Мова жэстаў

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Мо́ва жэ́стаў — камунікатыўная сістэма на кінетычнай (жэстыкуляторна-мімічнай) аснове; асноўны сродак камунікавання глухіх. Мінімальная адзінка мовы жэстаў — жэст — складаецца з герэмаў, якія паказваюць на месца, канфігурацыю і характар жэсту. Колькасць герэм параўнальная з колькасцю фанем гукавой мовы. Мова жэстаў уключае таксама позірк, выраз твару, рухі галавы і цела, функцыі якіх больш шырокія, чым у гукавых мовах. Структурна і катэгарыяльна мовы жэстаў не залежаць ад гукавых моў, іх роднасныя сувязі не вызначаюцца адпаведнымі нацыянальнымі мовамі (напрыклад, амслен, мова жэстаў ЗША і большай часткі Канады, блізкая да мовы глухіх Францыі, аднак не роднасная мове глухіх Англіі).

Мовай жэстаў называюць таксама жэставыя маніфестацыі гукавых моў. У развітых грамадствах большая частка глухіх дзвюхмоўная (ведаюць родную мову жэстаў і нацыянальную мову). Падчас камунікацыі на нацыянальнай мове ўжываюць яе жэставы варыянт: захоўваецца сінтаксіс, структура, рэдукуецца марфалогія, словы замяняюцца жэстамі; безаналагавыя элементы гукавой мовы дыктылююцца (палітарна перадаюцца пальцавай азбукай).

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Са старажытнасці глухія людзі камунікавалі жэстамі. Адна з найранейшых згадак пра жэставую камунікацыю — старажытнаегіпецкі тэкст, які датуюць прыкладна 1200 годам да н.э. Трактат Гіцін са старажытнаяўрэйскага рэлігійна-юрыдычнага зборніка Мішна[ru] (II стагоддзе) адзначае, што глухія людзі могуць выражаць свае думкі жэстамі, і да іх таксама можна звяртацца жэстамі. Святы Аўгусцін у IV стагоддзі пісаў, што праз жэсты глухія людзі могуць выражаць не толькі пра бачныя рэчы, але амаль усё, што можна выказаць мовай[1].

Для развіцця жэставых моў патрэбны ўстойлівыя суполкі глухіх людзей — патэнцыйных носьбітаў[2]. Але да прамысловай рэвалюцыі людзі з парушэннямі слыху былі раскіданы па маленькіх гарадках і вёсках. Для камунікацыі з сям’ёй яны звычайна карысталіся дамашнімі жэставымі сістэмамі, якія значна адрозніваліся паміж сабою[3]. Паўнавартасныя жэставыя мовы маглі скласціся толькі ў вялікіх суполках глухіх людзей — звычайна гэта сацыяльна і геаграфічна ізаляваныя паселішчы, дзе з прычыны генетычнай мутацыі сярод жыхароў распаўсюджана спадчынная глухата. У гэтых умовах узнікаюць вясковыя жэставыя мовы, якія звычайна ведаюць не толькі глухія члены суполкі, але і людзі без парушэнняў слыху[4].

Асманскі глухі (1657)

Некаторыя жэставыя мовы складаліся ва ўмовах, калі не было магчымасці карыстацца вуснай мовай. Напрыклад, каля X стагоддзя ў некаторых хрысціянскіх манастырах у сувязі з зарокам маўчання склаліся манаскія жэставыя мовы[5]. Мова жэстаў паўночнаамерыканкіх індзейцаў вядома з XVI стагоддзя і, імаверна, склалася як сродак камунікацыі паміж рознымі плямёнамі[6]. Пасля захопу Канстанцінопаля Мехмед II увёў новыя правілы этыкету, паводле іх султан мусіў амаль увесь час праводзіць ва ўнутраным двары палаца Тапкапы ў цішыні і маўчанні[7]. Гэта паспрыяла таму, што слугамі ў палац ахвотна набіралі глухіх людзей. Адначасова пры двары ўладара было да 200 чалавек не здольных да маўлення. Яны выпрацавалі асманскую жэставую мову, якой карысталіся і глухія людзі, і тыя, хто чуе, у тым ліку султаны[1].

