Армянафобія

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Гісторыя Арменіі
Дагістарычны перыяд на тэрыторыі Арменіі
Дзяржавы і ўтварэнні
Войны і бітвы
Царскія дынастыі
Нацыянальна-вызваленчы рух
Армяне, забітыя ў Асманскай імперыі ў час генацыда армян, 1915 год.

Армянафобія (Арменафобія) — адна з праяў этнічнай ксенафобіі[1], варожае стаўленне, няцерпнасць да армян як этнічнай групы; негатыўная ўсталёўка (непрыязь, ірацыянальны страх ці нянавісць[2]) па дачыненні да армян ці Арменіі[3], ідэалогія негатыўнага стаўлення да армян[4].

Армянафобія можа выяўляцца ў розных формах ад асабістай непрыязі да інстытуцыялізаванага пераследу. Тэрмін «армянафобія» выкарыстоўваецца аўтарамі артыкулаў у энцыклапедыях[5][6] і слоўніках[3], даследчыкамі ў вобласці паліталогіі і сацыялогіі[1][7][8], палітычнымі дзеячамі[9][10], прадстаўнікамі грамадскіх арганізацый [11] і журналістамі[12] [13].

Гісторыя армянафобіі[правіць | правіць зыходнік]

Армянафобія ў Расійскай імперыі[правіць | правіць зыходнік]

Як паказвае гісторык Ёрг Бабероўскі, адной з перадумоў варожага дачынення да армян, якая выявілася ў расійскім Закаўказзі ў апошнія дзесяцігоддзі XIX стагоддзя, стала неппрадстаўленасць мусульманскага насельніцтва ў мясцовых органах улады. У прыватнасці, паводле рэформы 1870 года, нехрысціянам належала не больш за траціна месцаў у гарадскіх саветах (а з 1892 года — не больш 20 %). Гэтыя меры, спрадвечна скіраваныя супраць яўрэяў, у Закаўказзі закранулі перадусім мусульманаў[14], хочучы, прыкладам, у Баку яны, быўшы асноўнымі ўладальнікамі ўласнасці, складалі каля 80 % электарату[15]. У выніку ў пачатку 1890-х у гарадскіх саветах такіх па перавазе мусульманскіх па колькасці выбарцаў гарадоў, як Ерэван, Баку і Шуша, пераважалі армяне[14].

З іншага боку, адсутнасць рускай большасці ў гарадах Закаўказзя абцяжарвала правядзенне палітыкі русіфікавання. Таму з цягам часу празмеру ўзмацнелае прадстаўніцтва армян у органах гарадскога кіравання і на прамысловых прадпрыемствах стала ўспрымацца расійскай дзяржаўнай уладай як пагроза. У 1882 годзе цар Аляксандр III даручае міністру ўнутраных спраў Талстому зрабіць захады ў дачыненні армянскага нацыяналізму.

У канцы 1880-х амаль усе армяне звальняюцца з вышэйшых дзяржаўных пасад, сярод найвышэйшага каўказскага чынавенства шырацца антыармянскія настроі, у чымсь падобныя з антысеміцкімі. У 1885 закрываюцца армянскія школы[16], у 1889 са школьнага навучання выключаецца курс гісторыі і геаграфіі Арменіі.

В. Л. Вялічка.

У 1890-х гадах армянскі нацыяналізм уступае ў супярэчнасць з асіміляцыйнай палітыкай і драматычным разваротам руска-армянскіх адносін. Царскія ўлады пачынаюць эксплуатаваць існую напружанасць паміж мусульманамі і армянамі. У 1896 годзе каўказскім намеснікам  (руск.) (бел. прызначаецца Рыгор Галіцын  (руск.) (бел.. Ён праводзіць шэраг мер у карысць азербайджанцаў, у той жа час роля армян зніжаецца. Прыкладам, ён звольніў частку армян з дзяржаўных пасад і прызначыў на іх пасады мусульманаў[17]. Пік антыармянскай кампаніі даводзіцца на 1903 год, калі ўлады канфіскуюць маёмасць армянскай царквы. У адказ армянскі нацыянальны рух пачынае засвойваць тэрарыстычныя метады  (руск.) (бел.. Замах здзейснены на самага Галіцына, пасля якога ў 1903 годзе ён пакідае Каўказ. Кіраванне каўказскага намесніка Рыгора Галіцына было адзіным выпадкам адыходу царызму ад праармянскіх пазіцый[18]. Напады армянскіх тэрарыстаў з арганізацыі Дашнакцуцюн на царскіх урадоўцаў даюць уладам магчымасць праверыць лаяльнасць мусульман. У студзені 1905 году ў чайханах шырыцца чутка, што армяне хочуць пошасць на мусульман падчас шыіцкага свята Магерам. У такіх умовах пахаванні кожнай ахвяры заказнога забойства, арэнай якіх тады быў Баку, ператвараліся ў агульнанацыянальныя дэманстрацыі. 6 лютага пасля расстрэлу армянамі працоўнага-азербайджанца ў Баку пачалася паніка. Узброеныя групы мусульманаў, што з’ехаліся ці сабраныя ў цэнтры Баку, забівалі ўсіх сустрэчных армян. На другі дзень пагрому натоўп стаў рабаваць армянскія крамы і дакаціўся да баракаў нафтавай фірмы Пітоева, дзе толькі 8 лютага было забіта больш 40 армян. Пагромы працягваліся пяць дзён. Мясцовыя ўлады не прымалі ніякіх мер да завадатараў. Як адзначае Бабероўскі, хоць падозранне, што губернатар сам справакаваў пагромы канчаткова не пацвердзілася, аднак удзел у гвалце ўлад не выклікае сумневу[14]. Гэты канфлікт хутка выйшаў з-пад кантролю і да лета 1905 ахапіў  (руск.) (бел. цэлыя акругі Бакінскай і Елізаветопольскай губерняў. Здушыць хваляванні ўлады змаглі толькі ў 1906 годзе, скіраваўшы на Каўказ экспедыцыю пад камандаваннем генерала Максуда Аліханава-Аварскага  (руск.) (бел. (пасля забіты рэвалюцыянерамі-дашнакамі), які выявіў неўтаймаваную жорсткасць і, па цверджаннях расійскай прэсы, адкрыта заступаўся за татар зусім і за сваіх сваякоў ханоў Нахічэванскіх асабліва ў разаніне армян[19][20][21]. Прызначаны ў красавіку 1905 года намеснікам Каўказа князь Варанцоў-Дашкоў дамогся змякчэння антыармянскай пазіцыі ўлады і звароту маёмасці армянскай царквы. Пасля замежнапалітычных канфліктаў з Асманскай імперыяй пазіцыя ўлады зноў робіцца праармянскай[14].

