Апалон (матыль)

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
(Пасля перасылкі з Parnassius apollo)
Апалон
Навуковая класіфікацыя
Міжнародная навуковая назва

Parnassius apollo Linnaeus, 1758

Арэал

выява

Ахоўны статус
Знаходзяцца ва ўразлівым становішчы
Уразлівыя
IUCN 3.1 Vulnerable : / 16249

Сістэматыка
на Віківідах
Выявы
на Вікісховішчы
NCBI  110799
EOL  128851

Апалон (Parnassius apollo) — матыль з сямейства паруснікаў. Адзін з найбольш прыгожых еўрапейскіх дзённых матылёў.

Відавая бінамінальная назва дадзена ў гонар Апалона (грэчаская міфалогія) — сына Зеўса і Лета, брата Артэміды, божаства прыгажосці і святла.

Апісанне[правіць | правіць зыходнік]

Ніжні бок крылаў

Размах крылаў 70-94 мм. Крылы белага колеру, часам крэмавага, у вяршыні празрыстыя. Па вонкавым краі крылаў праходзіць шэрая шырокая паласа з белымі плямамі, якія зліваюцца ў вузкую паласу. На верхніх крылах па 5 чорных плям, а на ніжніх па 2 з белай сярэдзінай, аблямаваныя вузкай чорнай палоскай. Характэрнае размяшчэнне чорных і чырвоных плям вельмі моцна вар'іруе. Ніжнія крылы закруглены. У матылькоў, якія толькі выйшлі з лялячкі, крылы спачатку жаўтлявыя.

Цела моцна апушана. Вусікі з чорнай булавой. Вочы гладкія, буйныя, забяспечаныя маленькімі грудкамі, на якіх сядзяць кароткія шчацінкі.

Арэал[правіць | правіць зыходнік]

Горныя масівы Еўропы, Паўднёвая Скандынавія, Нарвегія, Швецыя, Фінляндыя, Апенінскі паўвостраў, Францыя, Цэнтральная Іспанія, Украіна, сярэдняя паласа Расіі, поўдзень Урала і Заходняй Сібіры, Каўказ і Закаўказзе, Турцыя, Паўднёвая Сібір на ўсход да Цэнтральнай Якуціі і Забайкалля, Усходні Казахстан , Паўночны Цянь-Шань, Манголія.

У Польшчы, Літве, Латвіі, Беларусі, а таксама Смаленскай, Варонежскай (апошні раз матылька лавілі ў 1971 годзе), Маскоўскай, Яраслаўскай і некаторых іншых абласцях Расіі ў цяперашні час вядомы толькі па старым знаходкам[1][2].

Месцы пражывання[правіць | правіць зыходнік]

На раўнінах Еўропы гэта сухія ўзлескі, якія выграваюцца сонцам, і вялікія сонечныя і сухія паляны ў хваёвых і хваёва-дубовых лясах, старыя гары, пусткі і прасекі ЛЭП. У гарах — лугавыя даліны на вышыні да 2200 м, у Азіі — нярэдка да 3000 м. У Паўднёвай Сібіры паднімаецца да гальцоў, але часцей сустракаецца на адкрытых астэпненых схілах ніжняй частцы лясной пояса. У гарах міжрэчча Селенгі і Уды трапляецца ў разрэджаных сухіх хвойніках, на палянах каля ручаёў і рачулак.

Развіваецца ў адным пакаленні. Лёт імага: чэрвень-верасень, у Цэнтральнай Еўропе і Беларусі сярэдзіна чэрвеня-жнівень.

Матылькі лятаюць павольна, часта плануюць, сядаючы на розныя квітнеючыя расліны. Наведваюць буйныя кветкі астравых раслін — Cirsium, Старасцень (Senecio), Васілёк (Centaurea), Leucanthemum, Мацярдушку звычайную (Origanum vulgare), розныя віды канюшыны (Trifolium) і іншыя нектараносы[3]. Вусені развіваюцца на расходніках.

Манафаг на адным з відаў раслін роду расходнік, што ставіць існаванне віду ў залежнасць ад наяўнасці некранутых раслінных асацыяцый з удзелам кармавой расліны.

Аселы від, няздольны нават да нязначных міграцый.

Матылькі больш актыўныя апоўдні. Самкі нярэдка сядзяць у траве, напалоханыя рэзка ўзлятаюць і пералятаюць на адлегласці да 100 метраў. Часам, патрывожаны ў сонным стане або паранены матылёк валіцца на спіну, распялівае крылы, паказваючы свае чырвоныя плямы і скрабе ножкамі па ніжняму баку крылаў, вырабляючы шыпячы гук[4].

Размнажэнне[правіць | правіць зыходнік]

Спарванне самца і самкі Апалона звычайнага

Самкі апалонаў спароўваюцца звычайна неўзабаве пасля выхаду з кукалак, самцы — на другі-трэці дзень. Пасля спарвання знізу на брушку самкі з'яўляецца жорсткі хітынавы прыдатак — сфрагіс (лац.: пячаць, пломба), які фарміруецца палавым апаратам самца. Прызначэнне сфрагіса — выключыць паўторнае апладненне самкі іншымі самцамі[5].

