Перайсці да зместу

Асвенцім

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
(Пасля перасылкі з Аўшвіц-Біркенау)
У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Асвенцім (значэнні).
Аўшвіц-Біркенау*
ням.: Auschwitz-Birkenau**
Сусветная спадчына ЮНЕСКА
Галоўная брама лагера Біркенау (Аўшвіц-2), 2002 год
Тып Культурны
Крытэрыі vi
Спасылка 31
Рэгіён*** Еўропа і
Каардынаты
Гісторыя ўключэння
Уключэнне 1979  (3 сесія)
* Міжнародная канвенцыя «ЮНЕСКА»
** Назва ў афіцыйным англ. спісе
*** Рэгіён па класіфікацыі ЮНЕСКА

Асве́нцім, Асве́нцім-Бжэзі́нка (польск.: Oświęcim-Brzezinka), у арыгінале на нямецкай А́ўшвіц-Бі́ркенау (ням.: Auschwitz-Birkenau) — комплекс нямецкіх канцэнтрацыйных лагераў, якія размяшчаліся ў 1940—1945 гадах на поўдні Польшчы, каля горада Асвенцім, за 60 км на захад ад Кракава.

У сусветнай практыцы звычайна карыстаюцца нямецкім, а не польскім найменнем[1], паколькі менавіта яна выкарыстоўвалася нацысцкай адміністрацыяй, аднак у савецкіх і расійскіх даведачных выданнях[2] і СМІ[3][4] па-ранейшаму пераважна выкарыстоўваецца польская, хоць нямецкая паступова ўваходзіць ва ўжыванне[5].

Каля 1,3 мільёна чалавек, з якіх мільён — яўрэі, падвяргаліся катаванням у лагерах Асвенціма, прыблізна 1,1 мільёна з іх забілі[6] На тэрыторыі лагера ў 1947 годзе ў быў створаны музей, які ўключаны ў спіс Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА.

Структура

[правіць | правіць зыходнік]

Комплекс складаўся з трох асноўных лагераў: Аўшвіц 1, Аўшвіц 2 і Аўшвіц 3.

Аўшвіц 1

[правіць | правіць зыходнік]
На тэрыторыі Аўшвіц 1
Сцяна Пакарання. Аўшвіц 1
Газ цыклон Б

Пасля таго як у 1939 годзе гэты раён Польшчы быў заняты нямецкімі войскамі, Асвенцім быў перайменаваны ў Аўшвіц. Першым канцлагерам у Асвенціме стаў Аўшвіц 1[7], які пасля служыў адміністрацыйным цэнтрам усяго комплексу. Ён быў заснаваны 20 мая 1940 года а на аснове цагляных двух- і трохпавярховых будынкаў былых польскіх, а раней аўстрыйскіх казармаў. У сувязі з тым, што было вырашана стварыць у Асвенціме канцэнтрацыйны лагер, з прылеглай да яго тэрыторыі было выселена польскае насельніцтва. Гэта адбывалася дзвюма этапамі; першы меў месца ў чэрвені 1940 года. Тады было выселена каля 2 тыс. людзей, якія жылі недалёка ад былых казармаў польскай арміі і будынкаў Польскай тытунёвай манаполіі. Другі этап высялення — ліпень 1940 года, ён ахапіў жыхароў вуліц Кароткая, Польны і Легіёнаў. У лістападзе таго ж года адбылося трэцяе высяленне, яно закранула раён Засоле. Мерапрыемствы па высяленню працягваліся і ў 1941 годзе; ў сакавіку і красавіку былі выселеныя жыхары вёсак Бабіцы, Буды, Райскі, Бжэзінка, Брашчкавіцы, Плавы і Харменжы. Усяго былі выселеныя людзі з тэрыторыі ў 40 км², якая была аб’яўлена сферай інтарэсаў лагера; у 1941—1943 гадах тут былі створаны падсобныя лагеры сельскагаспадарчага профілю: рыбныя гаспадаркі, птушкагадоўчыя і жывёлагадоўчыя фермы.