Найболей зацятым армянофобам лічыўся пісьменнік і публіцыст чарнасотнікавага кірунку В. Л. Вялічка  (руск.) (бел., у якога сучаснікі адзначалі «зацяты нацыяналізм і баявое армянафобства»[5][6], якое гарманічна спалучалася з антысемітызмам. У 1897—1899 гг. Вялічка рэдагаваў афіцыёзную газету «Каўказ», у якой вёў бязлітасную антыармянскую прапаганду[22]. Ліберальныя сучаснікі лічылі яго агітацыю пагромнай і пасля параўноўвалі яго з кішынёўскім публіцыстам П. Крушаванам  (руск.) (бел., антысеміцкія артыкулы якога, як лічылася, справакавалі Кішынёўскі пагром  (руск.) (бел.[23].

Але Вялічка быў не самотны ў сваіх выступах. Калі ён быў змушаны пакінуць свой пост рэдактара газеты «Кавказ  (руск.) (бел.», за яго ўступіўся рэдактар уплывовай праўрадавай газеты «Новое время» А. С. Суворын. Паводле яго думкі, адхіленне Вялічкі было выклікана інтрыгамі мясцовай інтэлігенцыі, што супярэчыла зацікаўленасцям грузінскага і армянскага народаў[24]. Суворын у ісце падтрымаў генацыд турэцкіх улад у адносінах да армян, а «Новое время» імкнулася апраўдаць дамэтнасць дзеянняў турэцкага ўрада ў адносінах да збунтаваных армянскіх «разбойнікаў» і «рэвалюцыянераў». Газета Суворына звярталася да ўрада з просьбай падтрымаць прыкладу Турцыі і «ачысціць Каўказ ад гэтага шкоднага элемента» — партыі Дашнакцуцюн. «Для Расіі рускі печкавы збан даражэй, чым усё „армянскае пытанне“, для якога не жадаем ахвяраваць нават гэтым збанвм… Колькі рэжуць, рэжуць армян і ніяк не выражуць… дакладна іх непачаты край», — казаў А. С. Суворын[25].

Антыармянскія публікацыі Вялічкі перадрукоўваліся таксама грузінскай газетай «Іверыя» (рэдактарам якой у той перыяд быў Ілья Чаўчавадзэ) і Тапчыбашавым  (руск.) (бел. у Баку[8].

У 1990-я гады праца Вялічкі «Каўказ» была перавыдазена ў Азербайджане і стала выкарыстоўвацца ў якасці антыармянскага аргумента ў армяна-азербайджанскім супрацьстаянні[22]. Менавіта развагамі Вялічкі, па выразе расійскага даследчыка В. А. Шнірэльмана  (руск.) (бел., натхняліся сучасныя азербайджанскія гісторыкі — у прыватнасці, Фарыда Мамедава і Зія Буніятаў  (руск.) (бел. — у распрацоўцы албанскай канцэпцыі  (руск.) (бел.[26]. Антыармянскія выказы Вялічкі і Чаўчавадзэ цытуе ў сваёй кнізе «Лжэгісторыя» азербайджанскі акадэмік, дырэктар Інстытута гісторыі Акадэміі навук Азербайджана Іграр Аліеў[27].

Армянафобія ў Германскай імперыі[правіць | правіць зыходнік]

У час армянскіх пагромаў 1894—1896 гг. нямецкі ўрад замінаў ужыванню міжнародных санкцый супраць Асманскай імперыі і рэформам у Армянскам пытанні, прапанаваным брытанцамі. Тон асвятлення пытання быў зададзены асабіста Вільгельмам II, які сцвярджаў, што Брытанія спрабуе дэстабілізаваць уладу асманскага султана, а таксама звінаваціў Брытанію ў гібелі 80 тысяч армян. У праекце мемарандума МЗСа Германіі пагромы тлумачыліся правакацыямі з боку армян. Гэта адлюстроўвала стэрэатып пра армян, што склаўся ў Германіі падчас каланізацыі Асманскай імперыі, калі армяне ўяўляліся прагнымі і падступнымі ашуканцамі. Падобныя характарыстыкі з боку немцаў павінны былі заваяваць давер туркаў і палегчыць пранікненне нямецкага капіталу ў Асманскую імперыю[28].

Праявы армянафобіі ў постсавецкіх дзяржавах[правіць | правіць зыходнік]

Азербайджан[правіць | правіць зыходнік]

Па выразе Фёдара Лук’янава, галоўнага рэдактара часопіса «Россия в глобальной политике», «Армянафобія — інстытуцыйная частка сучаснай азербайджанскай дзяржаўнасці, і, вядома, Карабах у цэнтры гэтага ўсяго»[29]. Як піша брытанскі журналіст Том дэ Ваал, які выдаў у 2005 годзе дакументальную кнігу «Чорны сад» пра гісторыю карабахскага канфлікту, «першай у сучаснай савецкай гісторыі выбліскам масавага гвалту»[30] стаў Сумгаіцкі пагром  (руск.) (бел. — хваляванні на этнічнай глебе ў горадзе Сумгаіт Азербайджанскай ССР у лютым 1988 г., якія суправаджаліся масавым гвалтам у дачыненні армянскага насельніцтва, рабаваннямі, забойствамі, падпаламі і знішчэннем маёмасці. 29 лютага 1988 года на пасяджэнні Палітбюро ЦК КПСС у Маскве было афіцыйна прызнана, што масавыя пагромы і забойствы ў Сумгаіце ажыццяўляліся па нацыянальнай прыкмеце[30][31]. Ужо тады акадэмік Зія Буніятаў, якога Том дэ Ваал заве ў сваёй кнізе «самым вядомым армянафобам у Азербайджане», уславіўся сваім артыкулам «Чаму Сумгаіт», у якой звінаваціў саміх армян у арганізацыі пагрому[32].

Услед за Сумгаітам пагромы адбыліся ў Кіравабадзе, потым у Баку (1990).