Cфрагіс апалона

Яйка[правіць | правіць зыходнік]

Яйка белае, з ямкай ў цэнтры верхняй часткі. Яйкі адкладаюцца па адным на розных частках кармавой расліны ці побач з ёю. Усяго самка адкладае 90-120 яек.

Вусень[правіць | правіць зыходнік]

Дарослыя вусені сустракаюцца на поўдні з красавіка па чэрвень, у паўночных раёнах — з мая.

Маладыя вусені чорнага колеру, з радамі бакавых бялёсых плям, — па адным на сегменце, і з пучкамі доўгіх чорных валасінак.

Вусень апалона звычайнага

Дарослы вусень аксамітна-чорны, з двума радамі чырвоных плям, — адна буйная і адна дробная на кожным брушным сегменце, і бародаўкамі сіне-сталёвага колеру — па дзве на сегменце.

Дыхальцы жаўтлявыя або памяранцавыя, за галаўной капсулай — чырванавата-жоўты асметрый, схаваны ў целе вусеня. Ён выпінаецца ў момант пагрозы і выдае непрыемны адпужваючы пах. Даўжыня дарослага вусеня апалона дасягае 50 мм. Актыўны ён толькі ў сонечнае надвор’е, а ў пахмурныя дні хаваецца ў сухой траве і пад камянямі. Часам перагрызае верхнюю частку сцябла кармавой расліны, даўжынёй да 20 см, каб з’есці яго на зямлі.

Зімуюць нованароджаныя вусені, знаходзячыся ў абалонцы яйка, а некаторых падвідаў — па-за абалонкай.

Кармавыя расліны[правіць | правіць зыходнік]

Кармавой раслінай з’яўляюцца розныя віды расходніка: у еўрапейскай частцы Расіі — Sedum album і расходнік пурпуровы (Sedum telephium), у Заходняй Сібіры — Sedum purpureum, у Сярэдняй Азіі — Sedum ewersii і Sedum hybridum. У якасці кармавых раслін адзначаны таксама мыльнік (Sedum acre) і Sedum aizoon, розныя віды Sempervivum, а на Алтаі і ў Саянах — Sedum Orostachys spinosa.

Sedum album — адна з кармавых раслін вусеня Апалона

Кукалка[правіць | правіць зыходнік]

Кукалка даўжынёй 18-24 мм, тоўстая, круглявая. Спачатку яна светла-карычневая з напаўпразрыстымі пакровамі, цёмна-карычневымі дыхальцамі і шэрагам жаўтаватых плямаў над імі па баках спіны, а праз некалькі гадзін пасля акуклівання цямнее і пакрываецца светла-блакітным сопкім налётам. Акукліванне на зямлі ў друзлым кокане. Стадыя лялячкі доўжыцца ад 8 дзён да 2-3 тыдняў[6][7].

Варыябельнасць[правіць | правіць зыходнік]

Від адрозніваецца моцнай геаграфічнай і папуляцыйнай зменлівасцю.

Размеркаванне плям на крылах ў многіх месцах пражывання віду вар'іруюць, а яго слабая міграцыйная здольнасць і моцна выдаленыя адзін ад аднаго папуляцыі спрыяюць замацаванню і захаванню папуляцыйных адрозненняў. У выніку апісана ўжо больш за 600 формаў гэтага віду. Унутрывідавая сістэматыка Апалона з'яўляецца спрэчнай у асяроддзі энтамолагаў і зводзіцца да двух падыходаў:

  • Першы — наданне кожнай буйной папуляцыі статусу падвіда;
  • Другі — поўнае адмаўленне падвідаў шляхам звядзення іх да інфрападвідавых формаў.

Падвіды[правіць | правіць зыходнік]

У Еўрапейскай частцы Расіі і Сярэднім Урале жыве падвід democratus (Krulikowsky, 1906). У лесастэпе Заходняй Сібіры можна выявіць прадстаўнікоў падвіда meinhardi (Sheljuzhko, 1924) — вельмі буйнога, з вялікімі чорнымі і чырвонымі плямамі на малочна-белым фоне крылаў у самцоў, і ў налёце чорных лускавінак — самак. У Карпатах сустракаецца падвід carpathicus (Rebel et Rogenhofer, 1892). У перадгор'ях Сярэдняга і Паўднёвага Урала — limicola (Stichel, 1906), асобіны якога таксама вельмі вялікія, а крылы самак маюць жаўтлявае адценне. На Вялікім Каўказе распаўсюджаны падвід ciscaucasicus (Sheljuzhko, 1924). Падвід breitfussi (Bryk, 1914) вядомы па некалькіх асобнікам з Крыма. На Алтаі вылучаюць падвід alpherakyi (Krulikowsky, 1906). На Саянах і ў Перадбайкалллі сустракаецца падвід sibiricus (Nordmann, 1851), а ва ўсходняй частцы Сібіры, Байкальскім рэгіёне і ў Манголіі — hesebolus (Nordmann, 1851), з беласнежнымі крыламі, якія маюць дробныя чорныя і чырвоныя плямы. У Кіргізіі насяляе падвід merzbacheri. Некалькі падвідаў Апалона выдзелена на Пірэнэях і ў Альпах.

