Перайсці да зместу

Вячаслаў Сцяпанавіч Пратасевіч

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Вячаслаў Сцяпанавіч Пратасевіч
Поўнае імя Вячаслаў Сцяпанавіч Пратасевіч
Дата нараджэння 17 (30) красавіка 1913
Месца нараджэння
Дата смерці 2 лістапада 1992(1992-11-02) (79 гадоў)
Бацька Сцяпан Іванавіч Пратасевіч
Маці Марыя Пратасевіч (Герт)
Жонка Алена Рудакоўская
Дзеці Анатоль, Ганна, Зоя
Месца працы
Музычная дзейнасць
Прафесіі каваль, стваральнік музычных інструментаў
Гады актыўнасці 1946—1992
Узнагароды
медаль «Партызану Айчыннай вайны» II ступені медаль «За доблесную працу ў Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.»

Вячаслаў Сцяпанавіч Пратасевіч (30 (17) красавіка 1913, в. Роспы, цяпер у Капыльскім раёне Мінскай вобласці — 2 лістапада 1992) — беларускі народны майстар традыцыйных музычных інструментаў, выканаўца на дудцы, скрыпцы, жалейках з саломкі, кмену, чароту і інш.

3 1977 г. працаваў у Мінску — у Дзяржаўным акадэмічным народным хоры Беларусі імя Г. І. Цітовіча, у фальклорна-этнаграфічным ансамблі «Харошкі» — майстар па рамонце і настройцы ўнікальных народных музычных інструментаў. Вырабляў дудкі, жалейкі, альты, скрыпкі, цымбалы, ліры і іншае, якія вылучаюцца прыемным тэмбрам, добра трымаюць строй. Спрабаваў таксама рэканструяваць беларускую дуду. Інструменты Пратасевіча выкарыстоўваюць у канцэртнай практыцы вядомыя творчыя калектывы Беларусі.

Дзяцінства і юнацтва

[правіць | правіць зыходнік]

Нарадзіўся 30 (17) красавіка 1913 года ў в. Роспы ў сям’і беззямельнага селяніна. Яго дзед Іван праслужыў капельмайстарам у царскай арміі 25 гадоў, таму аднавяскоўцы называлі Пратасевічаў «Салдатавы». Ён меў сем сыноў і дзвюх дачок. Людзі ведалі пра сямейны ансамбль Пратасевічаў. Ігралі ўсе, але асабліва вызначаліся сыны Алесь, Сцяпан (бацька Вячаслава), Канстанцін і Фёдар. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі да сямейнага ансамбля Пратасевічаў далучыліся многія аднавяскоўцы.

Музыкі з Роспаў часта выступалі пасля сялянскіх сходаў, на вясковых вечарынах, у першых вясковых клубах. Рэпертуар быў рознабаковы. Ігралі «Грабелькі», «Крыжачок», «На рэчаньку», вальсы «Галубкі», «Майскі сон», маршы «Развітанне славянкі», «Дні нашага жыцця», «Казачок», полькі «Бульба», «Паўлінка», «Смех». Праз некаторы час у ансамблі, спачатку з бубнам, а пасля з маленькай скрыпачкай у руках з’явіўся васьмігадовы хлопчык Веця. Ён тры зімы наведваў пачатковую школу, якая знаходзілася ў панскім доме ва ўрочышчы Гарбахі. Улетку пасвіў кароў у заможных сялян. Гэта быў незвычайны хлопчык. Ён па-свойму ўспрымаў гоман птушак, шапаценне чароту, журчанне вады ў рацэ (жылі побач з ракой Лоша). Прырода стала для яго музычнай школай. Ад бацькі Сцяпана Веця пераняў сталярную і бондарскую справу. Выразаў з дрэва лыжкі і апалонікі, розныя кухонныя прылады, выгінаў з дроту дзівосныя фігуркі-цацкі. А пазней з клёпкі бочкі зрабіў штосьці падобнае на скрыпку, замест струн нацягнуў валасы з конскага хваста. І зайграў… З таго часу пачаў развівацца яго музычны талент.