Андрэй Палонскі  (руск.) (бел., які даследаваў станаўленне азербайджанскай нацыянальнай самасвядомасці ў канцы 1980-х — пачатку 1990-х гадоў, адзначаў, што «Карабахскі крызіс і нарастальная армянафобія спрыялі фармаванню ўстойлівага вобразу ворага, які ў пэўнай ступені паўплываў на характар новай ідэнтычнасці (спачатку агрэсіўна-пераможнай)»[33].

У 1991—1994 гадах міжэтнічны канфлікт прывёў да маштабных вайсковых дзеянняў за кантроль над Нагорным Карабахам і некаторымі прылеглымі тэрыторыямі. У маі 1994 г. было падпісана Пагадненне пра бестэрміновае спыненне агню, якое прывяло да «замарожвання», але не ўрэгулявання канфлікту. Армянскія сілы працягваюць утрымваць значныя тэрыторыі за межамі заяўленай тэрыторыі НКР, не вырашана праблема бежанцаў, захоўваецца эканамічная блакада.

Як адзначаецца ў дакументах Хельсінкскай групы па правах чалавека  (руск.) (бел., неўрэгуляванасць армяна-азербайджанскага канфлікту служыць каталізатарам армянафобіі ў сучасным Азербайджане. У гэтай сувязі, у прыватнасці, паказваецца на рэгулярныя пратэстныя акцыі так званай «Арганізацыі вызвалення Карабаха», якая выступае супраць аднаўлення якіх б там ні было кантактаў паміж Азербайджанам і Арменіяй і за рашэнне канфлікту вылучна сілавымі метадамі. Гэтыя дзеянні карыстаюцца падтрымкай прадстаўнікоў азербайджанскіх улад[34].

Вялікі рэзананс у СМІ атрымваюць некаторыя публічныя выказы дзяржаўных і грамадскіх дзеячаў Азербайджана, што сведчаць пра нацыянальную няцерпнасць, — такія, як заява старшыні Упраўлення мусульман Каўказа  (руск.) (бел. Гаджы Алахшукюра Пашазадэ  (руск.) (бел. пра тое, што «Хлусня і здрада ў крыві ў армян»[35][36].

У. М. Казіміраў  (руск.) (бел. (расійскі дыпламат, Надзвычайны і Паўнамоцны Пасол у адстаўцы, у 1992—1996 гг. кіраўнік пасярэдніцкай місіі Расіі, паўнамоцны прадстаўнік Прэзідэнта РФ па Нагорным Карабаху, удзельнік і сустаршыня Мінскай групы АБСЕ ад Расіі) неаднаразова заяўляў пра наяўнасць у Азербайджане вызначаных сіл, што інспіруюць антыармянскія настроі, у тым ліку на ўзроўні дзяржаўнага кіраўніцтва[37].

У пачатку 2004 года, характарызуючы дзесяцігоддзе, што прайшло пасля падпісання пагаднення пра спыненне агню, ён пісаў:

Апынуўшыся надоўга ў дыскамфортным становішчы, Баку практычна ўзяў курс на татальную «халодную вайну» супраць армян. Адпрэчваюцца з парога і эканамічныя «амартызатары», і любыя кантакты з армянамі (нават па лініі грамадскасці); труцяць тых, хто падтрымвае гэтыя кантакты. У асвечанай свецкай дзяржаве сёй-той рады быў бы насадзіць падабенства фундаменталізму, рэваншызму і армянафобіі, што толькі замінае знішчэнню як прычын, так і наступстваў канфлікту. Усё больш праяў фанатызму і экстрэмізму нават на ўзроўні грамадскіх арганізацый. [38]

Даследчыца з Турцыі Ясемін Кіліт Аклар у працы, прысвечанай выкладанню гісторыі ў Азербайджане, робіць выснову, што афіцыйныя азербайджанскія падручнікі гісторыі здольныя выклікаць нянавісць і пачуццё этнічнай і нацыянальнай перавагі перадусім у адносінах да армян, а таксама да рускіх і іранцаў. Паводле яе падлікаў, на 391 старонцы аднаго падручніка гісторыі армяне завуцца ворагамі 187 разоў, рускія — 119 раз, іранцы — 44 разы. Для фармавання нацыянальнай ідэнтычнасці і ўзрушанасці нянавісці да армян выкарыстоўваюцца падрабязныя патэтычныя аповеды пра генацыд і пагромы, а таксама фатаграфіі ахвяр пагромаў. З пункту погляду Ясемін Аклар, падобнае стаўленне да армян робіць праблематычным існаванне армян у Нагорным Карабаху, калі ён увойдзе ў склад Азербайджана[39]. Як піша канфліктолаг, кіраўнік Дэпартамента Інстытута міра і дэмакратыі Арыф Юнус  (руск.) (бел.,

ужо ў падручніку для першага года навучання быў сфармаваны вобраз армян, як галоўных ворагаў Азербайджана і ўсяго «цюрка-мусульманскага свету» […] пры гэтым, у дачыненні армян таксама выкарыстоўваюцца разнастайныя негатыўныя эпітэты («бандыты», «агрэсары», «падступныя», «крывадушныя» і г.д.)[40].

У сваім дакладзе за 2011 год Еўрапейская камісія па барацьбе з расізмам і няцерпнасцю  (руск.) (бел. адзначыла што ў Азербайджане фармуецца негатыўнае ўспрыманне ў дачыненні людзей армянскай нацыянальнасці[41].

Сталыя негатыўныя згадванні пра Рэспубліку Арменія прыводзяць да фармавання негатыўнага ўспрымання ў дачыненні людзей армянскай нацыянальнасці. Мы заклікаем улады Азербайджана да актыўнай працы па змене сітуацыі ў дачыненні армян, якія знаходзяцца пад юрысдыкцыяй Азербайджана. Усе палітычныя партыі Азербайджана павінны выступіць з выразнай пазіцыяй супраць любых формаў расізму, дыскрымінацыі і ксенафобіі і паслаць выразны палітычны сігнал у карысць разнастайнасці і плюралізму, яны таксама павінны ўнікаць згадванні негатыўнага адцення пры абмеркаванні пытанняў, што маюць дачыненне да армян[42].

