 галосныя: a, e, i, u (гэтая асаблівасць уласцівая і іншым тырэнскім мовам).

У этрускай мове мелася багатая сістэма сібілянтаў.

Фанетычная сістэма этрускай мовы
губныя p, ph, f
зубныя t, th, s, ś , z(ts)
палатальныя k, ch, h
санорныя r, l, m, n, i(j), v/u
галосныя i, e, a, u
дыфтонгі ai, ei, ui, au/av, eu, uv

Адзначаны лацінскія і грэчаскія запазычанні. Пра лексічныя супадзенні з хацкай мовай гл. у артыкуле хацкая мова.

Словаўтварэнне і словазмяненне — выключна суфіксальнае (прэфіксы не адзначаны). Аглюцінатыўная мова з моцна выяўленай тэндэнцыяй да флектыўнасці.

Назоўнік і прыметнік скланяюцца па агульнай парадыгме:

  • намінатыў-акузатыў (абсалютыў): няма паказчыку.
  • генітыў I: -s ; генітыў II: -(a)l.
  • лакатыў: -i.
  • аблатыў I: -is ; аблатыў II: -(a)ls (у некаторых публікацыях называецца «падвойны генітыў»).
  • пасесіў I: -si ; пасесіў II: -(a)le.
  • множны лік: -r (адуш.) ; -χva (неадуш.).
  • генітыў мн. ліку: -ra-s (адуш.) ; -χva-l (неадуш.).
  • пасесіў мн. ліку: ra-si (адуш.) ; -χva-le (неадуш.).
  • сумесны склон (ці саюз?) = «і …» (аналаг лацінскага …que): -c (дадаецца пасля ўсіх іншых марфалагічных паказчыкаў)

Прыметнікі, вытворныя ад назоўнікаў, маюць паказчык -na.

Дзеяслоўныя суфіксы:

  • цяперашні час: -u.
  • прошлы час, актыў: -ce.
  • прошлы час, пасіў: -χe.
  • належнасць: -(e)ri.
  • ін'юктыў: -e.
  • кан'юнктыў: -a.
  • імператыў: няма паказчыку (паводле меркавання А. І. Неміроўскага — паказчык -θ).
  • актыў. дзеепрым. цяп. ч.: -as(a); -u; -θ.
  • актыў. дзеепрым. пр. ч.: -θas(a); -nas(a).
  • пасіў. дзеепрым. (а таксама дзеепрым. ад непераход. дзеяс.) пр. ч.: -u; -icu; -iχu.

Дзеяслоў-звязка «быць» у цяперашнім часе апускаўся; вядомыя яго формы прошлага часу amuce, amce, ame.

Адмоўная часціца надзейна не ідэнтыфікавана. Паводле меркавання А. Марандзі, адмоўна-забароннай з'яўляецца часціца ei[1].

Прыназоўнікі і паслялогі не ідэнтыфікаваны; мяркуецца, што іх ролю выконвалі склонавыя паказчыкі, а таксама апісальныя фразеалагізмы. З-за гэтай асаблівасці этрускай мовы яе сінтаксіс даволі бедны.

З саюзаў надзейна ідэнтыфікаваны …c («і»), які дадаецца да слова пасля ўсіх астатніх марфем.

Дзякуючы выяўленым гульнявым кубікам і шматлікім надмагільным надпісам сістэма лічэбнікаў у цэлым адноўлена, хоць працягваюцца дыскусіі наконт значэння некаторых лічэбнікаў:

1 θu(n)
2 zal, esal
3 ci
4 huθ
5 maχ
6 śa
7 semφ
8 cezp
9 nurφ
10 śar (сумніўна) ці halχ (С. Яцамірскі)
20 zaθrum
«-ццаць» = -alχ
«без …-х» = -em

Цікавая асаблівасць: шматразрадныя лічэбнікі, якія заканчваюцца на «сем», «восем», «дзевяць», не існавалі (за выключэннем уласна 7, 8, 9). Так, 27 выражалася як ciem cialx, літар. «без 3-х 30», 19 як θunem zaθrum, літар. «без 1-га 20», і т.п. Адгэтуль асаблівасць рымскіх лічбаў, запазычаная ў этрускаў, калі меншы лічэбнік перад вялікім аднімаецца ад яго (напр. XIX — 19).

Сімвалы этрускіх лічэбнікаў
Дзесятковая сістэма Этруская назва Сімвал *
1 θu I
5 maχ Λ
10 šar X
50 muvalχ ­­
100 ? C , Ж
500 ? (круг, унутры якога 5 кропак)
1000 ? (дуга, унутры якой 3 кропкі)

1 thu

2 zal, es(a)l

3 ci

4 ša

5 mach

6 huth

7 semph(?)

8 cezp(?)

9 nurph(?)

10 šar

16 huthzar

17 ciem zathrum

18 eslem zathrum

19 thunem zathrum

20 zathrum

27 ciem cealch

28 eslem cealch

29 thunem cealch

30 cialch (cealch)

40 šealch

50 muvalch (*machalch)

60 *huthalch

70 semphalch(?)

