Палярная экспедыцыя А. В. Калчака

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Палярная экспедыцыя лейтэнанта Калчака

Лейтэнант А. В. Калчак
Краіна Сцяг Расіі Расійская імперыя
Дата пачатку 5 мая 1903 года
Дата заканчэння 7 снежня 1903 года
Кіраўнік лейтэнант флота Расійскага А. В. Калчак
Склад

17 чалавек, у тым ліку

Маршрут

Дасягненні
  • Адкрыты і апісаны новыя геаграфічныя аб’екты.
  • Занесены ўдакладненні ў абрысы берагавой лініі і характарыстыку лёдаўтварэння.
Страты

без страт

Паля́рная выратава́льная экспеды́цыя лейтэна́нта Калчака́ была падрыхтавана Імператарскай Акадэміяй навук для высвятлення лёсу груп Э. В. Толя і А. А. Бірулі, якія ўдзельнічалі ў Рускай палярнай экспедыцыі, і аказання ім дапамогі. Распрацаваў план прадпрыемства і кіраваў ім лейтэнант Імператарскага флота А. В. Калчак, які ўдзельнічаў у вандраванні Толя, будучы Вярхоўны кіраўнік Расіі і Вярхоўны галоўнакамандуючы Рускай арміяй. Таму па палітычных матывах пры савецкай уладзе гісторыя экспедыцыі радыкальна перакручвалася[1].

Апроч выканання ратавальных заданняў экспедыцыя правяла вялікую даследчыцкую працу: былі адкрыты і апісаны невядомыя да таго геаграфічныя аб’екты, удакладнены абрысы лініі берагоў, занесены ўдакладненні ў характарыстыку лёдаўтварэння. Кіраўнік экспедыцыі А. В. Калчак паводле вынікаў экспедыцыі быў узнагароджаны Канстанцінаўскім медалём і стаў чацвёртым з палярных вандроўнікаў, узнагароджаных гэтай ганаровай узнагародай, — пасля Ф. Нансена, Н. Нордэншэльда і М. Д. Юргенса  (руск.) (бел..

Перадгісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Від на паўночную частку вострава Бенета.

Удзельнікі Рускай палярнай экспедыцыі, якія прыбылі ў Санкт-Пецярбург пад канец лістапада — пачатку снежня[К 1] 1902 года, адчыталіся перад Акадэміяй навук пра праробленую працу, а таксама паведамілі пра распачаты Толем пешы паход на востраў Бенета  (руск.) (бел.. Улічваючы, што ад начальніка экспедыцыі ніякіх вестак так і не паступіла, доля барона і дзвюх яго груп вельмі турбавала Акадэмію навук, Імператарскае Рускае геаграфічнае таварыства і саміх удзельнікаў экспедыцыі, якія вярнуліся[2][3].

Пачуццё адказнасці і таварыскага абавязку штурхала А. В. Калчака на хуткія і наважныя дзеянні. Лейтэнант гатовы быў узяцца кіраваць экспедыцыяй, якая павінна была быць паслана на дапамогу Толю. Хоць у Калчака не магло быць упэўненасці, што яна дакладна адбудзецца, ён усё ж вырашыў выказаць на паперы свой план выратавання і падаць паперу старшыню Камісіі па рыштунку Рускай палярнай экспедыцыі акадэміку Ф. Б. Шміту  (руск.) (бел.[4].

