Бачны бок Месяца
Бачны бок Месяца — частка месяцавай паверхні, бачная з Зямлі.
Апісанне[правіць | правіць зыходнік]
З-за таго, што перыяд вярчэння вакол Зямлі і перыяд вярчэння вакол сваёй восі ў Месяца супадаюць, з Зямлі можна назіраць толькі адно паўшар’е Месяца. Прычынай гэтай сінхранізацыі лічаць прылівы, якія Зямля выклікае ў месяцавай кары[1]. Таксама ўплыў можа аказваць і нераўнамернае размеркаванне масы ў кары Месяца[2].
Лібрацыі[правіць | правіць зыходнік]
Вярчэнне Месяца вакол восі і вакол Зямлі супадаюць не зусім дакладна: вакол Зямлі Месяц абарочваецца са зменнай кутняй хуткасцю з-за эксцэнтрысітэту месяцавай арбіты (другі закон Кеплера) — паблізу перыгея рухаецца хутчэй, паблізу апагея павольней. Аднак вярчэнне Месяца вакол уласнай восі раўнамернае. Гэта дазваляе ўбачыць з Зямлі заходні і ўсходні краі зваротнага боку Месяца. Гэта з’ява называецца аптычнай лібрацыяй па даўгаце. Ёсць і аптычная лібрацыя па шыраце: вось вярчэння Месяца не дакладна перпендыкулярная плоскасці яго арбіты, таму раз у месяц з Зямлі відаць паўночны і (праз паўмесяца) паўднёвы край зваротнага боку. Сукупнасць гэтых з’яў дазваляе назіраць каля 59 % месячнай паверхні.
Таксама існуе фізічная лібрацыя, абумоўленая ваганнем спадарожніка вакол становішча раўнавагі ў сувязі са зрушэннем цэнтра цяжару ядра, а таксама ў сувязі з дзеяннем прыліўных сіл з боку Зямлі. Гэтая фізічная лібрацыя мае велічыню 0,02° па даўгаце з перыядам 1 год і 0,04° па шыраце з перыядам 6 гадоў.
Рэльеф і паверхня[правіць | правіць зыходнік]
Да 1959 года, калі ўпершыню быў сфатаграфаваны зваротны бок, бачны бок з’яўляўся адзіным прадметам вывучэння селенаграфіі. А з-за таго, што многія дэталі паверхні можна разглядзець простым вокам, складанне карт Месяца пачалося яшчэ ў старажытнасці. У XVII стагоддзі італьянскі астраном Джавані Рычолі прысвоіў узвышшам і ўпадзінам на Месяцы назвы, якія захаваліся да гэтага часу.
З Зямлі на Месяцы можна ўбачыць розныя селеналагічныя ўтварэнні — моры, кратары, горы і горныя ланцугі, разломы, расколіны.
«Морамі» на Месяцы называюцца цёмныя вобласці, якія з’яўляюцца адносна роўнымі ўчасткамі паверхні спадарожніка, пакрытымі застылай лавай, у супрацьлегласць светлым абласцям — «мацерыкам», якія пакрыты рэгалітам, пылам, камянямі. Моры падраздзяляюцца на ўласна моры, акіяны, азёры, залівы і балоты. На бачным боку знаходзіцца значна больш мораў, чым на зваротным (21 мора, адзін акіян і 16 азёр супраць 2 мораў і 3 азёр), і самі моры большага памеру. Магчыма, з-за такой розніцы Месяц і звернуты да Зямлі адным бокам.
Месяцавыя кратары — сляды ад удараў метэарытаў аб паверхню спадарожніка Зямлі. Большасць кратараў на звернутым да нас боку названа ў гонар славутых людзей у гісторыі навукі, такіх як Ціха Брагэ, Капернік і Пталемей. У адрозненне ад адваротнага боку, на бачнай частцы кратары значна меншага памеру: кратар Баі, найбуйнейшы кратар бачнага паўшар’я (дыяметрам 287 км), значна меншы за кратары на нябачным з Зямлі боку, яны могуць перавышаць па памерах некаторыя месяцавыя моры, а ўдарны кратар Басейн Паўднёвы полюс — Эйткен большы за кратар Баі ў 25 разоў (ён размешчаны на паўднёвым месячным полюсе, і вялікая частка яго адносіцца да адваротнага боку). Колькасць кратараў на бачным боку Месяца менш, чым на зваротным, але ўсё роўна вельмі вялікая — 300 000 дыяметрам больш за кіламетр.