Здольнасці пляменніка першым заўважыў родны дзяцька Фёдар і вырашыў дапамагчы юнаму таленту. Ён у 1920 годзе, прадаўшы карову, выпісаў з Лейпцыга скрыпку Цімермана пад нумарам трынаццаць і падарыў таленавітаму сваяку. Малады музыкант хутка асвоіў новы інструмент.

У 15-гадовым узросце Вячаслаў навучаўся кавальскай справе ў яўрэя Лейбы Хацкеля з вёскі Харытонаўка. Хутка пра «залатыя рукі» юнака ведалі ва ўсёй акрузе. Сякеры, косы і сярпы карысталіся попытам у Капыльскім і Уздзенскім раёнах. Спачатку з бацькам і дзедам Вячаслаў працаваў у камуне вёскі Мрочкі. Калі пачалі стварацца калгасы, яго першага накіравалі ў Капыльскую МТС на курсы трактарыстаў. І ён хутка асвоіў знатную на той час, амаль «лётчыцкую» справу. Працуючы ў калгасе «Чырвоныя Роспы», юнак займаўся кавальскай справай і рамантаваў гадзіннікі, швейныя машыны, вырабляў розныя рэчы з дрэва і металу.

Дарослае жыццё

[правіць | правіць зыходнік]

У 1939 годзе ажаніўся з мясцовай дзяўчынай Аленай Рудакоўскай. Склалася шчаслівае сямейнае жыццё, нарадзіўся сын, пабудавалі хату. У чэрвені 1941 г. вёска Роспы апынулася ў партызанскай зоне. У хаце Пратасевічаў камандаванне брыгады імя Чапаева размясціла радыёапаратуру і друкарскі станок для лістовак. Майстар на ўсе рукі выклёпваў, выточваў і паяў дэталі, суткамі не адходзіў ад горна: рамантаваў вінтоўкі і кулямёты, падкоўваў партызанскіх коней. Карнікі расправіліся з партызанскімі сем’ямі ў лютым 1943 года. А вясной 1944-га нямецкія самалёты разбурылі вёску. Уцалела некалькі хат. Сярод іх — хата Пратасевічаў. У час бамбёжкі там знаходзілася жонка Алена з нованароджанай дачушкай.

Пасляваеннае аднаўленне

[правіць | правіць зыходнік]

Пасля вызвалення Беларусі пачалося аднаўленне народнай гаспадаркі. Многія жылі ў зямлянках. Працавала кузня Пратасевіча. Майстар сам намываў рачны пясок для лепшай плаўкі і зваркі металу. Са шчыта станкавага кулямёта «Максіма» нарэзваў палоскі і наварваў іх на сярпы, кавалкі шчыта гарматы ішлі на кляпанне сякер. З дроту вырабляў цвікі. Усім гэтым дапамагаў аднавяскоўцам будавацца. Адзін каваль на тры калгасы — ладзіў плугі, бароны. Людзі прыходзілі да яго кожны дзень: каму чыгунок ці патэльню зрабіць, каму рыдлёўку падрабіць. Знайшлі на пажарышчы швейную машынку. І тую адрамантаваў пагарэльцам.

Адначасова з асноўнай працай Вячаслаў Сцяпанавіч займаўся вырабам традыцыйных беларускіх музычных інструментаў: басовыя жалейкі, дудкі-рагаткі і дудкі са свістковым прыстасаваннем, сурмы, валынкі, скрыпкі, альты, цымбалы, ліры выходзілі з-пад яго умелых рук. Перабраўшы мноства кулёў саломы, ён змайстраваў першую дудачку, на якой тады і выканаў папулярную і любімую людзьмі «Кацюшу». Толькі ён ведаў, колькі трэба зрабіць адтулін і на якой адлегласці, пад якім вуглом зрабіць зрэз саломінкі. У 1950 годзе вясковы музыкант становіцца лаўрэатам раённага конкурсу самабытных артыстаў.