9 снежня 1902 года адбылося пасяджэнне Камісіі па рыштунку Рускай палярнай экспедыцыі, куды былі запрошаны Мацісан  (руск.) (бел., Калчак і Валасовіч[5]. Усе былі заклапочаны высвятленнем лёсу груп Толя і Бірулі і аказаннем ім дапамогі. Вядомы палярнік акадэмік Ф. М. Чарнышоў  (руск.) (бел. выступіў з прапановай ізноў ісці да вострава Бенета на «Зары», забяспечыўшы судна вугалем[6], аднак супраць ідэі адпраўкі «Зары» для аказання дапамогі Толю выступіў Мацісан, аргументуючы сваю пазіцыю «поўнай няўпэўненасцю ў магчымасці дасягнення запланаванай мэты»[7]; паводле яго думкі, гэты варыянт мог саміх ратавальнікаў паставіць у не менш небяспечнае становішча, чым тое, у якім апынулася партыя Толя, апроч таго, Мацісан адзначаў, што да моманту меркаванага прыбыцця шхуны да берагоў вострава Бенета група Толя можа яго пакінуць — так у рэчаіснасці і адбылося[8]. Уздымалася пытанне адпраўкі ў раён Новасібірскіх астравоў ледакола «Ярмак»  (руск.) (бел., аднак гэты план быў адпрэчаны з-за занадта вялікай асадкі ледакола і вялікай колькасці людзей, якія складалі яго каманду і якіх немагчыма было б прахарчаваць у выпадку вымушанай зімоўкі ледакола ў Арктыцы[8]. Прапанавалася зафрахтаваць «Лену», аднак уладальнік парахода купчыха Громава нават за даставу вугалю на вострава Кацельны запатрабавала грошай больш, чым каштавала сама «Зара»[6]. Калчак прапанаваў іншы план, паводле якога да Бенета трэба было адправіцца на шлюпках, а далей — на санках па лёдзе. Абмарожаны дакладчык прасіў выдзяліць на яго прадпрыемства мінімальнае фінансаванне і запэўніваў навуковы савет, што дайдзе на шлюпцы да Зямлі Бенета[9]. Акадэмік Ф. М. Чарнышоў схіліўся да плана Калчака, які заявіў — «Калі прайшоў Дэ-Лонг  (руск.) (бел., пройдзем і мы!»[10] — і выклікаўся экспедыцыю ўзначальваць[11][12]. Члены савета глядзелі на Калчака, як на хлапчука-лейтэнанта, схільнага да такой жа формы «паўночнаманіі», што і сам барон Толь, які рынуўся на лыжах у льды Арктыкі; аднак запал дакладчыка падмацоўваўся такой сілай волі і такой ступені верай у поспех свайго паходу, што сівавалосыя навукоўцы здаліся і далі Калчаку поўную свабоду дзеянняў[9]. Даследчык В. В. Сінюкоў адзначае, што камандзір «Зары» Мацісан пры абмеркаванні варыянту з лодкавым паходам пра сваё жаданне ўзначаліць экспедыцыю «шматзначна прамаўчаў», імаверна з-за таго, што яго палярны калега Калчак яго апярэдзіў[13]. Шлюпкавае прадпрыемства Калчака абяцала быць не менш рызыкоўным, чым сам пешы паход барона Толя[14]. Многія акадэмікі, прымудроныя досведам працы на Поўначы, вельмі скептычна глядзелі на рэальныя магчымасці планаванага прадпрыемства, яны казалі: «Гэта вар’яцтва — плаваць на шлюпках у Ледавітым акіяне». Паказальны і даклад у Акадэмію навук па гэтай нагодзе палярніка М. І. Бруснёва, які працаваў у гэты час са сваёй партыяй на Новасібірскіх астравах: «Спачатку працоўныя мае адмаўляліся верыць, што сп. Калчак прыязджаў на Новую Сібір і з’ехаў далей, так ім здавалася неверагоднай магчымасць вандравання на лодках па Ледавітым акіяне»[15]. Сам Калчак пасля пісаў наконт гэтага[11]:

Прадпрыемства гэта было такога ж парадку, як і прадпрыемства Толя, але іншага выйсця не было, па маім перакананні. Калі я прапанаваў гэты план, мае спадарожнікі паставіліся да яго надзвычай скептычна і казалі, што гэта нейкае вар'яцтва, як і крок барона Толя. Але калі я прапанаваў самому ўзяцца за выкананне гэтага прадпрыемства, то Акадэмія навук дала мне сродкі і пагадзілася падаць мне магчымасць выканаць гэты план так, як я знаходжу патрэбным.

27 снежня 1903 года Калчак атрымаў афіцыйнае запрашэнне сакратара Расійскай палярнай экспедыцыі В. Л. Біянкі  (руск.) (бел. прыступіць да арганізацыі шлюпкавай экспедыцыі і прыняць камандаванне ёю[15]. Гэтак адказнае даручэнне прывяло да таго, што Калчаку давялося адкласці сваё вяселле з С. Ф. Аміравай[12]. 16 студзеня А. В. Калчак атрымаў першую суму на правядзенне ратавальнай экспедыцыі.

Апроч самай санкава-шлюпкавай экспедыцыі, была арганізавана і дапаможная партыя пад кіраўніцтвам іншага ўдзельніка Рускай палярнай экспедыцыі Толя — палітычнага ссыльнага М. І. Бруснёва, які беспаспяхова абследаваў вясной — восенню берагі астравоў Кацельнага і Фадзееўскага[16].