80 cezpalch(?)

90 *nurphalch(?)

100 ?

1000 ?

Звычайны парадак слоў — SOV. Сказы, нават у доўгіх тэкстах, звычайна кароткія; у цэлым этруская мова не была прыстасаваны да ўтварэння складаназлучаных і складаназалежных сказаў (гл. Часціцы).

Вядомыя назвы васьмі месяцаў свяшчэннага календара.

  • uelcitanus (lat.) = сакавік.
  • aberas (lat.) = красавік; apirase = у месяцы красавіку.
  • ampiles (lat.) = май; anpilie = у месяцы маі.
  • aclus (lat.) = чэрвень; acal(v)e = у месяцы чэрвені.
  • traneus (lat.) = ліпень.
  • ermius (lat.) = жнівень.
  • celius (lat.) = верасень; celi = у месяцы верасні.
  • xof(f)er(?) (lat.) = кастрычнік.

Сувязі з іншымі мовамі

[правіць | правіць зыходнік]

Тырэнская сям'я

[правіць | правіць зыходнік]

Роднаснымі этрускай мове з'яўляюцца лемнаская мова (в. Лемнас) і рэцкая мова (усходнія Альпы). Х. Рыкс аб'ядноўваў гэтыя мовы ў тырэнскую сям'ю.

Індаеўрапейскія мовы

[правіць | правіць зыходнік]

Пытанне аб генеалогіі этрускай мовы, як і тырэнскіх моў, застаецца адкрытым. Гіпотэза пра сваяцтва з індаеўрапейскімі мовамі, папулярная да сярэдзіны XX ст., у наш час падтрымкай даследчыкаў не карыстаецца. Даўжэй за іншыя дыскутаваліся гіпотэзы пра сваяцтва з палеабалканскімі і анаталійскімі мовамі (У. Георгіеў). Нягледзячы на адсутнасць сваяцтва, у этрускай адзначаны запазычанні з італійскіх моў, у першую чаргу з лацінскай, досыць архаічныя па форме (этр. nefts = лац. nepos < *nepots), што можа сведчыць пра кантакты ў дапісьмовую эпоху.

А. Трамбеці адзначаў структурнае падабенства этрускай мовы з паўночнакаўказскімі (нахска-дагестанскімі). Таксама адзначаюцца некаторыя марфалагічныя і лексічныя супадзенні з хурыта-ўрарцкімі мовамі[2].

Дагрэчаскія мовы Крыта і Кіпра

[правіць | правіць зыходнік]

Прыхільнікамі сваяцтва этрускай мовы з дагрэчаскімі мовамі Крыта (мінойскай і/ці пеласгскай) у наш час з'яўляюцца С. Яцамірскі ў Расіі і Дж. Факеці ў Італіі.

Т. Джонс прапанаваў тлумачэнне аднаго з этэакіпрскіх тэкстаў (двухмоўнай таблічкі з Аматуса) на этрускай мове, аднак не быў падтрыманы іншымі лінгвістамі.

У наш час вядома больш за 12 тыс. этрускіх надпісаў, аднак сярод іх вельмі нешматлікія змяшчаюць больш за дваццаць слоў. У 1893 годзе надпісу на этрускай мове пачалі збіраць у «Corpus Inscriptionum Etruscarum».[3] Надпісы па іх мэтавым прызначэнні можна падзяліць на 5 катэгорый:

  1. надпісы-прысвячэнні, якія галоўным чынам зробленыя на вазах, дзе названа імя ўладальніка ці дарыльшчыка, напрыклад mi Larθa — я [ёсць] уласнасць Ларта (T.L.E. 154), mi mamerces: artesi — я [ёсць] уласнасць Мамеркуса Артэ (T.L.E. 338);
  2. надпісы па зароку, адрасаваныя герою ці алтару, напрыклад mini muluvanece Avile Vipiiennas — Аўл Вібена мне падарыў (T.L.E. 35);
  3. пахавальныя надпісы на саркафагах і грабніцах, напрыклад mi larices telaθuras suθi — я [я ёсць] грабніца Ларыса Тэлатура (T.L.E. 247);
  4. надпісы на стэлах, прысвечаныя пэўнаму чалавеку;
  5. доўгія надпісы, якія змяшчаюць больш за 20 слоў — найменш шматлікія. Да прыкладу, вядома толькі 8 надпісаў, якія змяшчаюць больш за 40 слоў:
  • Liber Linteus («Ільняная кніга») — кніга, напісаная на льняным палатне, якая змяшчае каля 1200 слоў, у тым ліку 500 розных;
  • чарапіца з Капуі (V—IV стст. да н.э.) змяшчае надпіс бустрафедонам, які складаецца з 62 радкоў і прыкладна 300 слоў, якія магчыма прачытаць;
  • памежны слуп з Перуджы (II ст. да н.э.) змяшчае інфармацыю пра падзел двух зямельных участкаў, змяшчае 46 радкоў і 130 слоў;
  • свінцовая стужка, знойдзеная ў свяцілішча Мінервы (V ст. да н.э.), змяшчае 11 радкоў і 80 слоў (40 з іх можна прачытаць);
  • свінцовы дыск з Мальяна (V ст. да н.э.) змяшчае больш за 80 радкоў;
  • Арыбал (VII ст. да н.э.) змяшчае 70 слоў;
  • скрыжалі з Піргі (V ст. да н.э.) — тры залатыя пласціны, дзве з якіх змяшчаюць 52 словы на этрускай мове;
  • бронзавая таблічка з Картоны (III—II ст. да н.э.) змяшчае надпісы пра продаж зямельнай уласнасці, выгравіраваныя з двух бакоў (32 радкі з аднаго, 8 — з іншага).

