Манкурт

Манку́рт — паводле рамана Чынгіза Айтматава «Буранны паўстанак» («І вякуе дзень даўжэй за век»), узяты ў палон чалавек, пераўтвораны ў бяздушную рабскую істоту, цалкам падпарадкаваную гаспадару і якая не памятае нічога з папярэдняга жыцця.

У пераносным сэнсе слова «манкурт» ужываецца для абазначэння чалавека, які «страціў сувязь са сваімі гістарычнымі, нацыянальнымі каранямі, забыўся пра сваю сваяцкасць». У гэтым значэнні слова «манкурт» стала хадзячай назвай. У беларускай мове з’явіліся неалагізмы «манкуртызм» і «манкуртызацыя».

Этымалогія

Слова, па ўказаннях лінгвістаў, магчыма, сканструявана Айтматавым на аснове мясцовых каранёў.

Калі зрабіць экскурс у гісторыю, то слова «манкурт», магчыма, узыходзіць да старажытнацюрскага munqul «неразумны, дурны, пазбаўлены розуму». У сучаснай кіргізскай мове сустракаецца слова munju у значэнні «калека» (без рукі або рук, без нагі або ног), гэта значыць знявечаны чалавек. У мангольскай мове знаходзім форму мангуу, якая фіксуецца ў двух значэннях: 1) тупы, дурны, прыдуркаваты, 2) ідыёт, ад якога ўтворыцца дзеяслоў мангуурах — «станавіцца дурным, тупым».

Але дадзеная лексема можа тлумачыцца з рознымі сэнсавымі адценнямі. Магчыма, слова манкурт магло ўтварыцца і шляхам зліцця двух старажытнацюркскіх каранёў man — «апранаць пояс, апяразвацца» і qurut — «высушаны», гэта значыць чалавек, на галаву якога апранаецца пояс і высушваецца.

У казахскай мове ёсць дзеясловы «мәңгу»— «разгубіцца, страціць самавалоданне, звар’яцець», «мәңгіру» — «быць у непрытомнасці; быць у забыцці» і назоўнік «мәңгүрт» са значэннем «вар’ят, шалёны, які страціў памяць». Упершыню ў сучаснай пісьмовай літаратуры дакладна такі ж спосаб ператварэння чалавека ў мангурта, як у рамане Ч. Айтматава, апісаны ў аповесці казахскага пісьменніка Абіша Кекілбаева «Кюй» (на мове арыгінала выдадзена ў 1968 годзе ў зборніку пісьменніка «Дала баладалары»). У аповесці апісваецца эпізод казахска-туркменскіх войн за Мангышлак, туркмены ператвараюць у мангуртаў шасцярых казахскіх палонных.

Па Айтматаву

Паводле Айтматава, прызначанаму ў рабства палоннаму жуаньжуаны галілі галаву і апраналі на яе шыры — кавалак скуры з выйнай (шыйнай) часткі толькі што забітага вярблюда. Пасля гэтага яму звязвалі рукі і ногі і апраналі на шыю калодку, каб ён не мог дакрануцца галавой да зямлі, і пакідалі ў пустыні на некалькі дзён. На пякучым сонцы шыры скурчвалася, здушваючы галаву, уласныя валасы працягвалі расці і ўрасталі ў скуру, прычыняючы невыносныя пакуты, якія ўзмацняюцца смагаю .

Праз нейкі час ахвяра альбо гінула, альбо губляла памяць аб мінулым жыцці і станавілася ідэальным рабом, пазбаўленым уласнай волі і бязмежна пакорлівым гаспадару. Рабы-манкурты шанаваліся значна вышэй звычайных.

У рамане расказваецца пра тое, як маладога качэўніка Жоламана, сына Даненбая, які трапіў у палон да жуаньжуанаў, зрабілі манкуртам. Яго маці Найман-Ана доўга шукала сына, але, калі яна знайшла яго, ён яе не пазнаў. Больш за тое, ён забіў яе па загадзе сваіх гаспадароў.