Падрыхтоўка экспедыцыі[правіць | правіць зыходнік]

Атрымаўшы поўны карт-бланш, Калчак у пачатку лютага паехаў у Мязень, потым у мястэчка Даўгашчэлле на ўзбярэжжа Белага мора — месца збору паляўнічых на цюленяў. Лейтэнант залучыў для сваёй экспедыцыі 6 памораў, якія раней удзельнічалі ў экспедыцыі на Шпіцберген[16], чацвёра паляўнічых-каюраў, з якіх былі з ім і ў найболей небяспечнай стадыі экспедыцыі: А. М. Дарафееў, І. Я. Інькоў, А. М. Алупкін, М. М. Рагачоў. Усе мязенскія паляўнічыя, за выняткам Алупкіна, былі не жанатыя, а з усяго спіса Калчак выбраў наймалодшых кандыдатаў для свайго небяспечнага прадпрыемства[17]. У Архангельску Калчак атрымаў весткі пра шчаснае вяртанне з Новай Сібіры  (руск.) (бел. на мацярык партыі Бірулі, аднак пра лёс Толя і ён нічога паведаміць не мог[12].

Да прадпрыемства Калчака да вялікай радасці Аляксандра Васільевіча далучыліся двое дасведчаных удзельнікаў папярэдняй экспедыцыі, яго былыя паплечнікі — боцман  (руск.) (бел. Н. А. Бегічаў і рулявы старшына В. А. Жалезнікаў. Пры гэтым боцман, які лічыў няслушнай ідэяй цягнуць паморскія лодкі з Мязені на Святы Нос, рэзка раскрытыкаваў план Калчака, прапанаваўшы выкарыстаць наяўны на «Зары» вельбот[12].

Пасярэдніцтвам тэлеграфа Калчак звязаўся са сваім якуцкім знаёмым П. У. Аленіным, якія добра ведаў Якуцію і поўнач Сібіры. Яны былі знаёмыя яшчэ па вяртанні з экспедыцыі Толя, Аленін стаў адважным і дзейным памагатым Калчака. Згодна іх дамоўленасці, Аленін выехаў у Верхаянск, потым ва Усць-Янск  (руск.) (бел., купіў для экспедыцыі сабак, корм, рыштунак[14].

9 лютага 1903 года, пасля хуткіх, але напружаных збораў, пошукавая партыя пад кіраўніцтвам Калчака адправілася ў Іркуцк, дзе Аляксандр Васільевіч паспеў пабываць у іркуцкім Рускім геаграфічным таварыстве і выступіць з лекцыяй «Пра сучаснае становішча Рускай палярнай экспедыцыі», у завяршэнне якой сказаў, што барон Толь неўзабаве сам наведае гэту залу і «зробіць тут больш грунтоўнае і цікавейшае паведамленне». Да 8 сакавіка ўсе ўдзельнікі прадпрыемства сабраліся ўжо ў Якуцку, дзе да экспедыцыі далучыліся Сцяпан Растаргуеў  (руск.) (бел. і механік Эдуард Огрын[18].

Адначасна з пасоўваннем ратавальнай партыі да Новасібірскіх астравоў быў адпраўлены адзін з кітабойных вельботаў «Зары» разам з рыштункам і харчам для ратавальнікаў[16].

14 сакавіка Калчак напісаў ліст акадэміку Ф. Б. Шміту з дэталёвай інфармацыяй пра стан рэчаў. У лісце, у ліку іншага, адзначаўся факт нікім у Пецярбургу не прадбачанай літоўкі Бруснёва з партыяй прамыслоўцаў на астравах. Нягледзячы на сваю велізарную занятасць, Калчак прымудраўся вылучыць час і для правядзення геадэзічных даследаванняў, пра што таксама паведамлялася ў кароткім лісце з Іркуцка на імя старшыні камісіі па рыштунку РПЭ[18].

Калчак адправіў людзей 3 партыямі і грузы з Якуцка ў Верхаянск, а сам выехаў 31 сакавіка праз Верхаянск і прыбыў у сяло Казачае 17 красавіка[19]. Пройдучы па рацэ Алдан і яе прытоку Нёрэ, вандроўнікі дасягнулі Верхаянска, пяройдучы ў 40-градусны мароз праз цяжкадаступны Верхаянскі хрыбет[18] і пройдучы ўздоўж утокі ракі Сартанг. Далей удзельнікі экспедыцыі перавалілі праз хрыбет Кулар  (руск.) (бел. і 10 красавіка ўжо былі ў паселішчы Казачае на Яне. Паселішча знаходзілася на самай мяжы лесу і тундры. Атрымаўшы ад Бегічава і Аленіна паведамленне пра праблему з дастаўкай вельбота са «Хары», Калчак тэрмінова на 1 нарце сам адправіўся ў бухту Ціксі  (бел. (тар.)) (бел.. Там ён заспеў аднаго Мацісана (якому пасля яго адмовы браць удзел у экспедыцыі было даручана ўрэгуляваць пытанне з продажам шхуны «Зара»), а вельбот з «Зары» ўжо быў у дарозе, яго везлі да Новасібірскіх астравоў на 161 ездавым сабаку, закупленым у раёне ўтокаў Яны і Індыгіркі[16]. Калчак нацешыўся настальгіяй, пераначаваўшы ў сваёй каюце на судне, на якім ужо былі бачныя сляды запусцення, пабрадзіў па судне і, развітаўшыся назаўжды з «Зарой», адправіўся ўслед за вельботам[20]. У самым пачатку мая экспедыцыя сабралася ў самым паўночным паселішчы мацерыка — Аджэргайдахе[20].