Паводле паведамленняў брытанскіх, курдскіх і язідскіх газет, забіты падчас сутыкненняў  (англ.) (бел. у пачатку красавіка 2016 года 20-гадовы салдат армянскай арміі Кярам Слаян (з язідскай абшчыны Арменіі) быў абезгалоўлены. У сацсетках з’явіліся фатаграфіі і відэа, на якіх, паводле СМІ, азербайджанскія салдаты, якія трымаюць адсечаную галаву салдата ў якасці трафея[43][44][45]. Азербайджанскі бок назваў дадзеную інфармацыю правакацыяй, а фатаграфіі з сацсетак — сфальсіфікаванымі[46].

Расія[правіць | правіць зыходнік]

Падобныя праявы адзначаны ў Краснадарскім краі — прыкладам, у Славянску-на-Кубані (2002 год)[47], Новарасійску. У Новарасійску масавыя хваляванні і армянскія пагромы адбыліся ў сакавіку 2005 года. На наступны дзень пасля побытавага канфлікту ў кафэ паміж новарасійскім казачым атаманам У. Пятрушам і адным з мясцовых маладых людзей у Новарасійск прыбыла калона аўтобусаў з узброенымі людзьмі з г. Сочы і Таманскага аддзела Кубанскага казачага войска. Колькасць групы склала ад 100 да 200 чалавек. Натоўп пагромнікаў, па сведчанні сведак, учыніў хваляванні ў раёне Цэмдаліна — білі вітрыны крам, кафэ, ламалі аўтамабілі, нападалі на людзей армянскай нацыянальнасці[48] і проста неславянскага выгляду[49].

К. В. Каракін (Інстытут Этналогіі і Антрапалогіі РАН) прыводзіць шматлікія прыклады праявы армянафобіі (і ксенафобіі ўвогуле) ў Краснадарскім краі з боку органаў улады і некаторых груп насельніцтва. Асноўнай крыніцай ксенафобіі з’яўляюцца цалкам падкантрольныя краявым уладам СМІ, у школах вядзецца ўлік вучняў «славянскіх» і «неславянскіх» нацыянальнасцяў. У некаторых раёнах Краснадарскага краю вывучэнне армянскай мовы ў школах знаходзіцца пад забаронай. Варожыя дзеянні ў дачыненні армян маюць месца і на побытавым роўні. Шэраг грамадскіх арганізацый таксама мае антыармянскую скіраванасць. Перадусім, гэта атрады казакоў, дзейнасць якіх Каракін ацэньвае як «вылучна дэструктыўную». 10 красавіка 2000 года губернатар краю Аляксандр Ткачоў  (руск.) (бел. публічна абвясціў ананімны ліст, што ўскладаў абвастрэнне крымінагеннай сітуацыі ў Туапсэ на «армянскія злачынныя групоўкі». Аднак начальнік ГУУС Краснадарскага краю Сяргей Кучарук назваў армян «самым законапаслухмяным народам Кубані». Паводле яго слоў армянская злачыннасць не складае і аднаго працэнта ад агульнага ліку злачынстваў у краі.

На думку Каракіна, спачатку губернатар Ткачоў асноўную стаўку ў сваёй «нацыянальнай палітыцы» зрабіў на армян, але да 2004 года стаў ссоўвацца ўбок туркаў-месхетынцаў  (руск.) (бел.. Каракін злучае змякчэнне рыторыкі ў дачыненні армян з мерамі цэнтральнай улады, прынятымі ў выніку ціску Арменіі[4].

Паводле думкі В. А. Шнірэльмана антыармянскія настроі на Кубані былі справакаваны ў тым ліку нібы наяўнымі ў армян тэрытарыяльнымі прэтэнзіямі да Расіі. Па інфармацыі, наяўнай у Ф. В. Шалава-Каведзяева, яшчэ ўвесну 1992 гады цягніком Баку — Масква ў паўднёвыя рэгіёны Расіі дастаўляліся цэлыя мяшкі са шматлікімі асобнікамі правакацыйных брашур і ўлётак, якія шырыліся потым улетку 1992 года на поўдні Расіі. Яны прызначаліся для шырання сярод мясцовага насельніцтва з мэтай прымусіць МЗС Расіі падтрымаць Азербайджан у яго канфлікце з Арменіяй. Гэта прапаганда вялася ва ўмовах, калі ў Краснадарскі край і на Стаўраполле масамі прыбывалі армянскія бежанцы. Часткова яна дасягнула сваёй мэты, і ўвосень 1992 года ў Краснадарскім краі адзначаліся выпадкі нападу казакоў на армян і прадстаўнікоў іншых народаў Каўказа[50].

У гэтых дакументах ад імя армян заяўлялася пра ўстанову нейкага Армянскага нацыянальна-вызвольнага фронту Паўночнага Каўказа, што нібы ставіў сваёй мэтай далучэнне земляў Паўночнага Каўказа да Арменіі. Сярод гэтых дакументаў фігуравала «Гістарычная даведка», быццам бы апублікаваная ў 1992 г. у Сцепанакерце ад імя Ф. В. Шалава-Каведзяева, актывіста Дэмакратычнай Расіі, які служыў тады намеснікам міністра замежных спраў Расіі. У гэтым дакуменце права армян на паўднёвыя землі Расіі апраўдваліся спасылкамі на наяўныя нібы археалагічныя і гістарычныя матэрыялы (грубая фабрыкацыя гэтага дакумента пацвярджаецца не толькі тым, што такія матэрыялы цалкам адсутнічаюць, але і тым, што нават армянскія радыкалы-рэвізіяністы ніколі не вырашалі заходзіць у сваіх прэтэнзіях так далёка). Выяўляючы абурэнне воплескам антыармянскай прапаганды на поўдні Расіі, часткай якой і з’яўляліся адзначаныя вышэй матэрыялы, армянская абшчына прыводзіла дадатковыя сведчанні ў карысць таго, што крыніца гэтай прапаганды знаходзілася ў Баку. Адным з іх з’яўляўся ліст, што паступіў у рэдакцыю газеты «Советская Россия» нібы ад рускай абшчыны Баку, які папярэджваў рускіх супраць «армянскай небяспекі»; у ім гаварылася, у прыватнасці, пра планы стварэння «Вялікай Арменіі» ад мора і да мора, а таксама пра імкненне армян звесці хрысціян з мусульманамі і пра тое, што армяне нібы перашкаджалі аб’яднанню Паўночнага і Паўднёвага Азербайджанаў.

