Гісторыя Шанхая
Горад Шанхай вядзе сваю гісторыю прыкладна з X стагоддзя, аднак землі, на якіх ён размешчаны, таксама маюць багатую гісторыю.
Старажытныя часы[правіць | правіць зыходнік]
У перыяд Чуньцю землі, на якіх размешчаны сучасны Шанхай, уваходзілі ў склад царства У. У 473 годзе да н. э. кіраўнік Гауцзянь царства Юэ разграміў У, і гэтыя землі перайшлі ў склад Юэ. У перыяд Чжаньго царства Юэ было заваявана царствам Чу, і землі ўвайшлі ў склад Чу. У 248 годзе да н. э. заходняя частка тэрыторыі сучаснага Шанхая была падаравана ў надзел чускаму галоўнаму міністру Хуан Се, вядомаму як «спадар Чуньшэнь» (春申君), і з таго часу сучасную раку Хуанпу сталі называць «ракой Чуньшэня» (Шанхай), таму Шанхай часам называюць «Шэнь» (申).
Кітай упершыню ў гісторыі быў аб’яднаны, і Імперыя Цынь падзяліла ўсю краіну на акругі-цзюнь (郡), то гэтыя землі апынуліся ў складзе акругі Цзі (稽). Калі пасля смерці Цынь Шы-хуандзі імперыя пачала развальвацца, то гэтыя землі кантралявалі тры военачальнікі. Затым, пасля ўтварэння імперыі Хань на гэтых землях былі ўтвораны паветы Лэй (娄), Юцюань (由拳) і Хаянь (海盐). У эпоху Трохцарства і пры імперыі Цзінь яны ўваходзілі ў склад вобласці У (吴) — паветы Лэй (娄), Цзясін (嘉兴) і Хаянь (海盐).
У перыяд Паўднёвых і Паўночных дынастый гэтая тэрыторыя ўвайшла ў склад вобласці Янчжоу (扬州). Калі дзяржава Чэнь было знішчана дзяржавай Суй, то тэрыторыя сучаснага Шанхая была падзелена паміж абласцямі Сучжоу і Ханчжоу.
Пры імперыі Тан гэтыя землі былі ўжо досыць развітымі: людзі, якія тут жылі, займаліся земляробствам, рыбалоўствам і солеварэннем. Таму ў 10-ы год кіравання пад дэвізам «Цяньбаа» (751 год па еўрапейскім летазлічэнні) на іх быў утвораны павет Хуацін (华亭), адміністрацыйна падпарадкаваны Сучжоў. Менавіта гэты год і лічыцца годам заснавання Шанхая.
Імперыі Сун і Юань[правіць | правіць зыходнік]
У пачатковы год існавання імперыі Сун з вобласці Сучжоў была выдзелена ў асобную адміністрацыйную адзінку вобласць Сючжоу (秀州) з адміністрацыйным цэнтрам у сучасным Цзясіне, у склад якой, у прыватнасці, увайшоў і павет Хуацін. Да гэтага часу ўсходняе марское ўзбярэжжа павета ўжо было важным цэнтрам здабычы солі, развіваўся гандаль — у хроніках адзначана, што ў 1119 годзе пасёлак Цінлун, які знаходзіўся на поўнач ад павятовага цэнтра на паўднёвым беразе ракі >Сунцзян быў прыкметным гандлёвым цэнтрам (цяпер гэта месца знаходзіцца ўнутры раёна Хуанпу). Аднак паступова рака Сунцзян у вярхоўях змялела, суднаходства па ёй ўпала і Цінлун прыйшоў у заняпад, а цэнтр гандлю перамясціўся на 70 км ніжэй па плыні, у невялікую рыбацкую вёсачку, якая знаходзілася ў вусце ракі, што ўпадае ў мора. У выніку яна развілася настолькі, што ў 1267 годзе была афіцыйна ператворана ў пасёлак Шанхай.
