Хацкая мова

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Не блытаць з хецкай мовай.
Хацкая
Саманазва невядома;
Краіны Малая Азія (поўнач)
Вымерла II тысячагоддзе да н.э.
Класіфікацыя
Катэгорыя Мовы Еўразіі
ізаляваная мова, меркавана абхаза-адыгская сям'я ці сіна-каўказская макрасям'я
Пісьменнасць Клінапіс
Моўныя коды
ISO 639-1 —
ISO 639-2 ?
ISO 639-3 xht
IETF xht
Glottolog hatt1246
Прыкладнае распаўсюджванне хацкай мовы ў пач. II тыс. да н.э.

Ха́цкая мова — мова найстаражытнага (III — пачатак II тысячагоддзі да н.э.) насельніцтва паўночна-ўсходняй часткі Малой Азіі ўнутры лукавіны ракі Галіс (суч. Кызыл-Ырмак) — хатаў — дайшла да нас, апроч некаторай колькасці згаданых у іншамоўных тэкстах тапонімаў, асабістых імёнаў і імёнаў божастваў, толькі ў параўнальна невялікай колькасці культавых тэкстаў з царскага архіва сталіцы Хецкага царства — Хатусы (суч. Багазкёй). У тым ліку маецца каля паўдзесятка хацка-хецкіх (несіцкіх) білінгв і некалькі дзясяткаў аднамоўных тэкстаў, па большай частцы кароткіх і значна фрагментаваных.

Тэксты напісаны складовым клінапісам амаль без ідэаграм, што вельмі абцяжарвае разуменне; да таго ж ёсць падставы лічыць, што яны былі запісаны хецкімі пісцамі па памяці без дакладнага разумення іх значэння, часам нават з памылкамі ў словападзеле. З фанетычнага пункта гледжання клінапісныя запісы хацкай мовы ў вышэйшай ступені недакладныя, таму што хецкі варыянт акадскага клінапісу, якім запісаны тэксты, дазваляе адрозніваць усяго 12 зычных, а хацкая фаналагічная сістэма, прынамсі, гістарычна, была значна багацейшая.

Генетычныя сувязі[правіць | правіць зыходнік]

Швейцарскі ўсходазнавец Эміль Фарэр, у 20-х гадах ХХ стагоддзя, упершыню выказаў гіпотэзу, што хацкая мова знаходзіцца ў сваяцтве з заходнекаўказскімі мовамі, а менавіта абхазскай, адыгскай і ўбыхскай мовамі[1].

Абапіраючыся на невялікія лінгвістычныя звесткі, некаторыя даследчыкі (В. У. Іваноў[2][3][4][5]) выказваюць здагадку пра гіпатэтычнае сваяцтва хацкай з абхаза-адыгскімі мовамі. Маюцца некаторыя ўказанні на структурнае падабенства, і матэрыяльную блізкасць фармантаў, наколькі можна судзіць пра сапраўднае гучанне фанем, схваных за клінапіснай графікай.

Ступень структурнай блізкасці паміж хацкай і картвельскімі мовамі ўяўляецца меншай, чым паміж хацкай і абхаза-адыгскімі. Хоць і картвельскія мовы ў вобласці дзеяслова маюць складаную сістэму прэфіксацыі і суфіксацыі, але прынцыпы яе трохі іншыя, чым у хацкай. Для вырашэння пытання аб генетычных сувязях хацкай мовы з картвельскімі не маецца дастатковых звестак.

Зрэшты, можна адзначыць, што хацкая мова, праяўляючы меркаваныя рысы падабенства з абхаза-адыгскімі і, магчыма, з картвельскімі мовамі, не праяўляе ніякіх агульных рыс з нахска-дагестанскімі мовамі.

Высунута таксама гіпотэза[6][7], паводле якой хацкая мова ўваходзіць у сіна-каўказскую макрасям'ю, але пры гэтым не ўтварае асобнай падгрупы з абхаза-адыгскімі мовамі ўнутры гэтай сям'і. Ён уяўляе сабой асобную галіну сіна-каўказскіх моў, выяўляючы пры гэтым найбольшую блізкасць з паўночнакаўказскай і енісейскай галінамі.

Сувязі з іншымі мовамі[правіць | правіць зыходнік]

Магчыма, мае хацкае паходжанне частка слоў хецкай мовы, якія немагчыма растлумачыць з індаеўрапейскіх каранёў — тым больш, што ў часы Хецкага царства хацкая мова працягвала выкарыстоўвацца ў кульце некаторых багоў.

Улічваючы тое, што малаазійскае паходжанне этрускаў на сённяшні дзень уяўляецца найбольш верагоднай гіпотэзай (гл. спіс літаратуры), А. І. Неміроўскі выказаў здагадку супаставіць этрускае слова tupi («кара, пакута») з хацкім tuppi (ідэнтычнае значэнне). Больш шырокае супастаўленне лексікі немагчыма ў сувязі з вельмі невялікай колькасцю хацкіх помнікаў. Марфалогія этрускай мовы ў цэлым не падобная да хацкай (словаўтварэнне і словазмяненне ў этрускай — выключна суфіксальнае, у хацкай — прэфіксальна-суфіксальнае), хоць можна супаставіць асобныя фарманты (суфікс прыналежнасці -el, -il, у этрускай -l, указальны займеннік ana, то ж у этрускай, паказчыкі дзеяслоўных часоў -a, -e).