Грузія[правіць | правіць зыходнік]

Паводле некаторай думкі, армянафобія з’яўляецца самай пашыранай формай ксенафобіі ў Грузіі[51].

Ловел Барынгтан адзначае, што многія прадстаўнікі сучаснай грузінскай эліты затуляюць антыармянскай рыторыкай свае сапраўдныя мэты — дасягненне ўлады[52]. Як піша пра армяна-грузінскі царкоўны канфлікт пражываючы ў Тбілісі незалежны журналіст Молі Корса, «воплеск антыармянскіх настрояў выразна выявіўся ў тэлевізійных ток-шоу, блогах і дыскусіях у сацыяльнай сетцы Facebook па дадзеным пытанні»[53]. Адным з адкрытых армянафобаў з ліку інтэлігенцыі з’яўляецца рэжысёр Роберт Стуруа, чые антыармянскія выказы падпадаюць пад крытыку[54].

Іншы армянафоб, прафесар Сухумскага ўніверсітэта Гурам Мархулія, вядомы шырокай публіцы толькі ў адной якасці — як зацяты армянаненавіснік, за сваю пазіцыю ганараваўся неверагоднага прызнання і павагі ў Азербайджане, дзе ён часты госць[55].

На думку журналіста Тэнгіза Аблотыя, цяперашняя армянафобія ў Грузіі не мае ніякіх лагічных тлумачэнняў — у адрозненне ад XVIII стагоддзя, калі гэта з’ява, абумоўленая дамінаваннем у Грузіі армянскай буржуазіі, толькі-толькі ўзнікла[54]. Грузінскі палітолаг Георгій Векуа выказвае здагадку, што вытокі армянафобіі ў Грузіі ўзыходзяць да «грузіна-армянскага царкоўнага расколу, з-за чаго многія стагоддзі армяне — паслядоўнікі Армянскай Апостальскай Царквы былі ерэтыкамі для Грузінскай Царквы, і наадварот»[56].

Турцыя. Генацыд армян[правіць | правіць зыходнік]

Турак : Колькі яшчэ армян засталося ? Le Figaro, 1923.
Асноўны артыкул: Генацыд армян

Сярод прычын армянафобскіх настрояў у Асманскай Турцыі асабліва вылучаўся таксама эканамічны аспект. У 1914 г. армяне складалі 10 % насельніцтва Турцыі, аднак засяродзілі ў сябе 60 % імпарту і 40 % экспарту. Іх доля ва ўнутраным гандлі дасягала 80 %[57].

Віцэ-консул Германіі ў Эрзуруме, разважаючы пра прычыны антыармянскіх пагромаў у 1915 г., піша[58]:

Не думаю, што можна было як-небудзь інакш знішчыць культуру, якая старэй і нашмат вышэй турэцкай. Апроч таго, мне здаецца, што армяне, як і яўрэі, з’яўляюцца расай, якая валодае вялікай сілай супраціву. За кошт адукацыі, камерцыйных здольнасцей, высокай прыстасавальнасці ім атрымалася ўладкавацца ў неспрыяльных для сябе ўмовах […] Яны дамінуюць эканамічна ў гарадах. Амаль увесь гандаль засяроджаны ў іх руках. Іх працавітасць і актыўная прадпрымальнасць выклікаюць раздражненне.

Шырокамаштабныя пагромы армян былі распачаты ў час Руска-турэцкай вайны 1877—1878 гадоў (у Баязіце  (руск.) (бел. і Алашкерце  (руск.) (бел.). Аднак у гэтых выпадках, у адрозненне ад наступных падзей, ролю турэцкай адміністрацыі зводзілася хутчэй да патуральніцтва і няўмення ці нежадання ўзяць пад абарону «другагатунковых» хрысціянскіх падданак, чым да свядомай інспірацыі[59].

Становішча рэзка змянілася пасля гэтай вайны, калі армянскае пытанне (пытанне пра гарантыі правоў армян і падаванне ім аўтаноміі) было вынесены на міжнароднае абмеркаванне, і армяне атрымалі міжнародныя гарантыі на Берлінскім кангрэсе, тады як сярод саміх армян узнік моцны нацыянальны рух (гл. Дашнакцуцюн). З гэтага моманту турэцкі ўрад ставіць сваёй мэтай тэрарызаваць армян і па магчымасці зусім знішчыць іх як небяспечны элемент[60]. У 1894—1896 гг. султанам Абдул-Хамідам II арганізуецца цэлы шэраг масавых армянскіх пагромаў у Заходняй Арменіі і самім Стамбуле[61][62][63]. У 1904 г. адбылася новая буйная разня ў заходне-армянскай вобласці Сасун  (руск.) (бел.. Рэвалюцыя ў Турцыі, з запалам падтрыманая армянамі, падала ім роўнасць перад законам і поўныя грамадзянскія правы і, як здавалася спачатку, вырашыла «армянскае пытанне». Аднак неўзабаве прыйшэлыя да ўлады младатуркі выявілі, што армяне, атрымаўшы грамадзянскія правы, не жадаюць адмаўляцца ад сваіх нацыянальных вымогаў і асімілявацца ў адзінай цюркамоўнай «асманскай нацыі»; са свайго боку армяне зразумелі, што младатуркі імкнуцца да іх асіміляцыі, але зусім не да падавання ім аўтаноміі[64]. У выніку ўжо ў 1909 годзе была арганізавана новая разня ў Кілікіі  (руск.) (бел.. Распачатая неўзабаве Першая сусветная вайна падала младатуркам магчымасць вырашыць «армянскае пытанне» шляхам знішчэння армян, чым младатуркі і паспрабавалі скарыстацца[65].