Неўзабаве імперыя Сун пала пад ударамі манголаў, і новыя ўлады ў 1277 годзе заснавалі ў Шанхаі марскі порт, а павет Хуацін пераўтварылі ў Сунцзянскую ўправу.
У 1292 годзе быў афіцыйна ўтвораны падначалены Сунцзянскай управе павет Шанхай з адміністрацыйным цэнтрам у Наньшы (на тэрыторыі сучаснага раёна Хуанпу).
Імперыя Мін і першая палова існавання імперыі Цын[правіць | правіць зыходнік]
Пры імперыі Мін землі сучаснага Шанхая, якія ляжаць на поўдзень ад ракі Усунцзян, падпарадкоўваліся Сунцзянскай управе правінцыі Наньчжылі; першапачаткова яны былі падзелены на паветы Хуацін і Шанхай, затым быў вылучаны павет Хуанпу. Землі, якія ляжаць на поўнач ад ракі Усунцзян, падпарадкоўваліся сучжоўскай управе правінцыі Наньчжылі, яны былі падзеленыя на паветы Цзядзін і Чунмін.
У гады кіравання пад дэвізам «Юнлэ» дзеля забеспячэння суднаходства ў ніжнім цячэнні ракі Усунцзян былі праведзены меліярацыйныя работы ў рэках Усунцзян і Хуанпу, у выніку чаго былое ніжняе цячэнне Усунцзяна стала вусцем ракі Хуанпу, а сама рака Усунцзян ператварылася ў прыток Хуанпу. З той пары галоўнай транспартнай артэрыяй стала менавіта рака Хуанпу.
На працягу 240 гадоў існавання павет Шанхай абыходзіўся без фартыфікацыйных збудаванняў, аднак у сярэдзіне XVI стагоддзя прыморскія правінцыі Кітая сталі пакутаваць ад набегаў піратаў-вака, і ў 1533 годзе ўсяго за два месяцы вакол адміністрацыйнага цэнтра павета былі ўзведзены гарадскія сцены даўжынёй у 4,5 км і вышынёй 7 м, у якіх было 6 варот.
У канцы XVI стагоддзя ў Кітаі вёў місіянерскую дзейнасць езуіт Матэа Рычы. Пад яго ўплывам у 1603 годзе прыняў хрысціянства вучоны і чыноўнік Сюй Гуанці, пасля чаго родавыя землі клана Сюй, якія знаходзіліся ля зліцця Сучжаухэ і Хуанпу, сталі адным з аплотаў каталіцызму ў Кітаі.
У 1685 годзе, калі пасля заваявання Тайваня была адменена «марская забарона», у Шанхаі была заснавана мытня.
Опіумныя войны і паўстанне тайпінаў[правіць | правіць зыходнік]
Падчас Першай опіумнай вайны ў чэрвені 1842 года брытанскі флот прарваўся ў раку Усунцзян, пасля чаго Шанхай быў заняты брытанскім экспедыцыйным корпусам. У адпаведнасці з Нанкінскім дагаворам, якім завяршылі вайну, Шанхай быў адкрыты для замежнага гандлю. З 1843 года ў горадзе размясціўся брытанскі консул, а ў 1845 годзе Вялікабрытанія атрымала права на самастойнае кіраванне зямельным участкам на поўнач ад Наньшы (адміністрацыйнага цэнтра павета Шанхай). У 1849 годзе на тэрыторыі паміж брытанскім сетльментам і кітайскім горадам утварылася Шанхайская французская канцэсія.