Ход экспедыцыі[правіць | правіць зыходнік]

Адна з запісак Э. В. Толя, пакінутая ім на востраве Бенета.

Маршрут палярнікаў пралягаў праз Эбеляхскую губу  (руск.) (бел. да мыса Святы Нос[21].

5 мая 1903 года Калчак выступіў з мацерыка ў Благавешчанскі праліў  (руск.) (бел. у кірунку Новасібірскіх астравоў, маючы сваёй канчатковай мэтай вострав Бенета. Агульная колькасць экспедыцыі складала 17 чалавек, у тым ліку сямёра чалавек так званай вельботнай каманды, лічачы самога начальніка экспедыцыі[11]. Экспедыцыю суправаджалі 10 нартаў з прадуктамі, адзеннем, боепрыпасамі, кожную з якіх цягнулі 13 сабак. Вельбот быў пагружаны на 2 нарты, якія цягнулі 30 сабак. На шляху трапляліся велізарныя таросы, у якіх даводзілася прасякаць дарогу. Снег і лёд рабіліся рыхлымі, сабакі цягнулі насілу, нягледзячы на тое, што ўся экспедыцыя ішла ў шлейках і запрагалася нароўні з сабакамі. Ішлі толькі начамі, калі падмарожвала, але ўсё адно больш шасці гадзін сабакі цягнуць адмаўляліся[20], і праходзіць атрымоўвалася толькі некалькі вёрстаў у суткі[21].

Як пісаў Калчак, ад Казачага паход прыняў характар арктычнай экспедыцыі: лясная расліннасць хутка змянілася тундрай з яе нізкарослым покрывам[22]. Ежы для сабак бракавала[21] і, дойдучы да Малога Ляхоўскага вострава  (руск.) (бел., Калчак адправіў назад на мацярык 2 групы з 24 сабакамі і 4 каюрамі — каб зменшыць лік летуючых на Новасібірскіх астравах[23]. Экспедыцыя мела правізіі на 4 месяцы, але даводзілася яе расходаваць, улічваючы і пракорм сабак. Таму немалаважнае значэнне надавалі паляванню на аленяў. І ўсё ж, частку сабак усё ж давялося забіць з-за немагчымасці іх прахарчаваць[24].

23 мая дайшлі да паўднёвага ўскрайку вострава Кацельнага і спыніліся ў кухні «Міхайлаў стан»[25]. У чаканні выкрыцця льдоў усталявалі на вельботы палазы і сталі рыхтаваць іх да плавання; палявалі для папаўнення запасаў. Калчак, не губляючы дарма часу, пачаткаў пісаць сваю «Палярную запіску» пра падрыхтоўку і ход Рускай палярнай экспедыцыі[26]. Таксама, нягледзячы на занятасць, лейтэнант напісаў акадэміку Шміту ліст, у якім казаў пра патрэбу прафінансаваць працу спецыялістаў, якія апрацоўваюць у Санкт-Пецярбургу матэрыялы РПЭ; грошы былі ў выніку выдзялены акадэміку М. А. Рыкачову  (руск.) (бел. і гідрахіміку А. А. Лебедзінцаву[23].

Падчас паходу Ратавальнай экспедыцыі да вострава Бенета магчымасці кіраўніка па правядзенні навуковых даследаванняў былі моцна абмежаванымі. Калчак пісаў, што ён вёў толькі звычайныя метэаралагічныя назіранні, рабіў астранамічныя вызначэнні для вызначэння шыраты і даўгаты стана і вызначэння папраўкі хранометра, збіраў рэшткі посттрацічных сысуноў і назіраў за льдамі блізу берагоў. Памагаты Калчака П. В. Аленін праводзіў батанічныя і заалагічныя працы[27].

Першая спроба выйсці ў мора была распачата асноўнай часткай экспедыцыі з 7 чалавек з вельботам у Міхайлавым стане 10 ліпеня, але, дойдучы да мыса Мядзведжага, ратавальнікі ўбачылі за ім лёд, які шчыльна стуліў усе палонкі і расколіны і насунуўся на бераг[28][27].