Першая група вязняў у складзе 728 польскіх палітычных зняволеных прыбыла ў лагер 14 чэрвеня 1940 года. На працягу двух гадоў колькасць зняволеных вар’іравалася ад 13 да 16 тысяч, а да 1942 года дасягнула 20000 зняволеных. СС адбірала некаторых зняволеных, пераважна немцаў, для сачэння за астатнімі. Зняволеныя лагера дзяліліся на класы, што было візуальна адлюстравана нашыўкамі на вопратцы. 6 дзён у тыдзень, акрамя нядзелі, зняволеныя былі абавязаныя працаваць. Знясільваючы графік работ і бедная ежа сталі прычынай шматлікіх смерцяў. У лагеры Аўшвіц 1 былі асобныя блокі, якія служылі розным мэтам. У блоках 11 і 13 блоках здзяйсняліся пакаранні парушальнікаў правілаў лагера. Людзей па 4 чалавекі змяшчалі ў так званыя «стаячыя камеры» памерам 90 см x 90 см, дзе ім даводзілася стаяць усю ноч. Больш жорсткія меры, фактычна павольныя забойствы — парушальнікаў або саджалі ў герметычную камеру, дзе яны паміралі ад недахопу кіслароду, або проста марылі голадам да смерці. Паміж блокамі 10 і 11 знаходзіўся катавальны двор, дзе зняволеных у лепшым выпадку проста расстрэльвалі. Сцяна, каля якой здзяйсняўся расстрэл, была рэканструявана па канцы вайны.

3 верасня 1941 года загадам намесніка каменданта лагера оберштурмфюрера СС Карла Фрыцша праведзена першае выпрабаванне тручэння газам цыклон Б у блоку 11, у выніку якога загінула каля 600 савецкіх ваеннапалонных і 250 іншых вязняў, у асноўным хворых[8]. Вопыт быў прызнаны паспяховым, і адзін з бункераў быў пераканструяваны ў газавую камеру і крэматорый. Камера функцыянавала ў 1941—1942 гадах, а затым яе перабудавалі ў бамбасховішча СС. Пасля камера і крэматорый былі адноўлены з арыгінальных дэталяў і існуюць па гэтай дзень у якасці помніка жорсткасці нацыстаў.

Аўшвіц 2

[правіць | правіць зыходнік]
Унутры жылога барака. Аўшвіц 2 (Біркенау)
Руіны баракаў. Аўшвіц 2 (Біркенау)

Аўшвіц 2 (таксама вядомы як Біркенау, або Бжэзінка) — гэта тое, што звычайна маюць на ўвазе, кажучы ўласна пра Асвенцім. У ім, у аднапавярховых драўляных бараках, утрымліваліся сотні тысяч яўрэяў, палякаў, цыган і вязняў іншых нацыянальнасцей. Колькасць ахвяр гэтага лагера склала больш за мільён чалавек. Будаўніцтва гэтай часткі лагера пачалося ў кастрычніку 1941 года. Усяго было чатыры будаўнічых участка. У 1942 годзе аддалі ў эксплуатацыю ўчастак I (там змяшчаліся мужчынскі і жаночы лагеры); у 1943-44 гг. былі аддадзены ў эксплуатацыю лагеры, якія знаходзіліся на будаўнічым участку II (цыганскі лагер, мужчынскі карантынны, мужчынскі, мужчынскі бальнічны, яўрэйскі сямейны лагер, складскія памяшканні і «Дэпотлагер», гэта значыць лагер для венгерскіх яўрэяў). У 1944 годзе прыступілі да забудовы III будаўнічага ўчастка; ў няскончаных бараках у чэрвені і ліпені 1944 года жылі яўрэйкі, прозвішчы якіх не былі занесеныя ў рэгістрацыйныя лагерныя кнігі. Лагер гэты таксама называлі «Дэпотлагер», а потым «Мексіка». IV ўчастак так і не быў забудаваны.

Новыя вязні штодня прыбывалі на цягніках у Аўшвіц 2 з усёй акупаванай Еўропы. Прыбылых дзялілі на чатыры групы.

Першая група, складалая прыкладна ¾ ўсіх прывезеных, адпраўлялася ў газавыя камеры на працягу некалькіх гадзін. У гэтую групу ўваходзілі жанчыны, дзеці, старыя і ўсе тыя, хто не прайшоў медкамісію па поўнай прыдатнасці да працы. Кожны дзень у лагеры маглі забіваць каля 20000 чалавек.

У Аўшвіцы 2 было 4 газавыя камеры і 4 крэматорыя. Усе чатыры крэматорыя ўступілі ў строй у 1943 годзе. Дакладныя тэрміны ўступлення ў строй: 1 сакавіка — крэматорый I, 25 чэрвеня — крэматорый II, 22 сакавіка — крэматорый III, 4 красавіка — крэматорый IV. Сярэдняя колькасць трупаў, спаленых за 24 гадзіны з улікам трохгадзіннага перапынку ў суткі для ачысткі печаў у 30 печах першых двух крэматорыяў ураўноўвалася 5 000, а ў 16 печах крэматорыяў I і II — 3 000.