Зноскі

  1. ↑ Волков А. В.,Непомнящий Н. Н. Хетты Архівавана 4 сакавіка 2016.
  2. ↑ Иванов В. В. Об отношении хаттского языка к северо-западнокавказским // Древняя Анатолия. М., 1985. С. 26-59.
  3. ↑ Иванов В. В. Интерпретация текста хаттско-хеттского строительного ритуала (в свете данных внешнего сравнения) // Иванов В. В. Труды по этимологии индоевропейских и древнепереднеазиатских языков. Т. 2. М.: Языки славянских культур, 2008. С. 619—652.
  4. ↑ Иванов В. В. К проблеме соотношения древнегреческой и хаттской традиций // Иванов В. В. Труды по этимологии индоевропейских и древнепереднеазиатских языков. Т. 2. М.: Языки славянских культур, 2008. С. 653—662.
  5. ↑ Иванов В. В. Хурритские и хаттские этимологии // Иванов В. В. Труды по этимологии индоевропейских и древнепереднеазиатских языков. Т. 2. М.: Языки славянских культур, 2008. С. 663—675.
  6. ↑ Касьян А. С. Хаттский язык // Языки мира: Древние реликтовые языки Передней Азии / РАН. Институт языкознания. Под ред. Н. Н. Казанского, А. А. Кибрика, Ю. Б. Корякова. М.: Academia, 2010.
  7. ↑ Kassian, A. Hattic as a Sino-Caucasian language // Ugarit-Forschungen. Internationales Jahrbuch für die Altertumskunde Syrien-Palästinas. Bd 41, 2009—2010. P. 309—447.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Дунаевская И. М. О структурном сходстве хаттского языка с языками северо-западного Кавказа // Сборник в честь академика Н. А. Орбели. — М.-Л., 1960.
  • Дунаевская И. М., Дьяконов И. М. Хаттский (протохеттский) язык // Языки Азии и Африки. Т. III. — М., 1979. — С. 79-83.
  • Иванов В. В. Об отношении хаттского языка к северо-западнокавказским // Древняя Анатолия. М., 1985. С. 26-59.
  • Иванов В. В. Интерпретация текста хаттско-хеттского строительного ритуала (в свете данных внешнего сравнения) // Иванов В. В. Труды по этимологии индоевропейских и древнепереднеазиатских языков. Т. 2. М.: Языки славянских культур, 2008. С. 619—652.
  • Иванов В. В. К проблеме соотношения древнегреческой и хаттской традиций // Иванов В. В. Труды по этимологии индоевропейских и древнепереднеазиатских языков. Т. 2. М.: Языки славянских культур, 2008. С. 653—662.
  • Иванов В. В. Хурритские и хаттские этимологии // Иванов В. В. Труды по этимологии индоевропейских и древнепереднеазиатских языков. Т. 2. М.: Языки славянских культур, 2008. С. 663—675.
  • Камменхубер А. Хаттский язык // Древние языки Малой Азии. Сборник статей. Под редакцией И. М. Дьяконова и Вяч. Вс. Иванова. М.: «Прогресс», 1980.
  • Касьян А. С. Хаттский язык // Языки мира: Древние реликтовые языки Передней Азии / РАН. Институт языкознания. Под ред. Н. Н. Казанского, А. А. Кибрика, Ю. Б. Корякова. М.: Academia, 2010.
  • Немировский А. И. Этруски. От мифа — к истории. М., 1980.
  • Ardzinba, Vladislav. (1974): Some Notes on the Typological Affinity Between Hattian and North-West Caucasian (Abkhazo-Adygian) Languages. In: «International Tagung der Keilschriftforscher der sozialistischen Länder», Budapest, 23.-25. April 1974. Zusammenfassung der Vorträge (Assyriologica 1), p. 10-15.
  • Chirikba, Viacheslav (1996): Common West Caucasian. The Reconstruction of its Phonological System and Parts of its Lexicon and Morphology. Leiden: CNWS Publications, 452 pp. [Chapter XI. The relation of West Caucasian to Hattic, p. 406—432].
  • Dunaevskaja, Irina. (1973): Bemerkungen zu einer neuen Darstellung altkleinasiatischer Sprachen. 2. Zum Hattischen. In: Orientalische Literaturzeitung 68, Leipzig, 1/2.
  • Girbal, Christian. (1986): Beiträge zur Grammatik des Hattischen (Europäische Hochschulschriften Reihe XXI, Bd. 50). Frankfurt am Main, Bern, New York: Verlag Peter Lang, V+201 pages.
  • Kammenhuber, Annelis (1969): Das Hattische. In: Handbuch der Orientalistik, Abteilung I, Bd II, Abschn. 1/2.
  • Kassian, A. Hattic as a Sino-Caucasian language // Ugarit-Forschungen. Internationales Jahrbuch für die Altertumskunde Syrien-Palästinas. Bd 41, 2009—2010. P.309-447.
  • Klinger, Jörg. (1996): (StBoT 37) Untersuchungen zur Rekonstruktion der hattischen Kultschicht. Wiesbaden: Harrassowitz, xx+916 p.
  • Rizza, Alfredo. (2007): I pronomi enclitici nei testi etei di traduzione dal Hattico. Pavia. (Studia Mediterranea 20).
  • Schuster, H.-S. (1974): Die Hattisch-Hethitischen Bilinguen. I. Einleitung, Texte und Kommentar. Teil 1. Leiden: E.J. Brill.
  • Soysal, Oğuz (2004): Hattischer Wortschatz in hethitischer Textüberlieferung, Leiden/Boston: Brill.
  • Taracha, P. (1995): Zum Stand der hattischen Studien: Möglisches und Unmöglisches in der Erforschung des Hattischen. In: Atti del II Congresso Internaziomale di Hittitologia a curo di Onofrio Carruba — Mauro Giorgieri — Clelia Mora. Studia mediterranea. 9. Gianni Iuculano Editore. Pavia, p. 351—358.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Хацкая_мова&oldid=4464557"