Мацерыкі Месяца перасякаюць горныя хрыбты. Яны размешчаны пераважна ўздоўж «узбярэжжаў» мораў. Месяцавыя горныя хрыбты называюцца па назвах зямных горных ланцугоў: Апеніны, Каўказ, Альпы, Алтай.
Паводле дадзеных, атрыманых са спадарожнікаў, абодва бакі Месяца маюць гравітацыйныя анамаліі, але калі на адваротным боку хаатычна раскіданыя як станоўчыя, так і адмоўныя анамаліі, то на бачнай частцы маюцца пераважна станоўчыя анамаліі гравітацыйнага поля, яны ствараюцца выхадамі шчыльных парод і выразна лакалізаваны ў прасторы[3].
Паводле некаторых даследаванняў, паверхня бачнага боку Месяца значна старэйшая за кару на зваротным боку, розніца ва ўзросце можа даходзіць да паўмільярда гадоў[4].
Становішча на зямным небе[правіць | правіць зыходнік]
З-за таго, што традыцыйныя тэлескопы паказвалі перавернуты малюнак, месяцавыя карты таксама стваралі перавернутымі. Пры гэтым усходнім называлі край месяцавага дыска, блізкі да кропкі ўзыходу Месяца на небе Зямлі (левы ў Паўночным паўшар’і, але на перавернутай карце — правы), а заходнім — край, блізкі да кропкі заходу Месяца (правы ў Паўночным паўшар’і, але на перавернутай карце — левы). У 1961 годзе Міжнародным Астранамічным Саюзам было прынятае пагадненне аб змене бакоў усход—захад з вышэйпаказанай сістэмы на аналагічную геаграфічнай (гл. Селенаграфічныя каардынаты). Такім чынам, у паўночных шыротах Зямлі ўсход бачнага боку (Мора Дастатку) бачны справа, яго захад (Акіян Бур) — злева, поўнач — уверсе, поўдзень — унізе.
Дакладная арыентацыя Месяца на небе залежыць ад геаграфічнай шыраты зямнога назіральніка і ад узыходжання Месяца:
- У Арктыцы Месяц бачны на небе паўночным полюсам дагары, г. зн. як на сучаснай карце.
- У паўночных умераных шыротах (Еўропа, частка Азіі, Паўночная Амерыка…) Месяц паўстае паўночна-ўсходнім краем (Мора Крызісаў) дагары, бачны як на карце ў момант кульмінацыі, і садзіцца паўночна-заходнім краем (Мора Дажджоў) дагары.
- У экватарыяльных шыротах Месяц паўстае ўсходнім краем (Мора Багацця) дагары, а садзіцца заходнім краем (Акіян Бур) дагары.
- У паўднёвых умераных шыротах Месяц паўстае паўднёва-ўсходнім краем (Мора Нектару) дагары, бачны паўднёвым полюсам дагары ў момант кульмінацыі і садзіцца паўночна-заходнім краем (Мора Вільготнасці) дагары.
- У Антарктыцы Месяц бачны на небе яго паўднёвым полюсам дагары, г. зн. перавернуты адносна віду на сучаснай карце.
Фазы Месяца[правіць | правіць зыходнік]
Месяцавая паверхня рассейвае сонечнае святло, якое падае на яго. Змены абрысаў асветленай часткі паверхні Месяца на небе атрымалі назву месяцавых фаз. Пры арбітальным руху змяняецца ўзаемнае размяшчэнне Зямлі, Месяца і Сонца, і назіраны з Зямлі тэрмінатар перамяшчаецца па бачным боку Месяца, што і выклікае змену яго выгляду.
Кароткачасовыя месяцавыя з’явы[правіць | правіць зыходнік]
На бачным боку Месяца са старажытных часоў назіраюць розныя непрацяглыя лакальныя анамаліі, не ўсе з якіх растлумачаны навукай на дадзены момант.
Зноскі
- ↑ Э. В. Кононович, В. И. Мороз. Общий курс астрономии. М.: УРСС, 2001. С. 119.
- ↑ Статья «Луна» в энциклопедии «Кругосвет» (руск.)
- ↑ Темная сторона Луны / Science-блог / Архив / Блоги / Newslab (руск.)
- ↑ Новости: Невидимая сторона Луны моложе видимой Архівавана 3 студзеня 2015. (руск.)