Падчас індустрыяльнай рэвалюцыі шмат людзей пераязджалі з сельскай мясцовасці ў прамысловыя цэнтры. У буйных гарадах апынулася значная колькасць глухіх людзей, якія аб’ядналіся ў суполкі і камунікавалі. Натуральным чынам камунікацыя пераходзіла ад разрозненых жэставых сістэм да больш стандартызаванай жэставай мовы[3]. Значную ролю ў развіцці жэставых моў адыграла адкрыццё ўстаноў адукацыі для глухіх, якое пачалося ў другой палове XVIII стагоддзя[2]. Першую бясплатную школу для дзяцей з парушэннем слыху адкрыў абат дэ л’Эпэ ў Парыжы ў 1760-я гады[8]. Сістэму адукацыі французскіх школах для глухіх дзяцей пераймалі іншыя краіны, таму многія жэставыя мовы свету сфарміраваліся пад уплывам французскай жэставай мовы[9].

Гісторыя вывучэння[правіць | правіць зыходнік]

Пальцавы алфавіт з кнігі «Reducción de las letras y arte para enseñar a hablar a los mudos» (1620)
Літара A.
Літары B, C, D.
Літары E, F, G.
Літары H, I, L.
Літары M, N.
Літары O, P, Q.
Літары R, S, T.
Літары V, X, Y, Z.

Некалькі старажытных крыніц, у тым ліку старажытнаяўрэйскі рэлігійна-юрыдычнага зборнік Мішна і Святы Аўгусцін, адзначалі, што глухія людзі могуць выражаць свае думкі жэстамі, а таксама ўспрымаць чужыя жэсты. Тым не менш, працяглы час панавала супрацьлеглая думка: жэсты — не паўнавартасная камунікацыя, і атрымаць праз іх сапраўдныя веды немагчыма. Арыстоцель у сваіх працах сцвярджаў, што гук ёсць асновай мовы і, адпаведна, мыслення, таму слых — пачуццё, неабходнае для развіцця інтэлекту і розуму. Арыстоцель не пісаў непасрэдна, што глухія людзі зусім не могуць вучыцца, але яго разважанні былі інтэрпрэтаваны менавіта такім чынам і на шмат стагоддзяў вызначылі стаўленне да жэставай мовы і адукацыі глухіх людзей[1].

У Заходняй Еўропе стаўленне для глухаты пачало змяняцца ў XVI стагоддзі. Італьянскі навуковец Джыролама Кардана, бацька глухога дзіця, вызначыў, што адсутнасць слыху не перашкаджае адукацыі. Ён сцвярджаў, што глухія людзі могуць навучыцца чытаць і пісаць, а думкі магчыма перадаваць не толькі словамі, але і жэстамі[10].

Прыкладна тым самым часам першыя намаганні па навучанні глухіх з’явіліся ў Іспаніі, дзе некалькі заможных сем’яў змаглі наняць прыватных настаўнікаў для сваіх глухіх дзяцей. У сярэдзіне XVI стагоддзя бенедыктынскі манах Пэдра Понсэ дэ Леон[en] заняўся адукацыяй двух глухіх братоў, Франсіска і Пэдра дэ Веласка. Пазней Понсэ дэ Леон заснаваў школу для глухіх дзяцей у манастыры[en] ў Онья[en]. Агулам у Понсэ дэ Леона было каля дваццаці вучняў, з якімі ён займаўся, выкарыстоўваў пісьмо, пальцавы алфавіт, а таксама дзве жэставыя сістэмы: жэсты бенедыктынскіх манахаў, якія трымалі зарок маўчання, і жэсты братоў дэ Веласка, якія яны распрацавалі для камунікавання паміж сабою і сваімі дзвюма глухімі сёстрамі[11].

