Беларусізацыя ў Смаленскай губерні

На Смаленшчыне значную частку насельніцтва складалі беларусы. З гэтай прычыны ў 1918 годзе на край прад’явіла свае прэтэнзіі Беларуская Народная Рэспубліка. Пазней, 1 студзеня 1919 года, у Смаленску была абвешчана Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка Беларусь. Губерня ўвайшла ў склад дзяржавы, але неўзабаве перададзена РСФСР.

Нават у час знаходжання ў складзе РСФСР рэгіён закранула беларусізацыя. Аднак у 1929 годзе гэту палітыку ў краі пачалі згортваць. Як мясцовыя ўлады, так і само беларускае насельніцтва неахвотна падтрымлівалі практыку беларусізацыі, толькі фармальна ўдзельнічаючы ў ёй^[1].

Агульны агляд[правіць | правіць зыходнік]

У Смаленскай губерні, паводле даных перапісу 1920 года, з 2 083 465 жыхароў беларусаў налічвалася 50 470 (2,62 %). Яны былі другой, пасля рускіх, этнічнай групай рэгіёну^[2] (паводле некаторых даных, іх колькасць магла быць больш^[3]). Народ пераважна пражываў у Смаленскім, Рослаўльскім і Ельнінскім паветах^[4]. Смаленскае кіраўніцтва і мясцовае насельніцтва ўспрымалі беларусаў як частку рускага этнасу. У сувязі з гэтым мясцовыя ўлады меркавана прыніжалі рэальную іх колькасць у рэгіёне, з неахвотай ажыццяўляючы беларусізацыю. Так, паводле афіцыйных даных губернскага кіраўніцтва, на 1926 год у краі пражывала 20 000 беларусаў, у тым ліку 15 000 на вёсцы. Раней імі называліся лічбы ў 50 000—84 000^[5]. Прафесар Смаленскага дзяржаўнага ўніверсітэта Кацярына Клятнова, выступаючы 2 ліпеня 1923 года на міжведамаснай губернскай нарадзе камісій па пытанні беларусаў, заявіла, што доля беларускага сельскага насельніцтва ва ўсёй Смаленскай губерні за выключэннем Гжацкага, Сычоўскага і часткі Вяземскага паветаў складае каля 90 %^[6]. Паводле даследаванняў пачатку XX стагоддзя (Я. Ф. Карскага, М. В. Доўнар-Запольскага, У. М. Дабравольскага), у сельскіх жыхароў рэгіёну пераважалі беларускія элементы, у тым ліку ў лексіцы^[3].

Адказныя органы[правіць | правіць зыходнік]

18 лютага 1923 года пры Смаленскім губернскім аддзеле народнай асветы створана бюро нацыянальных меншасцяў. Беларускую секцыю органа ўзначаліў Агейчык. 12 красавіка 1925 года створаны Савет па асвеце беларусаў пад старшынствам усё таго ж Агейчыка^[7].

Школьная адукацыя[правіць | правіць зыходнік]

У красавіку 1923 года было пастаноўлена ўвесці ў 1923/1924 навучальным годзе беларусазнаўства і беларускую мову ў 150—200 школах у паветах, дзе пражывала беларускае насельніцтва. Навучальныя ўстановы былі забяспечаны неабходнымі дапаможнікамі як для вучняў, так і для настаўнікаў^[2]. Улетку 1923 года ўжо пачынала ўзнімацца пытанне аб пераводзе часткі школ губерні на беларускую мову. 4 кастрычніка бюро нацменшасцяў афіцыйна распарадзілася перавесці ўстановы, дзе навучаліся дзеці-беларусы, на іх родную мову. На 1925/1926 навучальны год 20 школ у воласцях Смаленскага і Рослаўльскага паветаў цалкам праводзілі навучанне на беларускай мове. Педагогі загадзя прайшлі спецыяльныя курсы. З лета 1926 года падрыхтоўка настаўнікаў пачала праходзіць больш жорстка і арганізавана. Гісторыкі Яўген Кодзін і Вольга Кобец адзначалі, што смаленскія курсы мелі больш шырокі спектр прадметаў, чым менскія. Станам на 1 студзеня 1928 года ў Смаленскай губерні было 2158 дзяцей-беларусаў школьнага ўзросту (6—11 гадоў). Для іх навучання была 61 беларуская школа^[8].

У пачатку 1928 года падчас праверкі сямі беларускіх школ Рослаўльскага павета выяўлены розныя праблемы і недахопы ў рабоце ўстаноў: мясцовыя ўлады абыякава ставіліся да палітыкі беларусізацыі, а заняткі праводзілі рускія настаўнікі, якія не валодалі беларускай мовай, у той час як беларускія педагогі да ўрокаў не дапускаліся. 4 з 7 правераных школ на беларускую мову навучання не перайшлі. Як падкрэслівалася ў дакладзе аб культурнай рабоце сярод беларускага насельніцтва губерні, само яно «ўжо настолькі абрусела, што не надае беларусізацыі ніякага значэння». У кастрычніку была праведзеная праверка ў Руднянскай 9-гадовай беларускай школе, дзе былі выяўлены падобныя праблемы. Больш за тое, установа не мела нармальных навучальных дапаможнікаў. Як паказана ў справаздачы, «некалькі склянак, пара прымітыўных прыбораў — усё абсталяванне школы з вялікай колькасцю навучэнцаў». Аднак частка ўстаноў усё ж адпавядала патрабаванням, як, напрыклад, Юрцавіцкая беларуская школа. Як адзначылі Кодзін і Кобец, у адукацыйных установах была і іншая праблема – аднакамплектнасць беларускіх школ. Гісторыкі растлумачылі, што настаўніку даводзілася ў адным памяшканні весці заняткі з трыма рознымі класамі адразу на дзвюх мовах (са старэйшымі — на рускай, з малодшымі — на беларускай)^[9].

Рабочы факультэт[правіць | правіць зыходнік]

У 1925 годзе ў Смаленскім універсітэце адкрылася беларускае аддзяленне на рабфаку^[4] з трыма групамі (у кожнай да 30 навучэнцаў). Умовы прыёму ў 1927/1928 навучальным годзе зрабілі максімальна льготнымі: прымаліся выключна беларусы, стаж для якіх у параўнанні з іншымі быў зніжаны на адзін год. Неабходная падрыхтоўка заключалася ў наступным: ведаць чатыры арыфметычных дзеянні над цэлымі лікамі, мець элементарную грамадска-палітычную арыенціроўку, умець чытаць і пісаць як на роднай мове, так і на рускай. Слухачам выкладалі беларускую мову і геаграфію на беларускай мове, астатнія прадметы вяліся на рускай. На рабфаку таксама склалася сітуацыя, калі на яго паступалі ў асноўным з-за льготных умоў прыёму. Як адзначалася ў афіцыйных даведках, пры паступленні абітурыенты стараліся даказаць, што «ёсць сапраўднымі беларусамі» а праз некаторы час вучобы пачыналі выступаць супраць выкладання беларускай мовы^[10].