Фактары абмежавання колькасці[правіць | правіць зыходнік]

Энтамалагічная калекцыя апалонаў

Знішчэнне прыродных біятопаў пражывання віду — вытоптванне і выпальванне ў наваколлі населеных пунктаў, узворванне узлескаў, аблясенне палян і пустак. Від валодае слабай здольнасцю да міграцыі, і знікненне яго ў тым ці іншым раёне часта аказваецца беззваротным. Некаторыя навукоўцы адным з фактарам знікнення віду на раўнінных тэрыторыях Еўропы называюць таксама глабальнае пацяпленне клімату. Моцныя зімовыя адлігі апошніх гадоў прыводзяць да выхаду зімуючых гусеніц з яйкавых абалонак, што прыводзіць да іх паслаблення і гібелі (персанальныя паведамленні энтамолагаў Сяргея Мазгавога, Варонежская вобласць, Юрыя Беражнога, Ліпецк і іншых).

Ахова[правіць | правіць зыходнік]

Зубр еўрапейскі Гэты від занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі і ахоўваецца законам.
 I катэгорыя (CR) 

Занесены ў Чырвоную кнігу Расіі, Украіны, Беларусі (паколькі на працягу апошніх 40 гадоў не сустракаўся на тэрыторыі краіны, уключаны ў «чорны спіс» з катэгорыяй RE — рэгіянальна знікшы), Германіі, Швецыі, Нарвегіі, Фінляндыі, а таксама мясцовыя Чырвоныя кнігі — Тамбоўскай, Маскоўскай, Смаленскай і іншых абласцей, Чувашыі, Мардовіі і іншых рэгіёнаў.

У Чырвонай кнізе Міжнароднага саюза аховы прыроды (МСОП) выгляд мае 3 катэгорыю аховы — VU — ўразлівыя таксоны, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення ў сілу морфафізіялагічных і / або паводніцкіх асаблівасцяў, якія робяць іх уразлівымі пры любых, нават нязначных, зменах навакольнага асяроддзя .

Уключаны ў «Чырвоную кнігу Еўрапейскіх дзённых матылькоў» з катэгорыяй SPEC3 — від, які жыве як у Еўропе, так і за яе межамі, але які знаходзіцца на тэрыторыі Еўропы пад пагрозай знікнення[1].

У Пенінскіх гарах Польшчы і ў Прыоцка-тэрасавым запаведніку Маскоўскай вобласці ажыццяўляліся праекты па аднаўленні папуляцыі Апалона, якія не далі доўгачасовага выніку. Неабходна, у першую чаргу, аднаўляць і пашыраць біятопы віду: ствараць доўгачасовыя паляны і прасекі, спыніць узворванне лясных узлескаў, высаджваць нектараносныя расліны для матылькоў і кармавыя — гусеніц.

У культуры[правіць | правіць зыходнік]

У філатэліі[правіць | правіць зыходнік]

Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ а б Дневные бабочки (Hesperioidea и Papilionoidea, Lepidoptera) Восточной Европы. CD определитель, база данных и пакет программ «Lysandra». И. Г. Плющ, Д. В. Моргун, К. Е. Довгайло, Н. И. Рубин, И. А. Солодовников. Минск, 2005
  2. ↑ К. Ламперт. Атлас бабочек и гусениц. — Минск: Харвест, 2003. — 735 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-13-1664-4.
  3. ↑ Райххолф-Рим Х. Бабочки. М.: Астрель, 2002
  4. ↑ Жизнь животных по А. Э. Брему. Т.2: Членистоногие. М.: Учпедгиз РСФСР, 1941
  5. ↑ Сфрагис у парусников (руск.)
  6. ↑ Коршунов, 2002.
  7. ↑ Pekarsky, P.: 1953, Parnassius apollo L. in den Karpaten. Zeitschrift der Wiener Entomologisches Gesellschaft.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь: Рэдкія і тыя, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення віды жывёл і раслін. — Менск: Беларуская Энцыклапедыя, 1993. — ISBN 5-85700-095-5.
  • Pierre Capdeville, 1978—1980, Les races géographiques de Parnassius apollo, 191 p — 26 tables — maps — 24 plates in colours, Sciences Nat, Venette.
  • Jean-Claude Weiss: The Parnassiinae of the World, Pt. 4, 2005 [1] Архівавана 20 жніўня 2008.
  • Стриганова Б. Р., Захаров А. А. Пятиязычный словарь названий животных: Насекомые (латинский-русский-английский-немецкий-французский) / Под ред. д-ра биол. наук, проф. Б. Р. Стригановой. — М.: РУССО, 2000. — С. 265. — 1060 экз. — ISBN 5-88721-162-8.
  • Коршунов Ю. П. Определители по флоре и фауне России // Булавоусые чешуекрылые Северной Азии. Выпуск 4. — М.: Товарищество научных изданий КМК, 2002. — С. 33. — ISBN 5-87317-115-7.
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Апалон_(матыль)&oldid=4559591"