У XVII стагоддзі адукацыя для глухіх выйшла за межы манастыроў, але засталася даступнай толькі для прывілеяванага саслоўя. У Іспаніі настаўнікі намагаліся навучыць людзей без слыху чытаць па вуснах і размаўляць уголас. У 1620 годзе свяшчэннік Хуан Пабла Банэт[en] выдаў кнігу «Reducción de las letras y arte para enseñar a hablar a los mudos». У кнізе быў апісаны метад навучання глухіх вуснаму маўленню[11]. Таксама праца змяшчала варыянт аднаручнага пальцавага алфавіту, які стаў асновай для большасці жэставых моў, звязаных з лацінскім алфавітам[12].

У Вялікабрытаніі першай кнігай, прысвечанай мове глухіх, лічыцца «Chirologia, or the Natural Language of the Hand» Джона Бульвера[en] (1644). Праца разважае пра натуральныя мовы і жэстыкуляцыю, а таксама змяшчае некаторыя сведкі пра мову жэстаў глухіх брытанцаў XVII стагоддзя, у тым ліку апісанне пальцавага алфавіту[11].

У Францыі ў 1779 годзе з’явілася кніга «Observations d’un sourd et muèt, sur un cours elémentaire d’education des sourds et muèts». Яе аўтар, П'ер Дэлож[en], выказваўся супраць крытыкі мовы жэстаў як неадназначнай і абмежаванай. Ён разважаў пра сістэму камунікацыі, якая тым часам панавала сярод глухіх парыжан, цяпер вядомую пад назвай старафранцузская жэставая мова[13]. Сучаснік П’ера Дэложа, абат дэ л’Эпэ, адкрыў у Парыжы першую бясплатную школу для глухіх. У 1776 годзе ён выдаў кнігу «Institution des sourds et muets, par la voie des signes méthodiques», дзе апісаў свае адукацыйныя метады. Л’Эпэ выкарыстоўваў спецыяльныя жэсты, якія перадавалі асаблівасці граматыкі французскай мовы. І хаця большасць знакаў у сістэме л’Эпэ былі або адаптаваны з натуральных знакаў, або прыдуманы, абат і яго паплечнікі цікавіліся і той жэставай мовай, якой карысталіся глухія. Паслядоўнік л’Эпэ, Аўгуст Бебіян[en], выдаў у 1825 годзе кнігу «Mimographie: ou, Essai d'écriture mimique, propre à régulariser le langage des sourds-muets», у якой прапанаваў сістэму класіфікацыі знакаў, што абапіралася на тры прыкметы: рух, форма жэста і выраз твару[14].

Увогуле ў XVIII—XIX стагоддзі даследчыкаў жэставай камунікацыі не цікавіў лінгвістычны бок з’явы: вывучалася прымяненне жэстаў і адукацыі, а таксама філасофскія пытанні[14]. Праз жэставую камунікацыю глухіх мысліцелі імкнуліся зразумець прыроду і паходжанне чалавечай мовы, а таксама высветліць характар адносін паміж мысленнем і мовай. Напрыклад, Дэні Дзідро лічыў, што натуральныя жэставыя мовы не маюць структуры, характэрнай для звычайных моў, і таму іх вывучэнне можа прывесці да больш глыбокага разумення мысліцельнага працэсу[3]. Таксама разглядалася, ці можа жэставая мова граць ролю ўніверсальнай мовы чалавецтва[14].

Вільям Стоўкі, аўтар першага лінгвістычнага даследвання жэставай мовы

Першым лінгвістычным аналізам жэставай мовы лічыцца праца «Sign language structure: an outline of the visual communication systems of the American deaf» Вільяма Стоўкі[en], надрукаваная ў 1960 годзе. Вільям Стоўкі працаваў у Галадзецкім каледжы[en] ў ЗША, адзіным каледжы для глухіх на той момант[14]. Ён пазнаёміўся са структуралісцкім падыходам да англійскай мовы і вырашыў прымяніць яго для даследавання амерыканскай жэставай мовы. Стоўкі ўпершыню прааналізаваў унутраную структуру асобных знакаў і вызначыў тры асноўныя складнікі: месца ўтварэння знака, канфігурацыя далоні і рух рукі або змяненне канфігурацыі. Стоўкі паказаў, што жэсты амслена былі састаўнымі па сваёй прыродзе, чым адрозніваліся ад нелінгвістычнай жэстыкуляцыі. На падставе высветеленай структуры знакаў Вільям Стоўкі прапанаваў сістэму транскрыпцыі[en], якая ўпершыню дазволіла кампактна перадаваць жэсты на пісьме[15].