У гады паўстання тайпінаў Шанхай ў 1853 годзе быў заняты байцамі з тайнай арганізацыі «Таварыства малых мячоў», што выклікала паток кітайскіх бежанцаў, якія імкнуцца схавацца на тэрыторыі замежных паселішчаў. Спачатку замежнікі трымалі нейтралітэт і імкнуліся не ўмешвацца ва ўнутрыкітайскую грамадзянскую вайну, але затым амерыканскі «салдат поспеху» Фрэдэрык Уорд стварыў «атрад замежнай зброі», які ваяваў пад Шанхаем, а потым пайшоў на службу да кітайскага ўраду, і натрэніраваная ім у Шанхаі «Армія, якая заўсёды перамагае» адыграла важную ролю ў разгроме тайпінаў.
Канец XIX — пачатак XX стагоддзяў[правіць | правіць зыходнік]
У 1863 годзе Амерыканская канцэсія афіцыйна аб’ядналася з брытанскай ў Шанхайскі міжнародны сетлмент. Да 1900 года выгаднае месцазнаходжанне прывяло да таго, што Шанхай ператварыўся ў буйны порт і прамысловы цэнтр. Падзел горада на тэрыторыі з рознай юрысдыкцыяй, велізарныя фінансавыя патокі, а таксама уласцівы буйному порту рост злачыннасці прывялі да таго, што, фактычна, горад кантралявала «Зялёная банда».
У 1895 годзе Цынская імперыя прайграла япона-кітайскую вайну, і Сіманасекскі дагавор стварыў умовы для японскага пранікнення ў Кітай. У Шанхаі японцы сталі кампактна сяліцца ў Хункоу, і з часам іх там стала так шмат, што гэтую тэрыторыю сталі нефармальна называць «японскім сетлментам».
У складзе Кітайскай рэспублікі[правіць | правіць зыходнік]
Калі пасля Сіньхайскай рэвалюцыі 1911 года ў Кітаі ўсталявалася рэспубліканская форма праўлення і пачалася грамадзянская вайна, шанхайскія інтэрнацыянальныя сетлменты сталі дзяржавамі ў дзяржаве, прадстаўляючы сабой астраўкі спакою ў акіяне беспарадкаў. На іх тэрыторыі, у прыватнасці, хаваліся ад рэпрэсій новых уладаў прыхільнікі старога рэжыму.
14 жніўня 1917 года Кітайская рэспубліка ўступіла ў Першую сусветную вайну на баку Антанты, германскія і аўстра-венгерскія падданыя былі інтэрнаваныя. Карыстаючыся занятасцю еўрапейскіх дзяржаў у Еўропе, Японія запоўніла вакуум, які ўтварыўся, рэзка павялічыўшы сваю прысутнасць у Кітаі. У 1918 годзе ў Шанхаі было, як і ва ўсім свеце, арганізавана святкаванне заканчэння вайны.
Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі ў Расіі ў Шанхай лінуў паток рускіх эмігрантаў, якія сяліліся ў асноўным на тэрыторыі Шанхайскай французскай канцэсіі. Рускае насельніцтва французскай канцэсіі вырасла з 41 чалавека ў 1915 годзе да 7 тысяч у 1920-х.
У ліпені 1921 года ў Шанхаі адбыўся сход кітайскіх марксістаў, на якім была заснавана Камуністычная партыя Кітая.
У сувязі з тым, што кантроль над Шанхаем дазваляў атрымліваць велізарныя даходы, восенню 1924 года пачалася Цзянсу-Чжэцзянская вайна, у выніку якой кантроль над Шанхаем перайшоў ад Аньхойскай клікі да Чжылійскай.
30 мая 1925 года Шанхайская муніцыпальная паліцыя расстраляла студэнцкую дэманстрацыю, якая ішла пад антыімперыялістычнымі лозунгамі. Гэта прывяло да масавага страйку, пачаўся байкот японскіх і англійскіх тавараў. Рух 30 мая ахапіў увесь Кітай і меў вялікі міжнародны рэзананс, ён з’явіўся пачаткам рэвалюцыі 1925—1927 гадоў.