Другая група зняволеных адпраўлялася на рабскую працу на прамысловыя прадпрыемствы розных кампаній. У 1940—1945 гадах у комплексе Асвенціма былі прыпісаны да фабрык каля 405000 зняволеных. З іх больш за 340 000 сканалі ад хвароб і збіванняў, альбо былі пакараныя. Вядомы выпадак, калі нямецкі магнат Оскар Шындлер выратаваў каля 1 000 яўрэяў, выкупіўшы іх для работ на сваёй фабрыцы. 300 жанчын з гэтага спісу па памылцы патрапілі ў Асвенцім. Шындлеру ўдалося вызваліць іх і вывезці ў Кракаў.

Трэцяя група, у асноўным двайняты і карлікі, адпраўляліся на розныя медыцынскія эксперыменты, у прыватнасці да доктара Іозефа Менгеле, вядомаму пад мянушкай «анёл смерці».

Чацвёртая група, пераважна жанчыны, адбіраліся ў групу «Канада» для асабістага выкарыстання немцамі ў якасці прыслугі і асабістых рабоў, а таксама для сартавання асабістай маёмасці зняволеных, якія прыбываюць у лагер. Назва «Канада» было выбрана як здзек над польскімі зняволенымі — у Польшчы слова «Канада» часта выкарыстоўвалася як усклік пры выглядзе каштоўнага падарунка. Раней польскія эмігранты часта адпраўлялі падарункі на радзіму з Канады. Асвенцім часткова абслугоўваўся зняволенымі, якіх перыядычна забівалі і замянялі новымі. За ўсім сачылі каля 6000 служачых СС.

Да 1943 года ў лагеры сфарміравалася група супраціву, якая дапамагла некаторым зняволеным бегчы, а ў кастрычніку 1944 года група разбурыла адзін з крэматорыяў. У сувязі з набліжэннем савецкіх войскаў адміністрацыя Асвенціма пачала эвакуацыю зняволеных у лагеры, размешчаныя на тэрыторыі Германіі. 25 студзеня эсэсаўцы падпалілі 35 баракаў-складоў, якія былі поўныя рэчаў, адабраных у яўрэяў; іх не паспелі вывезці.

Калі 27 студзеня 1945 года савецкія салдаты занялі Асвенцім, яны знайшлі там каля 7,5 тыс. тых вязняў, хто выжыў, а ў часткова ацалелых бараках-складах — 1 185 345 мужчынскіх і жаночых касцюмаў, 43 255 пар мужчынскай і жаночай абутку, 13 694 дываны, велізарную колькасць зубных шчотак і пэндзлікаў для галення, а таксама іншыя дробныя прадметы хатняга ўжытку. Больш за 58 тыс. зняволеных былі вывезены або забітыя немцамі.

У памяць аб ахвярах лагера ў 1947 годзе Польшча стварыла музей на тэрыторыі Асвенціма.

Аўшвіц 3

[правіць | правіць зыходнік]

Аўшвіц 3 з’яўляўся групай з прыблізна 40 невялікіх лагераў, створаных пры фабрыках і шахтах вакол агульнага комплексу. Найбуйным з такіх лагераў быў Мановіц, які бярэ назву ад польскай вёскі, якая размяшчалася на яго тэрыторыі. Ён пачаў функцыянаваць у маі 1942 года і быў прыпісаны да кампаніі IG Farben. Такія лагеры рэгулярна наведвалі дактары і адбіралі слабых і хворых для газавых камер Біркенау.

Цэнтральнае кіраўніцтва ў Берліне выдала 16 кастрычніка 1942 года загад аб будаўніцтве ў Асвенціме псарні на 250 службовых сабак; запланавана гэта было на шырокую нагу — асігнавана 81 000 марак. Пры будаўніцтве аб’екта быў прыняты да ўвагі пункт гледжання лагернага ветэрынарнага лекара і прыняты ўсе меры да стварэння добрых санітарных умоў. Не забыліся адвесці для сабак вялікую тэрыторыю з газонамі, пабудавалі ветэрынарную бальніцу і спецыяльную кухню. Факт гэты заслугоўвае асаблівай увагі, калі ўявіць сабе, што адначасова з гэтай клопатам пра жывёл лагерныя ўлады ставіліся з поўным абыякавасцю да санітарна-гігіенічным умовам, у якіх жылі тысячы вязняў лагера.