18 ліпеня моцны паўночна-заходні вецер адагнаў ад берага лёд, і Калчак распарадзіўся грузіць вельбот. Вельботная каманда (Калчак з двума матросамі і чатырма мязенскімі паморамі[29]) з паўтарамесячным запасам ежы рушыла да Бенета, паляўнічыя ж — Аленін з якутамі і тунгусамі — засталіся на астравах[9]. Шлях экспедыцыі ляжаў зараз ад вострава Кацельны ўздоўж паўднёвых берагоў Зямлі Бунгэ да вострава Фадзееўскага, уздоўж яго берагоў да мыса Благавешчання, ад якога сямёра палярнікаў збіраліся перайсці праз Благавешчанскі праліў на Новую Сібір да мыса Высокага — стартавай пляцоўцы многіх палярнікаў-даследчыкаў Арктыкі[27]. У гэтым пераходзе суправаджаў сталы суцэльны снег, што ператвараўся ў струмені вады і вымочваў падарожнікаў мацней дажджу[28]. Шукаць праходы ў ледзяных палях вельмі дапамагаў вельбот, вартасці якога ў параўнанні нават з такім манеўраным суднам, як «Зара», ацанілі спадарожнікі Калчака[26].

26 ліпеня на беразе Фадзееўскага вострава партыя Калчака сустрэлася з партыяй матроса з «Зары» Талстова, які летаваў у гэтых месцах у надзеі сустрэць групу Толя. Слядоў групы Толя яны не выявілі нідзе: ні на паўночных берагах Фадзееўскага і Кацельнага астравоў, ні на Зямлі Бунгэ[30].

28 ліпеня экспедыцыя дасягнула мыса Благавешчанскага, з якога быў бачны ўжо мыс Высокі на востраве Новая Сібір. Мора, наколькі можна было яго бачыць, і праліў пакрываў біты лёд[28].

Калчак так апісваў гэту частку свайго вандравання:

…Мы правялі каля 3 сутак на гэтай 25-вёрстнай прасторы ў цяжкай, сур'ёзнай працы, якая складнялася туманам і снегам, то выштурхваючы вельбот на стаялыя крыгі, каб пазбегнуць напору і не быць захопленымі масамі лёду, якія імкліва нясліся, то зноў спускаючы яго на ваду. Гэта праца пакінула ў нас уражанне найболей цяжкай часткі нашага плавання на Бенет[30].

Пераход да мыса Высокага суправаджаўся сур’ёзнымі цяжкасцямі: заміналі моцны плыні ў праліве, вельбот часта даводзілася выцягваць на крыгу, каб пазбегнуць сутыкнення з льдамі[28].

На мысе Высокім Калчак сустрэў сваю дапаможную партыю — Бруснёва, які яшчэ ў сакавіку тут выявіў сляды стаянкі Толя і першую запіску барона (ад 11 ліпеня 1902 года), дзе ён паведамляў пра адпраўку на востраў Бенета. Апошняя стаянка Толя была выяўлена Бруснёвым у сакавіку 1903 года. У прымацаваным да драўлянага слупа кансервавым слоіку з дошчачкай з надпісам «Для лістоў» была выяўлена апошняя запіска барона ад 11 ліпеня 1902 года з апісаннем месцазнаходжання дэпо з пакінутымі калекцыямі[31]. Адпачыўшы суткі ў Бруснёва, вельботная каманда працягнула свой шлях на востраў Бенета. Паляўнічыя з групы Бруснева, якія вярнуліся пасля сыходу вельботной каманды, адмовіліся верыць, што тут у час іх адсутнасці быў Калчак і адбыў далей, — гэтак неверагоднай здавалася магчымасць вандравання па Ледавітым акіяне на шлюпцы[30].

У гэтым арктычным паходзе найбольш важным раздзелам навукі пра мора для Калчака, які заўсёды імкнуўся да даследчыцкай працы, стала гляцыялогія. Аляксандр Васільевіч выявіў унікальную з’яву — існаванне прэснага лёду пад пластом марской вады. Тлумачэнне гэтаму адкрыццю ён дасць пазней у сваёй знакамітай манаграфіі «Лёд Карскага і Сібірскага мораў». Аднак усе свае сілы Калчак у гэты раз траціць на кіраўніцтва Ратавальнай экспедыцыяй, у звязку з сур’ёзнасцю ўскладзенага на яго даручэння, навука адыходзіць на другі план[32].