У 1961 годзе Пратасевічы пераязджаюць у пасёлак Узда. Там гаспадар уладкоўваецца майстрам па рамонце гадзіннікаў і бытавым абслугоўванні насельніцтва. Разам з сынам Анатолем займаецца пошукам неабходных матэрыялаў для музычных інструментаў. Матэрыялы знаходзілі ў наваколлі роднай вёскі Роспы, таксама ў Белавежскай і Налібоцкай пушчы. (Дазвол на гэта даў сам Міністр культуры).

Ляснікі здзіўляліся, як Вячаслаў Сцяпанавіч выбіраў неабходныя сухія яліны. Да аднаго дрэва падыходзіў, прыкладваў вуха, стукаў і чуў толькі аднаму яму вядомы чароўны звон. А на другое адразу паказваў, што з яго будзе добры інструмент. Што скажаш — талент ад Бога!

У 1978 годзе майстар Пратасевіч перабіраецца да сына і дачкі ў Калодзішчы, што пад Мінскам. Частымі гасцямі ў майстра былі навучэнцы школ, педагогі, навуковыя супрацоўнікі. У яго доме дзеці не толькі майстравалі, але і спазнавалі азы музычных ведаў. У пакоях уздоўж сцен стаялі дудкі з саломінак, кмену, чароту, жалейкі і трубы. На падлозе размясціліся бубны, цымбалы, гуслі, ліры, віяланчэлі. Тут былі і першыя скрыпачкі дзеда Веці.

Успамінае сын Анатоль: «Дом Пратасевічаў быў заўсёды адчынены для гасцей, якіх сустракалі і праважалі маршам. Бацька іграў на скрыпцы, а маці Алена Мікалаеўна брала бубен. Шчырыя і адкрытыя былі яны для людзей».

Вячаслаў Сцяпанавіч знайшоў сваё прызванне: сем гадоў працаваў майстрам па рамонце і настройцы ўнікальных народных музычных інструментаў у Белдзяржфілармоніі, выступаў перад слухачамі ў школах, клубах, на святах. Яго мелодыі запісваліся на Беларускім і Усесаюзным тэлебачанні. Заслужаная артыстка БССР Валянціна Карэлікава, артысты Васіль Купрыяненка, Іосіф Несцяровіч у складзе фальклорнага ансамбля «Харошкі» ў час гастрольных паездак ігралі на яго інструментах перад слухачамі ў Англіі, Італіі, Польшчы, Японіі, многіх іншых краінах. На Кіпры шырокая аўдыторыя параўноўвала гучанне дудак з Беларусі з голасам скрыпак Страдывары.

Вячаслаў Пратасевіч пакінуў багатую культурную спадчыну. Яго музычныя інструменты прывабліваюць наведвальнікаў у Нацыяльным мастацкім музеі Рэспублікі Беларусь, у Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў, краязнаўчых музеях Капыля і Узды. Разышліся яны па блізкім (Расія, Украіна, Прыбалтыка) і далёкім замежжы (Англія, Індыя, Японія, ЗША) разам з беларускімі дыяспарамі. Ён стаў лаўрэатам 1-га Усесаюзнага фестывалю самадзейнай мастацкай творчасці працоўных, узнагароджаны залатым медалём, шматлікімі дыпломамі ўсіх узроўняў. Імя яго назаўсёды ўнесена ў Энцыклапедыю літаратуры і мастацтва Беларусі. Як удзельнік партызанскага руху ўзнагароджаны медалямі «Партызану Айчыннай вайны» ІІ ступені, «За доблесную працу ў Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.» і інш.

Дзеці народнага творцы знайшлі сваё месца ў жыцці. Сын Анатоль стаў спецыялістам па рамонце швейнага абсталявання. У час адпачынку ў санаторыі «Лясныя азёры» вырабляў з карчоў дрэў фігуры жывёл. Дзве дачкі Ганна і Зоя вывучыліся на фельчараў. Сярод пяці ўнукаў ёсць інжынер-эканаміст (добра грае на акардэоне), майстар-наладчык аўтамабільнага абсталявання, будаўнік. А ўнучка ў Расіі — мастак-мадэльер. Усе яны пакрысе ўзялі цудоўнае і прыгожае ад дзеда.