З успамінаў кашталяна Рудольфа Хёса:

" Рэйхсфюрар СС спадзяваўся, што сабак можна натрэніраваць так, каб яны заўсёды атачалі вязняў, як атару авечак, і такім чынам уцёкі сталі б справай немагчымым. Але ўсе спробы дамагчыся гэтага пацярпелі крах, бо людзі не скот. "

За ўсю гісторыю Асвенціма было здзейснена каля 700 спробаў уцёкаў, 300 з якіх увянчаліся поспехам, аднак калі нехта ўцякаў, то ўсіх яго сваякоў арыштоўвалі і адпраўлялі ў лагер, а ўсіх зняволеных з яго блока забівалі. Гэта быў вельмі дзейсны метад перашкаджаць спробам уцёкаў. У 1996 годзе ўрад Германіі абвясціў 27 студзеня, дзень вызвалення Асвенціма, афіцыйным днём памяці ахвяр Халакоста.

Акуляры забітых у Асвенціме

Пасля вайны

[правіць | правіць зыходнік]

Па вызваленні лагера савецкімі войскамі частку баракаў і будынкаў Аўшвіц-1 абсталявалі пад шпіталь для вызваленых вязняў. Пасля гэтага частку лагера да 1947 года выкарыстоўвалі як турму НКУС і Міністэрства грамадскай бяспекі. Хімічны завод быў перададзены польскаму ўраду і стаў асновай для развіцця хімічнай прамысловасці рэгіёну.

Пасля 1947 года польскі ўрад пачаў стварэнне музея.

Катэгорыі зняволеных

[правіць | правіць зыходнік]

Вязняў канцэнтрацыйных лагераў пазначалі трохвугольнікамі («Вінкель») розных колераў залежна ад таго, па якой яны трапілі ў лагер. Напрыклад, палітычных зняволеных пазначалі чырвонымі трохвугольнікамі, крымінальнікаў — зялёнымі, антыграмадскіх — чорнымі, Сведкаў Іеговы — ліловымі, гомасексуалаў — ружовымі. Яўрэям, акрамя ўсяго, трэба было насіць жоўты трохвугольнік; разам з «Вінкелем» гэтыя два трохвугольнікі ўтваралі шасціканцовую зорку Давіда.[10].

Колькасць ахвяр

[правіць | правіць зыходнік]

Дакладную колькасць загінулых у Асвенціме вызначыць немагчыма, бо многія дакументы былі знішчаны. Акрамя таго, немцы не вялі ўлік ахвяр, якіх накіроўвалі ў газавыя камеры непасрэдна па прыбыцці. Наяўная ў сетцы інтэрнэт-база даных загінулых вязняў змяшчае 180 тыс. імёнаў. Усяго захаваліся індывідуальныя звесткі пра 650 тыс. зняволеных[11].

Сучасныя гісторыкі лічаць, што ў Асвенціме было знішчана ад 1,1 да 1,6 мільёна чалавек, большасць з якіх складалі яўрэі[12]

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ Комитет всемирного наследия изменил название Аушвица: Пресс-коммюнике № 2007-83 // ЮНЕСКО-ПРЕСС, 28 июня 2007. Архівавана 4 ліпеня 2010. (руск.)
  2. ↑ Освенцим (руск.) // Исторический словарь
  3. ↑ Анатолий Петров. Письмо из Освенцима // «Российская газета» — Федеральный выпуск № 4899 (75) от 29 апреля 2009 г.
  4. ↑ Андрей Румянцев/ Освенцим. 40 гектаров смерти Архівавана 3 снежня 2007. (руск.)// «Вести недели», 23.01.2005.
  5. ↑ Выставка в Аушвице, посвященная его освобождению, пройдет 27 января (руск.) // РИА Новости, 5.12.2009.
  6. ↑ Auschwitz-Birkenau — The number of victims Архівавана 5 кастрычніка 2011. (англ.)
  7. ↑ Антисемитизм — Центральный Еврейский Ресурс. Сайт русскоязычных евреев всего мира. Еврейские новости. Еврейские фамилии (руск.)
  8. ↑ Артыкул «Освенцим» у Электроннай яўрэйскай энцыклапедыі
  9. ↑ Homosexuals A Separate Category of Prisoners Архівавана 22 снежня 2008. (англ.)
  10. ↑ ЭНЦИКЛОПЕДИЯ ТРЕТЬЕГО РЕЙХА (руск.)
  11. ↑ About the available data(недаступная спасылка) (англ.)
  12. ↑ The number of victims, page 4 Архівавана 5 кастрычніка 2011. (англ.)

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]

Успаміны вязняў

[правіць | правіць зыходнік]

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Асвенцім&oldid=4847890"