2 жніўня рушылі морам ужо непасрэдна да мэты паходу, вострава Бенета. Па адкрытым моры ад мыса Высокага шлі то на вёслах, то пад ветразямі. Снег ішоў, не перастаючы, завальваючы вельбот вільготным мяккім покрывам, які, растаючы, вымочваў людзей горай дажджу і прымушаў мерзнуць мацней, чым у марозны зімовы дзень[33]. Часам адпачывалі на магутных крыгах, часам і на ненадзейных адломках, адзін з якіх у апошнюю ноч перад сканчэннем плавання трэснуў і ледзь не пазбавіў вандроўнікаў вельбота[34]. Боцман Бегічаў адважна кінуўся ў ледзяную ваду і затрымаў адзіны плаўсродак палярнікаў, без якога ўсе сямёра апынуліся б на грані гібелі[35]. Бравы аптыміст Нічыпар Бегічаў увесь час знаходзіўся каля начальніка экспедыцыі, які, у сваю чаргу, працаваў нароўні з усімі на мяжы чалавечых сіл, ніколі не губляў самавалодання, у крытычных сітуацыях неадкладна аддаваў неабходныя распараджэнні і тут жа сам уключаўся ў іх выкананне[36].

4 жніўня, адшукаўшы вузкае пясчанае ўзбярэжжа, выйшлі на бераг вострава Бенета і пачалі пошукі слядоў групы Толя. Калчаку і яго спадарожнікам пашанцавала: пры адсутнасці лёду да вострава звычайна вельмі складана прыстаць з-за моцнага хвалявання, і праз 10 гадоў ледакол «Таймыр» не зможа высадзіць людзей на гэты бераг і зробіць гэта толькі на паўночным берагу вострава, што для калчакаўскай экспедыцыі патрэба абыходзіць востраў з поўначы была б смяротна небяспечнай[37]. Невялікі мыс, на якім высадзіліся сямёра палярнікаў, Калчак назваў Праабражэнскім — у гонар дня Праабражэння Госпадавага, які выпаў у 1903 годзе на 6 жніўня[38]. На беразе былі выяўлены сляды стаянкі Толя[37]. Згодна метай з Толем дамоўленасці, Калчак перш рушыў да мыса Эмы. Тут была знойдзена бутэлька з запіскамі Толя і планам вострава[39], якія чакалі адрасата ўжо больш года[31].

Выходзячы з таго, што Калчак прачытаў у выяўленых запісках Толя, узнікала лагічная выснова пра тое, што партыя барона рыхтавалася правесці на востраве зімоўку ў выпадку, калі не будзе знята «Зарой». Аднак, неўзабаве, знойдучы па складзеным Толем плане вострава кухню, Калчак выявіць апошнюю (ад 26 кастрычніка 1902 года) запіску кіраўніка РПЭ ў выглядзе справаздачы на імя прэзідэнта Імператарскай акадэміі навук з кароткім апісаннем вострава, спісам прылад і калекцый і запіскай пра адпраўленне Толя з вострава з правізіяй на 14 — 20 дзён[40], з якой вынікала, што Толь адправіўся з Губы Паўла Кёпэна на поўдзень, убок мацерыка. Учытваючыся зноў і зноў у запіску Толя, Калчак спрабаваў паміж радкоў знайсці прычыну, што заахвоціла кіраўніка РПЭ рушыць з вострава па рухомым лёдзе ў глыбокую палярную ноч[31]. На востраве экспедыцыяй Калчака не было выяўлена ніякіх слядоў будавання, хоць немагчыма меркаваць, што Протадыяканаў і Гарохаў, якія выдатна ведалі суровы нораў Ледавітага акіяна, не паспрабавалі б нават пабудаваць прынамсі хату з плаўніка на выпадак зімоўкі. Паводле нейкіх меркаванняў зімоўка была палярнікамі Толя зусім выключана[41].

Узяўшы з сабой дваіх чалавек (Бегічава і І. Я. Інькова), Калчак рушыў на іншы бок вострава, праз два ледавікі, туды, дзе была размешчана кухня Толя. Пераход праз другі ледавік — за 2—3 км ад мэты — ледзь не скончыўся трагічна: пераскокваючы чарговую расколіну, Калчак не вылічыў скок і схаваўся пад вадой. Некалькі секунд яго не быў бачна, потым здалася вятроўка. Схапіўшыся за яе, Бегічаў выцягнуў камандзіра на лёд і перапрануў у сваю бялізну. Страцілы свядомасць ад тэмпературнага шоку[34] Калчак ачуўся толькі пасля таго, як Бегічаў уклаў яму ў рот раскураную трубку. Бегічаў прапанаваў Калчаку вярнуцца ў лагер разам з Іньковым, але Калчак не пайшоў назад, бо не хацеў пакідаць Бегічава аднаго. Гэта купанне ў ледзяной вадзе потым усё жыццё адбівалася на здароўі А. В. Калчака[37]. Кухня была знойдзена на ўсходнім беразе вострава. Абыйдучы стромую скалу, Калчак выйшаў да ўтокі невялікай ракі, дзе і стаяла невялікая хатка Толя. Калчак зазірнуў унутр і адскочыў са словамі «Яны памерлі». Бегічаў зазірнуў у кухню і разглядзеў па вуглах заледзянелы снег, які Калчак прыняў за целы ўдзельнікаў групы Толя[42].