У 1926 годзе пад кіраўніцтвам партыі Гаміньдан пачаўся Паўночны паход, які меў на мэце пераадоленне расколу Кітая і аб’яднанне краіны. Наступ на Шанхай, які знаходзіўся пад уладай мілітарыста Сунь Чуаньфана, ажыццяўлялі войскі НРА пад камандаваннем Бай Чунсі, падпарадкаванага Чан Кайшы. 21 сакавіка, калі часткі НРА наблізіліся да Шанхая, пад кіраўніцтвам камуністаў было пачата ўзброенае паўстанне. Рабочыя атрады нападалі на войскі мілітарыста Сунь Чуаньфана. У ноч на 22 сакавіка 1927 года Шанхай быў вызвалены, быў створаны ўзначалены камуністамі часовы гарадскі ўрад, які прызнаў уладу ўханьскага ўрада. Войскі НРА ўвайшлі ў Шанхай 22 сакавіка, калі войскі Сунь Чуаньфана ўжо пакінулі горад.
Мяркуючы, што камуністы рыхтуюць захоп улады, 2 красавіка Чан Кайшы, Лі Цзунжэнь і Бай Чунсі таемна арганізавалі Цэнтральны назіральны камітэт Шанхая. Гэты камітэт склаў план фізічнага знішчэння прыхільнікаў КПК і прыступіў да падрыхтоўкі яго рэалізацыі. У выніку «12 красавіка» было забіта некалькі тысяч чалавек.
Гаміньданаўскі ўрад 29 сакавіка 1927 года афіцыйна вылучыў Шанхай са складу правінцыі Цзянсу у асобную адміністрацыйную адзінку, а 7 ліпеня даў Шанхаю статус «асобага горада» (上海特别市). З ліпеня 1929 года пачалося інтэнсіўнае развіццё Шанхая пад уладай партыі Гаміньдан. Пачаў забудоўвацца сучаснымі будынкамі раён, які ляжыць на поўнач ад замежных канцэсій, дзе было вырашана развіваць новы гарадскі цэнтр. Новы Шанхайскі порт стаў сур’ёзным канкурэнтам порту, які належаў еўрапейцам. Аднак дзеля ўмацавання свайго ўплыву ў Шанхаі гаміньданаўцы пайшлі на супрацоўніцтва з гангстарамі з «Зялёнай банды», у выніку чаго ў гэты час велізарную ўладу ў Шанхаі набыў яе кіраўнік Ду Юэшэн. 1 ліпеня 1930 года «асобы горад Шанхай» быў перайменаваны ў «горад Шанхай», пры гэтым застаўшыся асобнай адміністрацыйнай адзінкай правінцыйнага ўзроўню.
Калі ў 1931 годзе ў выніку Мукдэнскага інцыдэнту японская Квантунская армія уварвалася ў Маньчжурыю, Імператарскі флот Японіі вырашыў зладзіць аналагічны «інцыдэнт» у Шанхаі. Аднак у выніку баёў, якія доўжыліся каля месяца, размешчаная ў Шанхаі 19-я армія НРА адбіла ў 1932 годзе японскае ўварванне. Тым не менш Шанхай быў абвешчаны дэмілітарызаванай зонай, Кітаю забаранялася трымаць гарнізоны таксама ў суседніх Сучжоу і Куньшане. Японія атрымала права размясціць у горадзе абмежаваны воінскі кантынгент. Кітайцы ўспрынялі дагавор як прыніжэнне, на іх думку, заходнія дзяржавы здрадзілі ім, не звярнуўшы ўвагу на абарончы для Кітая характар вайны і вялікія страты.