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Пагромы:

Іншыя:

Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ а б Сергей Маркедонов: Кавказский регион «sine ira et studio» Архівавана 30 ліпеня 2015.
  2. ↑ И. С. Кон. Ксенофобия(недаступная спасылка)
  3. ↑ а б Chris Aldrich. The Aldrich Dictionary of Phobias and Other Word Families. Trafford Publishing, 2002. ISBN 1-55369-886-X. стр. 225
  4. ↑ а б Корякин К. В. Условия адаптации и интеграции мигрантов-армян в Краснодарском крае // Полевые исследования Института этнологии и антропологии. Рос. акад. наук, Ин-т этнологии и антропологии. Москва. Наука. 2004. Стр. 34-49
  5. ↑ а б «Новый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона», статья Василий Львович Величко.
  6. ↑ а б «Биографический словарь», статья Василий Львович Величко. Архівавана 2 красавіка 2010.
  7. ↑ ЛЕБЕДЕВ Сергей Викторович, Монография Архівавана 6 лютага 2008.
  8. ↑ а б Ronald Grigor Suny. Looking Toward Ararat: Armenia in Modern History. Indiana University Press, 1993. ISBN 0-253-20773-8. Стр. 81. «The violent upsurge of Russian chauvinism and Armenophobia in the Caucasus was in part stimulated by the editor of the official newspaper, Kavkaz (Caucasus), V. L. Velichko, a poet known as the „Katkov of the Caucasus“ for his broadly conservative views and his advocacy of Russian national pride. His attacks on Armenians were republished in Ilya Chavchavadze’s Iveria and in Topchibashev’s Kaspii in Baku. Liberals, like Niko Nikoladze, Khristafor Vermishev, and Georgii Tumanov, tried through their newspaper, Novoe obozrenie (New Review), to deflect the growing hostilities between the Caucasian peoples and to preach peace and cooperation but, in November 1899, the paper was closed down by the government for nearly a year for allegedly expressing „separatist ideas“ and antigovernment opinions.»
  9. ↑ Католикос всех армян Гарегин II обсудил с Николаем Рыжковым случаи проявления армянофобии в РФ Архівавана 4 красавіка 2016.
  10. ↑ Советник администрации президента РФ: «В России нет политики армянофобии»
  11. ↑ «Армянофобия в Азербайджане пускает все более глубокие корни» — заявление
  12. ↑ «РУССКИЙ ВЗГЛЯД» — ГРУЗИЯ Архівавана 2 сакавіка 2009.
  13. ↑ Том де Ваал: Главы из русского издания книги «Черный сад»
  14. ↑ а б в г Иорг Баберовски. Цивилизаторская миссия и национализм в Закавказье: 1828—1914 гг. // Новая имперская история постсоветского пространства: Сборник статей (Библиотека журнала “Аb Imperio”) / Под ред. И. В. Герасимова, С. В. Глебова. Л. П. Каплуновского, М. Б. Могильнер, Л. М. Семёнова. — Казань: Центр Исследований Национализма и Империи, 2004. — С. 307—352. — 652 с. — 1 000 экз. — ISBN 5-85247-024-4, ISBN 9785852470249.

    Формально именно мусульманское население составляло большинство избирателей, поскольку, согласно закону, к выборам в первую очередь допускались земле- и домовладельцы. Однако царское правительство выпустило указ, по которому число депутатов-нехристиан не должно было составлять более трети Городской думы.63 В 1892 г. этот уровень был снижен до одной пятой. Все эти меры, направленные против евреев, в Закавказье затронули в первую очередь мусульманское население. В начале 1890-х гг. в составе парламентов таких по преимуществу мусульманских городов, как Баку, Ереван и Шуша, преобладали армяне.64 Реформированный городской статут 1892 г. привел к серьёзному обострению межэтнической напряженности. В 1893 г. в Баку были допущены к выборам лишь 424 из 4984 мусульман, владевших недвижимостью. Для сравнения, избирателей-христиан было 749.65 Резкое несоответствие между численным преобладанием мусульман и ничтожностью их политического влияния во властных институциях усугубляло у мусульманской элиты чувство изолированности и подрывало деятельность выборных городских органов. Оттесненные иммигрантами от участия во властных структурах, мусульмане начинали проникаться к ним враждебными чувствами, поэтому этнические общины в городах Закавказья формировались по принципу отталкивания от чуждого элемента.
  15. ↑ Audrey L. Altstadt  (руск.) (бел.. The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule. — Hoover Press, 1992. — P. 25. — 331 p. — (Studies of nationalities). — ISBN 0-8179-9182-4, ISBN 978-0-8179-9182-1.

    The Urban Reform of 1870 was extended to the Caucasus in 1874 and was first applied in Baku.49 Suffrage was based on property ownership and the value of trade turnover. As the majority of property owners in Baku, Azerbaijani Turks constituted more than 80 percent of the electorate. Restrictions on non-Christians, however, kept them from occupying more than half the seats in the council. From 1892 to 1900 the Urban Reform of 1890 allowed no more than one-third non-Christians. In 1908, despite the law and with only tepid opposition from the viceroy, a majority of Azerbaijanis were elected to the City Council. They ignored demands for new elections, remaining the majority until the end of the old regime.50 Their victory in gaining a majority in the City Council was significant because it was a result of determined and organized political action within the established framework. It represented the exercise of power of the indigenous Turkish leadership who were flouting a prejudicial law. That their victory came in 1908 at a time of increasing intolerance at the center is surprising, but it reflects the degree to which Caucasia was «out of step» with the capitals. The Azerbaijani Turks' ability to gain control over the City Council, albeit decades after its creation, also reflected the degree to which they regarded Baku as their city, as it had been historically.

  16. ↑ Хомизури Г. П. Социальные потрясения в судьбах народов (на примере Армении) Архівавана 23 лютага 2014.. М., 1997, стр. 29
  17. ↑ Tadeusz Swietochowski, Russian Azerbaijan, 1905—1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community (Cambridge and New York: Cambridge University Press, 1985), p. 40

    In response to their resentment over the disproportionately strong representation of Armenians in the civil service — allegedly 50 to 90 percent of the positions, he reduced the number of their officials and filled the vacancies with Muslims
  18. ↑ Audrey L. Altstadt  (руск.) (бел.. The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule. — Hoover Press, 1992. — 331 p. — (Studies of nationalities). — ISBN 0-8179-9182-4, ISBN 978-0-8179-9182-1.