У кухні была знойдзена апошняя запіска Толя, што змяшчала кароткую справаздачу пра праробленую на востраве працу, і адрасаваная прэзідэнту Акадэміі навук. Толь пісаў, што плошча вострава Бенета складае каля 200 квадратных вёрстаў, вышыня над роўнем мора 457 м. Быў вывучаны геалагічная будова вострава, паведамлялася, што ў далінах вострава сустракаюцца «вымытыя косткі маманта і іншых чацвярцічных жывёл». Паводле абследавання фаўны вострава, тут сустракаліся мядзведзі, маржы, алені (статак у 30 галоў). З поўначы на поўдзень праляталі гусіныя чароды. Запіска сканчалася словамі «Адпраўляемся сёння на поўдзень. Правізіі маем на 14—20 дзён. Усё здаровыя. 26 кастрычніка 1902 г.»[42]. Таксама тут Калчак выявіў скрыню з узорамі, геалагічныя прылады[43].

Першая старонка рукапісу А. В. Калчака «Дзённік пераходу з Міхайлава стана на востраў Бенета і назад».

Група Толя забяспечыла сабе прытулак, збудаваўшы з плаўніка кухню. Гэты ж самы плаўнік мог служыць і ў якасці паліва. Што тычылася прадуктаў, то, паводле слоў Калчака, «па нейкім непаразуменні партыяй барона Толя не быў выкарыстаны зручны час для палявання і не былі зроблены ніякіх запасаў». Для задавальнення бягучых патрэб у ежы вялося паляванне на аленяў. Былі забіты тры мядзведзі, мяса якіх хапіла б на некалькі месяцаў, аднак яно было кінута на лёдзе[42].

Праваслаўны крыж у гонар 100-годдзя ратавальнага паходу на шлюпках пад начальствам Калчака на востраў Бенета ў 1903 годзе, усталяваную палярнай гісторыка-мемарыяльнай экспедыцыяй «Бенета-2003» у жніўні 2003 года.
Выгравіраваны надпіс ля крыжа.

21 ліпеня група Толя прыбыла на востраў Бенет. Улічваючы запланаванае на сярэдзіну жніўня прыбыццё «Зары», у кіраўніка было два варыянты далейшых дзеянняў: ці абследаванне вострава, ці ўладкаванне на востраве і нарыхтоўка прадуктаў на зіму. Гэты варыянт меркаваў зімоўку на востраве, так як усё прадпрыемства з экспедыцыяй губляла любы сэнс, калі б, нарыхтаваўшы прадукты, Толь сеў потым на «Зару» і пакінуў недаследаваны востраў[44].

Толь, які меў схільнасць да прыняцця рызыкоўных рашэнняў, пайшоў на рызыку і ў гэты раз, вырашыўшы засяродзіць усе сілы на даследчыцкай працы і зрабіць стаўку на прыход «Зары»[44]. Бескантрольна распараджаючыся ўладай, гэтым разам Толь загубіў сябе і траіх сваіх спадарожнікаў[45].

Калі стала зразумела, што «Зара» ужо не прыйдзе, страляць птушак і нарыхтоўваць іх мяса было позна: у кухні экспедыцыяй Калчака было выяўлена 30 патронаў для драбавіка. Мядзведзя падстрэліць таксама можна далёка не заўсёды. Алені пайшлі з вострава Бенета на поўдзень восенню, услед за імі давялося сыходзіць і не мелым нават змены адзення на выпадак змакання людзям. У групы Толя сканчалася гаручае для гатавання ежы, а галоўнае — для атрымання прэснай вады. Зімоўка абяцала палярнікам Толя толькі галодную смерць, а паход на поўдзень пакідаў адзіны, хай і мізэрны, шанец на выратаванне[41]. 26 кастрычніка 1902 года партыя Толя рушыла з вострава на поўдзень[42].

