Нагай

Нагай
Нараджэнне	XIII стагоддзе
Смерць	1300
Род	Джучыды[d]
Жонка	Еўфразіна Палеалагіня[d]
Дзеці	Чака
Веравызнанне	іслам
Дзейнасць	стваральнік каралёў
Званне	генерал
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Нага́й, Ісу-Нагай, Накай (татар.: Nuğay, Нугай, манг.: Ногай; 1235/1240 — 1300) — золатаардынскі беклярбек, кіраўнік самага заходняга ўлуса Залатой Арды (на тэрыторыі ад левага берага Дуная да Днястра, стаўка каля сучаснага горада Ісакча на Дунаі). З 1270-х гг. і да сваёй смерці падпарадкоўваўся ханам Сарая. Васальную залежнасць ад яго прызналі Балгарыя і Сербія, а таксама ўсе паўднёвыя і частка паўночна-ўсходніх рускіх княстваў. Быў у шлюбе з Ефрасінняй — пазашлюбнай дачкой візантыйскага імператара Міхаіла VIII Палеалога.

Паходжанне

Нагай нарадзіўся, верагодна, паміж 1235 і 1240 гадамі. Ён быў сынам Татара (Тутара), унукам Бувала (Тэвала), сёмага сына Джучы. Паводле меркавання М. І. Весялоўскага, толькі пяць сыноў Джучы былі законнымі, а нашчадкі астатніх не маглі прэтэндаваць на ханскую ўладу, гэта ж тычыцца і Нагая, аднак прамых указанняў на гэта ў крыніцах няма.

Узвышэнне

Бітва на Цераку. Мініяцюра з «Вертаграда гісторый краін Усходу» Хетума Патміча. Рукапіс пачаў XV стагоддзя, Францыя

Першая згадка ў крыніцах пра Нагая датуецца пачаткам войнаў паміж Джучыдамі і Хулагуідамі. У жніўні 1262 года ён, у якасці камандуючага 30-тысячным авангардам ардынцаў, уварваўся ў Шырван праз Дэрбенцкі праход і праз два месяцы разбіў авангард хулагуідскай арміі пад камандаваннем Шырэмун-наёна каля Шэмахі. Але 14 лістапада ён пацярпеў каля Шаберана паражэнне ад войскаў Абатай-наёна, які пераследваў яго на працягу дванаццаці дзён і вымусіў адступіць да Дзербента. Увесь дзень 8 снежня войска Нагая ўтрымлівалі крэпасць, але пад напорам хулагуідаў да вечара пакінулі Дзербент і адышлі за Церак на злучэнне з асноўнымі сіламі Берке. Шырэмун і Абатай, злучыўшыся з Абагам, сынам Хулагу, перайшлі Церак і захапілі лагер і абозы войскаў Нагая. Берке арганізаваў контрнаступленне, і 13 студзеня 1263 года на беразе Церака хулагуідская армія пацярпела паражэнне, мноства воінаў пры адступленні правалілася пад тонкі лёд ракі.

У ліпені 1265 джучыдскія сілы на чале з Нагаем, фарсіраваўшы Куру, уварваліся ў Закаўказзе. 19 ліпеня войска Нагая было разбіта Юшумутам, братам Абагі, пры Аксу і адступіла на поўнач, у Шырван. Паводле звестак Рашыд ад-Дзіна, у выніку ранення дзідай у гэтай бітве Нагай страціў вока; паводле Бадр ад-Дзіна аль-Айні, гэта адбылося двума гадамі раней у бітве на Цераку.

На чале ўлуса

Адклаўшыся ад Залатой Арды, Нагай каля 1270 года перавандраваў да паўночных берагоў Чорнага мора, а потым у нізоўе Дуная, адкуль, рассылаючы свае войскі ў розныя бакі, наводзіў страх на Візантыю і Балгарыю. Разбіты Нагаем, імператар Міхаіл Палеалог выдаў за яго сваю пазашлюбную дачку Ефрасінню (1273). Нагай кіраваў выбарамі князёў балгарскіх і нават адзін час спрабаваў авалодаць усёй Балгарыяй.

Першыя звесткі пра Нагая ў рускіх летапісах (Галіцка-Валынскім) датуюцца 1277 годам, калі ён звярнуўся з прапановай саюза да Уладзіміра Васількавіча Валынскага, Льва Данілавіча Галіцкага і Мсціслава Данілавіча Луцкага і правёў з імі сумесны паход на Літву. У 1279 годзе Леў Данілавіч пры дапамозе яго войскаў спрабаваў захапіць Сандомеж.

У 1283 годзе Нагай прыняў у сябе Дзмітрыя Аляксандравіча, выгнанага з Паўночна-Усходняй Русі сваім малодшым братам з дапамогай войскаў волжскай Арды ў час барацьбы за вялікае ўладзімірскае княжанне, і вярнуў яму прастол. У тым жа годзе адзін з баскакаў Нагая, Ахмат, за прыгнёт жыхароў курскай зямлі быў разбіты Святаславам, князем ліпецкім. Войска Нагая, якія з’явіліся на наступны год, спустошылі Пасем'е.

У 1288 (ці 1291) Леў і Мсціслаў Данілавічы суправаджалі Нагая ў яго паходзе на Польшчу.

Каля 1291 года, калі сіла Нагая карысталася ўжо ўсеагульным прызнаннем, ён узвёў на золатаардынскі прастол Тахту. У 1293 годзе Нагай паслаў супраць Дзмітрыя Аляксандравіча раць пад камандаваннем Дзюдзеня, брата Тахты, якая спусташыла Паўночна-Усходнюю Русь.

У 1299 годзе Тахта злучыўся з сынамі Нагая і разбіў яго на берагах Буга. Нагай, паранены, бег і неўзабаве быў забіты (1300).

Літаратура

• Вернадский Г. В. Монголы и Русь = The Mongols and Russia / Пер с англ. Е. П. Беренштейна, Б. Л. Губмана, О. В. Строгановой. — Тверь, М.: ЛЕАН, АГРАФ, 1997. — 480 с. — 7 000 экз. — ISBN 5-85929-004-6.
• Веселовский Н. И. Хан из темников Золотой Орды Ногай и его время. — Петроград, 1922. — 64 с.
• Греков Б. Д., Якубовский А. Ю. Золотая Орда и её падение. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1950. Архівавана 20 красавіка 2012.
• Егоров В. Л. Историческая география Золотой Орды в XIII-XIV вв. / Отв. редактор В. И. Буганов. — М.: Наука, 1985. — 11 000 экз. Архівавана 10 красавіка 2008.
• Мыськов Е. П. Политическая история Золотой Орды (1236—1313 гг.). — Волгоград: Издательство Волгоградского государственного ўниверситета, 2003. — 178 с. — 250 экз. — ISBN 5-85534-807-5.
• Порсин А. А. Источниковая база по эпохе темника Ногая в истории Золотой Орды // Вестник археологии, антропологии и этнографии. — 2010. — В. 1. — С. 209—215.
• Почекаев Р. Ю. Цари ордынские. Биографии ханов и правителей Золотой Орды. — СПб.: ЕВРАЗИЯ, 2010. — 408 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-5-91852-010-9. Архівавана 31 мая 2017.
• Селезнёв Ю. В. Элита Золотой Орды. — Казань: Издательство «Фэн» АН РТ, 2009. — 232 с.

Спасылкі

• В. Р—в. Ногай // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Нагай — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі (3-е выданне)