Рыхтуючыся да непазбежных новых сутычак з Японіяй, кітайскі ўрад даручыў герою абароны Шанхая генералу Чжан Чжычжуну падрыхтаваць абарончыя пазіцыі на захад ад Шанхая, а таксама навучыць шанхайскую паліцыю (аб’яднаную ў «атрады па падтрыманні парадку») пяхотнай тактыцы, каб пры неабходнасці выкарыстоўваць паліцэйскіх як салдат. Тым часам японцы, будуючы ў Шанхаі прамысловыя будынкі, праектавалі іх з улікам магчымасці выкарыстання ў баявых дзеяннях у якасці апорных пунктаў. У выніку Другой Шанхайскай бітвы, якая ішла на працягу некалькіх месяцаў 1937 года, стала адной з самых кровапралітных бітваў япона-кітайскай вайны: спрабуючы выбіць японцаў з Шанхая, Чан Кайшы кінуў у бой свае лепшыя войскі, і яны адступілі, будучы цалкам абяскроўленымі, толькі апынуўшыся пад пагрозай траплення ў акружэнне ў выніку высаджаных у іх у тыле японскіх марскіх дэсантаў. Пакінуты для прыкрыцця адступлення батальён абараняўся некалькі дзён супраць японскай дывізіі на вачах у міжнароднага сэтлменту.
«Самотны востраў» змыты хваляй[правіць | правіць зыходнік]
Акупаваўшы кітайскую частку Шанхая, японскія войскі не ўвайшлі на тэрыторыі, якія знаходзіліся пад міжнародным кіраваннем. У выніку шанхайскія замежныя канцэсіі сталі «самотным востравам» у моры японскай акупацыі: калі вакол бушавала вайна, то на іх тэрыторыі працягвалася ранейшае мірнае жыццё. На тэрыторыю замежных сетлментаў лінула велізарная колькасць кітайскіх бежанцаў, што прывяло да рэзкага росту насельніцтва канцэсій.
На акупаванай частцы Шанхая японскія ўлады стварылі марыянеткавы кітайскі «Урад вялікага шляху». У сакавіку 1938 года Лян Хунчжы стварыў у Нанкіне Рэфармаваны ўрад Кітайскай рэспублікі, японцы зладзілі шэраг акцый у яго падтрымку на тэрыторыі Цэнтральнага Кітая, якая кантралявалася японскімі войскамі. Менш чым праз месяц Рэфармаваны ўрад прадэманстраваў сваю ўладу над Шанхаем, стварыўшы Наглядны ямэнь для наздора за дзейнасцю гарадскіх уладаў Шанхая. Кіраўнік «Урада вялікага шляху» Су Сівень фармальна прызнаў уладу рэфармаванага ўрада 3 мая 1938 года. 30 сакавіка 1940 года «Рэфармаваны ўрад Кітайскай Рэспублікі» быў зліты японцамі з «Часовым урадам Кітайскай Рэспублікі» ў праяпонскі марыянеткавы ўрад Кітайскай рэспублікі, улада якога распаўсюдзілася і на Шанхай.
З 1933 года з Еўропы ў Шанхай пачалі прыбываць яўрэйскія бежанцы (у асноўным, бежанцыз Германіі і Аўстрыі праз Італію). Пасля пачатку Другой сусветнай вайны японскі дыпламат Тыунэ Сугіхара, які служыў у Літве, дапамог больш чым 6000 польскім і літоўскім яўрэям, уцекачам ад пераследу нацыстаў, пакінуць краіну, выдаючы транзітныя японскія візы, па якіх быў магчымы выезд на Далёкі Усход праз тэрыторыю СССР. Японскі ўрад адправіў гэтых «асоб без грамадзянства» ў Шанхай, дзе іх уладкаваннем занялася сфармаваная тут яўрэйская абшчына. У 1943 годзе японскія ўлады перасялілі 18 тысяч шанхайскіх яўрэяў на тэрыторыю сучаснага раёна Хункоу, дзе ўтварылася Шанхайскае гета.