Зноскі

  1. Appunti su iscrizioni etrusche arcaiche contenenti la formula della negazione, in Revue Belge de Philologie et d'Histoire, LXXIV, 1996, pp. 121—129 | Alessandro Morandi — Acad…
  2. Facchetti G. (2002). Appunti di morfologia etrusca.
  3. Робер Ж.-Н. Этруски = Robert J.-N. Les Etrusques. — М.: Вече, 2007. — С. 226-230. — 368 с. — (Гиды цивилизаций).
  • Буриан Я., Моухова Б. Загадочные этруски. пер. с чешского. изд. «Наука», М., 1970.
  • Немировский А. И. Этруски: от мифа к истории. М., 1983.
  • Пенни Дж. Языки Италии // Кембриджская история древнего мира. Т. IV: Персия, Греция и Западное Средиземноморье ок. 525—479 гг. до н. э. Под ред. Дж. Бордмэна и др. Пер. с англ. А. В. Зайкова. М., 2011. С. 852—874. — ISBN 978-5-86218-496-9
  • Риджуэй Д. Этруски // Кембриджская история древнего мира. Т. IV: Персия, Греция и Западное Средиземноморье ок. 525—479 гг. до н. э. М., 2011. С. 754—803.
  • Савенкова Е. Д. Этрусская морфемика: Опыт формального моделирования. СПб., 1996.
  • Савенкова Е. Д., Великосельский О. А. К вопросу о префиксации в этрусском языке // Проблемы современного теоретического и синхронно-описательного языкознания. Лингвистика. История лингвистики. Социолингвистика. Вып.5., СПб., 2003. ISBN 5-288-03321-8.
  • Тайны древних письмён. Проблемы дешифровки. Сборник. М. 1975.
  • Яцемирский С. А. Опыт сравнительного описания минойского, этрусского и родственных им языков. М.: «Языки славянской культуры», 2011. ISBN 978-5-9551-0479-9
  • L'enigma svelato della lingua etrusca, Giulio M. Facchetti, Newton & Compton editori, Roma, 2000. Seconda edizione 2001.
  • Il " mistero " della lingua etrusca, Romolo A. Staccioli (alla fine dell'opera è presente un glossario di vocaboli etruschi attualmente decifrati con certezza.) Newton & Compton editori, Roma, 1977. 2° édition, 1987.
  • Gli Etruschi: una nuova immagine, Mauro Cristofani, Giunti , Firenze, 1984.
  • L'etrusco una lungua ritrovata, Piero Bernardini Marzolla, Mondadori, Milano, 1984
  • Lingua e cultura degli Etruschi, Giuliano e Larissa Bonfante, Editori Riuniti, 1985
  • Rivista di epigrafia etrusca, Mauro Cristofani (nella rivista Studi Etruschi, pubblicata dall'Istituto di Studi Etruschi e Italici, Firenze)
  • Fowler M., Wolfe R.G. Materials for the Study of the Etruscan Language: in 2 vols. Wisconsin, 1965.
  • Rix, Helmut : Etruskische Texte, 1991, ISBN 3-8233-4240-1 (2 Bde.)
  • Rix, Helmut : Rätisch und Etruskisch , Innsbruck , Inst. für Sprachwiss. , 1998 , ISBN 3-85124-670-5
  • Pfiffig, Ambros Josef : Die etruskische Sprache , Verl.-Anst. , 1969
  • Perrotin, Damien Erwan : Paroles étrusques, liens entre l'étrusque et l'indo-européen ancien , Paris [u.a.] , L' Harmattan , 1999 , ISBN 2-7384-7746-1
  • Pallottino, Massimo: La langue étrusque Problèemes et perspectives , 1978
  • Guignard, Maurice : Comment j'ai déchiffré la langue étrusque , Burg Puttlingen , Impr. Avisseau , 1962
  • O. Hoffmann — A. Debrunner — A Scherer: Storia della lingua greca, Napoli, 1969, vol. I, pp. 25-26.
  • Il popolo che sconfisse la morte. Gli etruschi e la loro lingua, Giovanni Semerano, Bruno Mondadori, 2003.
Лагатып «Вікіслоўнікі»
Лагатып «Вікіслоўнікі»
У Вікіслоўніку спіс слоў этрускай мовы змяшчаецца ў катэгорыі «Этруская мова»