Працу Стоўкі сустрэлі ў навуковых колах даволі абыякава. Тэза, што жэставая мова цалкам роўная вусным мовам, падавалася надта радыкальнай і патрабавала пераглядзець прадмет лінгвістыкі як навукі. Да таго ж, структуралісцкі падыход, які выкарыстаў у сваёй працы Вільям Стоўкі, у 1960 годзе прыйшоў у заняпад, бо ў галіне панавала тэорыя генератыўнай граматыкі, прапанавая Ноамам Хомскі. Тым не менш, даследчык працягнуў вывучаць амерыканскую жэставую мову і натхняць паслядоўнікаў. У 1965 годзе ён выдаў «A dictionary of American Sign Language on linguistic principles», слоўнік жэстаў амслена[16].

Крыніцы[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ а б в McBurney 2012, p. 912.
  2. ↑ а б Woll 2005, p. 307.
  3. ↑ а б в McBurney 2012, p. 914.
  4. ↑ Language ecological change in Ban Khor, Thailand: An ethnographic case study of village sign language endangerment // Sign Languages in Village Communities / U. Zeshan, C. de Vos. — DeGruyter & Ishara Press, 2012. — С. 277—312. — ISBN 10.1515/9781614511496.277.
  5. ↑ Pfau 2012, p. 531.
  6. ↑ Pfau 2012, pp. 539–540.
  7. ↑ Amelia Soth. The Secret Sign Language of the Ottoman Court (англ.). JSTOR Daily. JSTOR (13 снежня 2017). Архівавана з першакрыніцы 8 лістапада 2021. Праверана 2 красавіка 2024.
  8. ↑ McBurney 2012, p. 915.
  9. ↑ Woll 2005, pp. 308–309.
  10. ↑ McBurney 2012, pp. 912–913.
  11. ↑ а б в McBurney 2012, p. 913.
  12. ↑ Quer, Mazzoni & Sapountzaki 2010, p. 100.
  13. ↑ McBurney 2012, pp. 914–915.
  14. ↑ а б в г McBurney 2005, p. 310.
  15. ↑ McBurney 2005, pp. 311–312.
  16. ↑ McBurney 2005, p. 312.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Susan McBurney. Sign Language: History of Research // Encyclopedia of Language and Linguistics / Keith Brown. — 2. — Elsevier, 2005. — ISBN 0-08-044299-4.
  • Susan McBurney. 38. History of sign languages and sign language linguistics // Sign Language. An International Handbook / Roland Pfau, Markus Steinbach, Bencie Woll. — Берлін, Бостан: DeGruyter, 2012. — С. 909-948. — ISBN 978-3-11-020421-6. — DOI:10.1515/9783110261325.909.
  • Roland Pfau. 23. Manual communication systems: evolution and variation // Sign Language. An International Handbook / Roland Pfau, Markus Steinbach, Bencie Woll. — Берлін, Бостан: DeGruyter, 2012. — С. 513-551. — ISBN 978-3-11-020421-6. — DOI:10.1515/9783110261325.513.
  • Josep Quer, Laura Mazzoni, Galini Sapountzaki. Transmission of sign languages in Mediterranean Europe // Sign languages / Diane Brentari. — Кембрыдж: Cambridge University Press, 2010. — С. 95-112. — ISBN 978-0-521-88370-2.
  • Bencie Woll. Sign Language: History // Encyclopedia of Language and Linguistics / Keith Brown. — 2. — Elsevier, 2005. — ISBN 0-08-044299-4.
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Мова_жэстаў&oldid=4710057"