Пасля пачатку вайны на Ціхім акіяне японскія войскі 8 снежня 1941 года ўвайшлі на тэрыторыю шанхайскіх замежных канцэсій, і інтэрнавалі там грамадзян краін, з якімі Японія апынулася ў стане вайны, у выніку «самотны востраў» спыніў сваё існаванне. 1 жніўня 1943 года японская адміністрацыя перадала падкантрольную ёй тэрыторыю пад уладу марыянеткавага кітайскага ўрада. Тым часам урады Вялікабрытаніі і ЗША, каб прадэманстраваць ураду Чан Кайшы, што яны таксама не забываюць пра кітайскія інтарэсы, таксама фармальна адмовіліся ад сваіх экстэрытарыяльных правоў у Шанхаі на карысць кітайскага ўрада.
Пасляваенны гаміньданаўскі Шанхай[правіць | правіць зыходнік]
У ходзе грамадзянскай вайны у пачатку 1949 года Паўночны Кітай апынуўся страчаны для гаміньданаўскага ўрада, Народна-вызваленчая армія Кітая выйшла да ракі Янцзы. У 1949 годзе 6-мільённы Шанхай быў найбуйнейшым горадам Кітая і даваў траціну ВУП краіны. Як камуністы, так і гаміньданаўцы лічылі, што ў бліжэйшы час можа пачацца трэцяя сусветная вайна, і гэтая перакананасць накладвала свой адбітак на планы бакоў. Гаміньданаўцы спадзяваліся, што абапіраючыся на рэсурсы найбагацейшага горада Кітая, яны змогуць дачакацца яе пачатку, а тады замежная інтэрвенцыя і замежная ваенная дапамога дапамогуць ім адваяваць Кітай у камуністаў назад; на выпадак, калі б горад не ўдалося ўтрымаць да Трэцяй сусветнай, гаміньданаўцы разлічвалі адбыць марскім шляхам, забраўшы з сабой гарадскія каштоўнасці і знішчыўшы ўсё, што не ўдасца павезці. Камуністычныя войскі пачалі штурм горада 12 мая, і за паўмесяца захапілі Шанхай. Хоць гаміньданаўскія ўлады і спрабавалі знішчыць горад, у камуністаў атрымалася пры падтрымцы мясцовага насельніцтва захапіць яго практычна непашкоджаным.
У складзе КНР[правіць | правіць зыходнік]
Пасля перамогі КПК у грамадзянскай вайне ў 1949 годзе ўрад абклаў Шанхай высокімі падаткамі, буржуазія падвергнулася пераследам, і яго былое багацце хутка сышло на нішто. Улады ў 1992 годзе санкцыянавалі аднаўленьне рынкавага развіцця эканомікі Шанхая, ён хутка абышоў Шэньчжэнь і Гуанчжоу, c якіх пачыналіся рынкавыя рэформы ў Кітаі. Да пачатку XXI стагоддзя Шанхай ператварыўся ў найважнейшы горад Кітая і адзін з вядучых сусветных фінансавых цэнтраў. Акрамя гэтага, горад стаў цэнтрам масавай культуры і моды, цэнтрам кітайскай інтэлігенцыі і багемы.
У пачатку XXI стагоддзя Шанхай прэтэндуе на тое, каб вярнуць сабе званне горада сусветнага ўзроўню і стаць цэнтрам усёй Усходняй Азіі. Па меры развіцця горад пастаянна мяняецца. У 2011 годзе быў ліквідаваны раён Лувань, чыя тэрыторыя была далучана да раёна Хуанпу. У 2015 годзе спыніў сваё існаванне знакаміты раён Чжабэй, чыя тэрыторыя ўвайшла ў склад раёна Цзін'ань.
Гісторыя Шанхая ў літаратуры[правіць | правіць зыходнік]
- Андрэ Мальро «Доля чалавечая» (у іншым перакладзе «Умовы чалавечага існавання» — пра паўстанне рабочых і студэнтаў у Шанхаі.
- Эльвира Баракина «Белый Шанхай», издательство «Рипол-Классик», 2010 г., ISBN 978-5-386-02069-9 — пра гісторыю Шанхая ў перыяд 1922—1927 гг.