На месцы былога дома ў вёсцы Роспы ўстаноўлены помнік з прозвішчамі загінуўшых землякоў.

«У мяне столькі задум, што не хопіць майго жыцця!» — апошнія словы Вячаслава Сцяпанавіча для нашчадкаў.

Лаўрэат 1-га Усесаюзнага фестывалю самадзейнай мастацкай творчасці працоўных (залаты медаль; 1975—1977), неаднаразова ўдзельнічаў у перадачах Беларускага тэлебачання і радыё, музычна-этнаграфічных канцэртах.

19 лютага 2003 года завулку Нікалаеўскі ў аг. Калодзішчы Мінскай вобласці было нададзена імя В. С. Пратасевіча. Многія інструменты захоўваюцца ў Дзяржаўным музеі БССР, Уздзенскім краязнаўчым музеі, Літаратурным музеі Янкі Купалы ў Мінску.

  • Низина, И. Д. Белорусские народные музыкальные инструменты: Самозвучащие, ударные, духовые. — Мн., 1979. — С. 81, 96 — 98.
  • Пратасевіч В. С. // Сахута, Я. М. Беларускае народнае мастацкае кавальства. — Мн.: Полымя, 1990. — С. 56 — 58.
  • Я. М. Сахута аб майстры Пратасевіч В. С.
  • Уладзімір Аляхновіч «Народнае мастацтва. Саломінкі чароўная ігра».
  • Н. И. Гарковенко, Колодищи — неиссякаемый родник удивительных судеб. Музыка сонечнага куста , Минск «Бестпринт» 2019.
  • Ядвига Малевич «Самародак зямлі Капыльскай».
  • Белорусские народные музыкальные инструменты, 1979.
  • Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі, 1987; Пратасевіч Вячаслаў Сцяпанавіч // Т. 4. — С. 380—381.
  • Беларуская народная інструментальная музыка, 1989.
  • Памяць. Уздзенскі раён, 2003.
  • Летописи поселка Колодищи, 2015.
  • Колодищи — неиссякаемый родник удивительных судеб, 2019.
  • Бярозка № 9, 1986. Играй, соломинка, играй.
  • Беларусь № 4, 1987. Іграй жа, дудачка, іграй на радасць.
  • Мастацтва Беларусі № 2, 1988. Саломінкі чароўная ігра.
  • Помнікі гісторыі і культуры Беларусі № 2, 1989. Музычны летапіс народа.
  • Знамя юности, сентябрь 1975. Родники.
  • Вечерний Минск,27.12.1980. Мелодии золотой соломинки.
  • Літаратура і мастацтва, 15.05.1981. Музыка сонечнага куста.
  • Слава працы, 12.09.1981. Просьба з Бельгіі.
  • Наша слова, 30.06.1983. Прысвечана самабытнаму майстру.
  • Советская Белоруссия, 01.09.1985. Пой, моя скрипка.
  • Чырвоная змена,13.10. 1985. Майстар і музыка.
  • Слава працы, 02. 06.2013. Дзед Веця — майстар і музыка з Роспаў.
  • Советская Белоруссия, 02.04.1987. Минская весна. Свята.
  • Железнодорожник Беларуси, 23.07.1987. Живет такой мастер.
  • Вечерний Минск, 28.11.1989. Добрый день, мастер.
  • Вечерний Минск, 16.06. 1993. Выставка Памяти мастера.
  • Вечерний Минск, 22.06.1993. К истокам.
  • Вечерний Минск, 23.06.1993. Возрождение традиций. Цэнтр гульні і цацкі. Лауреат I -го Всесоюзного конкурса 1975—1977.
  • Культура, № 24 23.06.1993 Памяти мастера.