    Treatment of the religious establishments was also prejudicial. Except for the viceroyalty of Prince Grigorii Golitsyn (1896—1904), state policy was firmly anti-Muslim and anti-Turkish. Golitsyn responded to Azerbaijani complaints about overrepresentation of Armenians in the civil service by removing many and replacing them with Azerbaijani Turks. In 1903 he confiscated Armenian church lands, provoking attacks by Armenian terrorists. Church lands were restored. Golitsyn soon left his post. The appointment of Count I.I. Vorontsov-Dashkov in May 1905 signaled a return to the traditional pro-Armenian posture. Except for the Golitsyn episode, Armenian church properties and priests were not threatened or their work obstructed.15

    15. Tadeusz Swietochowski (Russian Azerbaijan 1905—1920; The Shaping of National Identity in a Muslim Community [Cambridge, Eng.: Cambridge University Press, 1985], p. 40) describes both Golitsyn and Vorontsov-Dashkov, viceroy from 1905 to 1915.
  19. ↑ «Санкт-Петербургские ведомости», 27.7.1905
  20. ↑ «Сын отечества», 7.9.1905
  21. ↑ «Санкт-Петербургские ведомости», 1.7.1905
  22. ↑ а б Шнирельман В. А. Албанский миф // Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев  (руск.) (бел.. — М.: Академкнига, 2003. — С. 216-222. — 592 с. — 2 000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.
  23. ↑ Армяно-татарские столкновения 1905—1906 гг. Архівавана 27 верасня 2007.
  24. ↑ А. С. Суворин. «Маленькие письма». CCCLXXIII // Новое время, 1900, 7 (19) февраля
  25. ↑ Е. А. Диннерштейн, «А. С. Суворин: человек, сделавший карьеру», ROSSPĖN, 1998. ISBN 5-86004-123-3, 9785860041233 стр. 91(374)
  26. ↑ Шнирельман В. А. Албанский миф // Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев  (руск.) (бел.. — М.: Академкнига, 2003. — С. 216-222. — 592 с. — 2 000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.

    Нельзя не отметить, что эта концепция нашла в Азербайджане широкий спрос (см. напр., Ахундов, Ахундов, 1986. С. 106—107).
    Обращает на себя внимание тот факт, что вся эта конструкция была навеяна рассуждениями русского шовиниста В. Л. Величко, который в 1897—1899 гг. руководил полуофициальной газетой «Кавказ», где демонстрировал откровенную нетерпимость к армянам и пытался натравить на них остальное население Кавказа…
    Любопытно, что его работы заново начали публиковаться в Азербайджане в начале 1990-х гг. и получили там широкую популярность (см., напр., Буниятов, 1990а. С. 62-74).
  27. ↑ Играр Алиев: Лжеистория. Очередная попытка оправдать агрессию(недаступная спасылка)