У тэксце Айтматаў падае падрабязнае азначэнне вобраза:

Манкурт не ведаў, хто ён, якога роду-племені, не ведаў свайго імя, не памятаў дзяцінства, бацькі і маці — адным словам, манкурт не ўсведамляў сябе чалавекам. Не маючы ўласнага «я», манкурт меў многа пераваг як паслухмяная і зусім бяспечная істота. У яго не ўзнікала думка, каб збегчы ці ўзбунтавацца, а для ўсякага рабаўладальніка самае страшнае — бунт раба. Раб жа заўсёды патэнцыяльны мяцежнік. Манкурт быў адзіным выключэннем — ён не ведаў непаслушэнства. Яму былі невядомыя такія страсці. І таму не трэба было сцерагчы яго, трымаць ахову і папярэджваць яго тайныя намеры. Манкурт, нібы сабака, прызнаваў толькі сваіх гаспадароў. З іншымі ён не размаўляў. Адзінае, што ён жадаў, — каб не хацелася есці. Усё, што яму даручалі, ён рабіў старанна і дакладна так, як яму казалі. Манкуртаў застаўлялі звычайна рабіць самую цяжкую, брудную работу ці такую, якая патрабуе тупога цярпення. Толькі манкурт мог вытрымаць глухое бязлюддзе саразекаў, пасучы ўсё жыццё адзін чараду вярблюдаў. Ён адзін замяняў многіх. Трэба было ўсяго толькі дастаўляць яму ежу — і тады ён бясконца служыў і зімой і летам, не жалячыся на адзіноту і нягоды. Вышэй за ўсё для яго быў загад гаспадара. Для сябе ж, акрамя ежы і якой апраткі, каб не замерзнуць у стэпе, ён нічога не патрабаваў…

— Буранны паўстанак (І вякуе дзень даўжэй за век) / Ч. Айтматаў ; пер. з рус. М. Стральцоў ; літагр. А. Кушкарэвіч. — Мінск: Народная асвета, 1928 (1987 — пераклад, 2018 — перавыданне). — 224 с. — ISBN 978-985-03-2935-6. Архівавана 26 чэрвеня 2023.

Па ўказаннях даследчыкаў, легенда мае рэальную фальклорную крыніцу. Сам пісьменнік у адным з інтэрв’ю адзначае, што «ў эпасе „Манас“, адным з найвялікшых паданняў кіргізскай гісторыі, паданні тысячагадовай даўнасці, энцыклапедыі духоўнага жыцця майго народа, ёсць радкі, у якіх адзін пагражае іншаму ў выпадку перамогі нацягнуць яму на галаву шыры — сырамятную вярблюджую скуру — і гэтым страшным катаваннем знішчыць яго памяць, адабраць мінулае. Акрамя гэтых звестак, больш нічога ні ў літаратуры, ні ў фальклоры не захавалася».

Ужыванне

Па публікацыі ў часопісе «Наука и жизнь», гэта прыклад слова, уведзенага ў рускую, беларускую і іншыя літаратурныя мовы нядаўнім часам: манкурт — гэта чалавек, «які пасля магутнага вонкавага ўздзеяння на сваю псіхіку забыўся аб сваім мінулым і аб мінулым сваіх продкаў, стаўшы адначасова пакорным рабом свайго гаспадара. У апошні час гэтае слова вельмі шырока ўжываецца, захаваўшы ў сваёй змястоўнай частцы толькі інфармацыю аб страце памяці аб продках і страціўшы важныя часткі, якія паведамляюць, што гэта, па-першае, адбылося не само па сабе, а ў выніку вонкавага ўмяшання і, па-другое, гэтая змена ператварыла чалавека ў раба свайго гаспадара».

Гл. таксама

• Янычар
• Homo Soveticus

Літаратура

• Буранны паўстанак (І вякуе дзень даўжэй за век) / Ч. Айтматаў ; пер. з рус. М. Стральцоў ; літагр. А. Кушкарэвіч. — Мінск: Народная асвета, 1928 (1987 — пераклад, 2018 — перавыданне). — 224 с. — ISBN 978-985-03-2935-6. Архівавана 26 чэрвеня 2023.