    Чрезвычайно странным, опаснейшим фактором является разнузданная человеконенавистническая пропаганда армянских деятелей об исключительности армянской народности, непомерное возвеличивание армян и злостное принижение достоинств их соседей, неприкрытая, воинствующая проповедь армянского гегемонизма и т. д. // Вот что сказано в одном армянском учебнике: «армяне, как в численном, так и нравственном отношении превосходят все окружающие их народы».// Ещё В. Л. Величко писал, что армяне «не упускают случая выдвигать свои исторические „заслуги“ и теперешние достоинства паразитическим способом, то есть попутно набрасывая тень на соседние с ними народности, у которых была история более ясная, несомненная и достойная». // Грузин они в области историко-археологической грабят бессовестным образом: сцарапывают грузинские надписи с памятников, захватывают древние православные часовни и опустелые церкви (следуют ссылки на соответствующие документы — И. А.), сочиняют исторические нелепости и указывают, как на древние армянские владения., на такие области, где каждый камень говорит о прошлом грузинского царства. // «Разве может грамотей — армянский ученый так стряхнуть с себя пыль, чтобы не обдать ею нас» (то есть грузин, читай: вообще соседей — И. А.), — с гневом писал И.Чавчавадзе. Разве не армянские учёные силились доказать, что в Закавказье «существует лишь одна армянская нация, издревле существующая, и будущее принадлежит скорее ей, так как она де исторически доказала свою моральную и физическую мощь и незыблемость и величие ума своего». Разве не они ли «словом и пером клянутся всему миру, будто испокон века по сю сторону Кавказского хребта, до истоков Тигра и Евфрата, почти от Чёрного и Каспийского морей, была так называемая Армения,…, и если, мол, прозябали кое-где какие-то враци (армянское название грузин — примечание переводчика книги — И. А.) [добавлю от себя: и „какие-то тюрки“ (то есть азербайджанцы — И. А.)], то занимали чуть ли не пространство в десяток хлевов, и то-де по милости армян», — с возмущением писал И.Чавчавадзе. И в самом деле; посмотрите на карты «Великой Армении», изготовленные армянскими учеными!!! Разве не по внушению армянских деятелей иностранный вояжер писал: «будущее на Кавказе принадлежит армянам, соседям же их грузинам и татарам (то есть азербайджанцам — И. А.) не остаётся ничего, как только обармяниться». // До такой низости могли опуститься только и только армянские книжники. Воистину армянство — явление необыкновенное, феноменальное, зловещее, человеконенавистническое.
  28. ↑ Hilmar Kaiser. Imperialism, Racism, and Development Theories: The Construction of a Dominant Paradigm on Ottoman Armenians.
  29. ↑ Взгляд. «Первый и неразрешимый»
  30. ↑ а б Том де Ваал. «Черный сад». Глава 2. Февраль 1988 года: Азербайджан
  31. ↑ Стенограмма заседания Политбюро ЦК КПСС 29 февраля 1988 г.
  32. ↑ Том де Ваал. «Чёрный сад». Глава 2. Февраль 1988 года: Азербайджан. "В мае 1989 года историк Зия Буниятов, бывший тогда президентом республиканской Академии Наук, самый известный азербайджанский армянофоб, предложил очень экзотичную версию погромов. В статье, озаглавленной «Почему Сумгаит?», он сделал вывод, что армяне сами спланировали сумгаитские погромы с целью дискредитировать Азербайджан и подстегнуть армянское националистическое движение. «Сумгаитскую трагедию тщательно подготовили армянские националисты, — писал Буниятов. — За несколько часов до её начала армянские фоторепортёры и съемочные группы телевидения тайно въехали в город и будучи в состоянии полной готовности стали дожидаться развития события. Первое преступление было совершено неким Григоряном, выдавшим себя за азербайджанца, который убил в Сумгаите пятерых армян»
  33. ↑ Андрей Полонский. Ислам в контексте общественной жизни современного Азербайджана // Газета «История». № 28/1999. Издательский дом «Первое сентября»
  34. ↑ Extract from the IHF report. Human Rights in the OSCE Region: Europe, Central Asia and North America, Report 2005 (Events of 2004). «The unresolved conflict with Armenia over Nagorno-Karabakh stimulated „armenophobia.“ In 2004, the Organization of the Liberation of Karabakh (QAT) staged several protest actions against visits by Armenian officials to Azerbaijan. One of the actions — on 22 June — was violent. QAT members broke doors, entered in the hall of a NATO training program session and threatened two Armenian participants. Six protesters were arrested in August and sentenced to 3-5-year prison terms. QAT actions were supported by state officials, including the ombudsperson. On 2 September, the president openly labeled the sentences inadequate and too severe. 61 After that, the second instance court overturned the sentence and freed the QAT members.»
  35. ↑ Глава Духовного управления мусульман Кавказа: «Ложь и предательство в крови у армян». «Мы делаем всё возможное для урегулирования конфликта мирным путём. С этой целью проводим встречи. Однако не видим результатов этих встреч. Потому что ложь и предательство в крови у армян. Они сидели за нашим столом и ели наш хлеб, а, выйдя на улицу, говорили против нас.»
  36. ↑ Ильгар Ибрагимоглу: «Никакие причины и аргументы не могут и не должны приводить к ксенофобским заявлениям, и тем более, со стороны последователя Исламской веры». «Никакие причины и аргументы не могут и не должны приводить к подобного рода ксенофобским заявлениям со стороны человека, исполняющего миссию духовного лица, и тем более, последователя Исламской веры».
  37. ↑ Регнум. 13.12.2005. Что делать?! А не «Кто виноват?»: ответ Владимира Казимирова армянским НПО. «…в Азербайджане больше раскручивают кампанию неприязни и даже ненависти к армянам, чем наоборот; больше угроз вернуться к силовому решению, пренебрежения к обязательствам и обещаниям. Но всё это идёт вовсе не от азербайджанского народа и не от НПО, а именно от руководства Азербайджана.»
  38. ↑ Регнум. 17.03.2004. Владимир Казимиров: Опиум для своего народа: Как пропагандисты вредят урегулированию по Карабаху
  39. ↑ Yasemin Kilit Aklar (Kocaeli University). The Teaching of History in Azerbaijan and Nationalism // Ab imperio 2/2005
  40. ↑ Ариф Юнус. Мифы и образы «врага» в исторической науке и учебниках по истории независимого Азербайджана. Архівавана 8 студзеня 2014.
  41. ↑ Против расизма и ксенофобии в Азербайджане выступила авторитетная европейская комиссия Архівавана 24 лютага 2013.
  42. ↑ ECRI обвиняет Азербайджан в умышленном формировании негативного образа армянина
  43. ↑ Former Russian states on brink of renewing war, Dmitry Beliakov in Nagorno-Karabakh, Mark Franchetti, The Sunday Times, 10 April 2016 Архівавана 19 красавіка 2016.
  44. ↑ Karabakh conflict: Azerbaijani soldiers behead Ezidi from Armenia – EzidiPress English(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 17 лістапада 2020. Праверана 4 лютага 2017.
  45. ↑ Azerbaijani soldiers behead Armenian Yazidi Kurd: Karabakh conflict, April 4, 2016 by Editorial Staff, EKurd Daily
  46. ↑ Армяне организовали в соцсетях тотальную провокацию Архівавана 3 чэрвеня 2016.
  47. ↑ Милиция предотвратила скинхедский погром
  48. ↑ В Новороссийске происходят столкновения казаков с армянами
  49. ↑ На армянский погром наконец отреагировали и власти Кубани. Новые Известия. 7 Апреля 2005 г.
  50. ↑ Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев  (руск.) (бел.. — М.: Академкнига, 2003. — С. 246—248. — 592 с. — 2 000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.
  51. ↑ Почему Грузия во всем винит армян? — ИА REGNUM
  52. ↑ Lowell W. Barrington (Associate Professor of Political Science, Marquette University). After Independence: Making and Protecting the Nation in Postcolonial & Postcommunist States. University of Michigan Press, 2006. ISBN 0-472-06898-9. Стр. 269. "Many in the Georgian elite continue to voice strong anti-Abkhazian, anti-Osetian, and, less openly, anti-Armenian sentiments, but as Lieven points out in his intelligent dissection of Chechen nationalism, «the world is full of nations which regularly indulge in outbursts of nationalist rhetoric, and still more of elites who use such rhetoric to mask their real and ugly motives for holding onto state power. How many, though, actually have the ability or will to carry out their rhetoric in reality?»
  53. ↑ Грузия: Антиармянский подтекст в конфликте между церковью и государством
  54. ↑ а б Армянофобия по привычке | Точка зрения | Новости-Грузия
  55. ↑ С работы уволен главный армянофоб Грузии Архівавана 8 студзеня 2014.
  56. ↑ В Грузии принято во всем винить армян, так же как в некоторых странах все беды приписывались евреям
  57. ↑ Киракосян Д. С. Младотурки перед судом истории. Ер., 1986.
  58. ↑ Deutschland und Armenian. 1914—1918. Sammlung diplomatischer Aktenstueke. Herausgegeben und eingeleitet von Dr. Johannes Lepsius. Potsdam, 1919. S. 124.
  59. ↑ Лорд Кинросс. Расцвет и упадок Османской империи. Москва, «Крон-пресс», 1999 г. ISBN 5-232-00732-7. Стр. 602
  60. ↑ Лорд Кинросс. Расцвет и упадок Османской империи. Москва, «Крон-пресс», 1999 г. ISBN 5-232-00732-7.Стр. 604—610
  61. ↑ А.Дж. Тойнби. Цивилизация перед судом истории. С-Пб, Ювента, 1995 год. ISBN 5-87399-032-8. Стр. 357
  62. ↑ Лорд Кинросс. Расцвет и упадок Османской империи. Москва, «Крон-пресс», 1999 г. ISBN 5-232-00732-7.Стр. 605—610
  63. ↑ Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев  (руск.) (бел.. — М.: Академкнига, 2003. — 592 с. — 2 000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.
  64. ↑ Лорд Кинросс. Расцвет и упадок Османской империи. Москва, «Крон-пресс», 1999 г. ISBN 5-232-00732-7.Стр. 601
  65. ↑ Джон Киракосян «Младотурки перед судом истории». Ереван, Издательство «Айастан», 1986. Глава 6. Младотурки и геноцид армянского народа в Турции

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Армянафобія&oldid=4687959"