На думку даследчыка Ю. В. Чайкоўскага  (руск.) (бел., аналіз знойдзеных на востраве Бенета А. В. Калчаком дакументаў дазваляе выказаць дапушчэнне, што ў групе Толя, які праводзіў цвёрдую лінію на пошук Землі Саннікава ў што б там ні стала, адбыўся канфлікт, які не мог спрыяць шчаснаму завяршэнню гэтай рызыкоўнай справы[46]. За 98 дзён знаходжання на востраве Бенета Толь склаў знойдзеную пазней Калчаком карту вострава і распрацаваў некалькі маршрутаў. Барону ўсё ж давялося адмовіцца ад пошукаў Зямлі Саннікава, пры гэтым запланаваная раней зімоўка на востраве была па незразумелых прычынах адпрэчана, і чацвёрка палярнікаў адправілася адправілася на поўдзень у вельмі цяжкі час, калі светлавы дзень не перавышаў 2—3 гадзін, а астатні час даводзілася рухацца ва ўмовах палярнай ночы[47].

Калчак правёў на востраве трое сутак, пабываўшы ва ўсіх трох яго канцах. Паўночна-усходняму ўскрайку вострава Калчак даў назву паўвострава Эмеліны Толь, паўднёва-усходняй — Чарнышова. Самая высокая гара атрымала назву гары Дэ-Лонга. Іншая вяршыня стала звацца гарой Толя. Двум ледавікам на вяршынях гэтых гор было прысвоена імя Зееберга. Не забываючы пра навуковыя даследаванні, Калчак хацеў памераць вышыню ледавікоў, аднак анероід  (руск.) (бел. сапсаваўся падчас купання ў вадзе[48].

Экспедыцыя Калчака абследавала ўсе астравы Новасібірскай групы, аднак слядоў групы Толя нідзе так і не выявілі. Відаць, яна загінула падчас пераходу з Бенета на Новую Сібір[48]. Пакінутыя для яе на паўднёвым кірунку запасы харчу засталіся некранутымі[3]. З рэчаў Толя на востраве былі выяўлены сабраныя калекцыі, геадэзічныя прылады і дзённік[49]. Набліжалася восень, вельботнай групе трэба было спяшацца, каб не падзяліць долю групы Толя. Высветліўшы адносна лёсу Толя ўсё, што толькі ўяўлялася магчымым пазнаць, Калчак вырашыў рушыць у зваротны шлях пры першым спадарожным ветры[48] — трэба было дакладна ўсталяваць, ці дабраўся Толь да Новасібірскіх астравоў[50]. Далейшае знаходжанне на востраве да таго ж не апраўдвала рызыкі познага вяртання на востраў Кацельны[51].

7 жніўня вельбот рушыў ад берагоў вострава Бенета[48]. Калчак узяў з сабой невялікую частку геалагічных калекцый, кінутых баронам Толем пры яго сыходзе з вострава[46]. Перад адплыццём блізу месца стаянкі ратавальнай экспедыцыі быў складзены керн з дошкай, на якой былі адзначаны даты наведвання вострава Калчаком і Толем[51]. Зваротны пераход да Новай Сібіры таксама заняў у Калчака каля 2 сутак, аднак гэтым разам справа ўскладнялася наяўнасцю ў моры вялікай колькасці лёду. Не рызыкуючы ў тумане і па лёдзе ўваходзіць у Благавешчанскі праліў, экспедыцыя рушыла да мыса Ушэсця, якога дасягнула ноччу 9 жніўня[52].

11 жніўня палярнікі дасягнулі стана Бялыніцкага-Бірулі на Новай Сібіры, адкуль, пасля 3-дзённага адпачынку, пайшлі праз Благавешчанскі праліў да вострава Фадзееўскага. Там сустрэліся з боцманматам Талстовым. Два дня ішлі па Благавешчанскаму праліву[53] і 16 жніўня дасягнулі вострава Фадзееўскага[52].

27 жніўня Калчак ва ўмовах моцнага снегападу і марозу[52], дасягнуў і высадзіўся на Міхайлавым стане Кацельнага вострава. Тут яго сустракаў Аленін, які выканаў ускладзенае на яго даручэнне і захаваў сабак для пераходу на мацярык[54]. Верасень і кастрычнік чакалі станаўлення льдоў і займаліся паляваннем[53]. Калчак распачаў у сярэдзіне верасня санкавае падарожжа на Малакатын-Тас і перасунуў на самы высокі пункт масіву тэрмометр, усталяваны раней экспедыцыяй Валасовіча на адным з яго адгор’яў. У гэты ж час Аленін ездзіў аглядаць утокі рэк Глыбокай і Балыктаха, каб высветліць іх узаемнае размяшчэнне[55].

Экспедыцыя Калчака абследавала ўсе берагі Кацельнага, Зямлі Бунгэ, Фадзееўскага вострава і Новай Сібіры. М. І. Бруснёў абыйшоў увесь бераг Новай Сібіры, паўтарыўшы паход 80-летняй даўнасці лейтэнанта Анжу  (руск.) (бел.[46].

16 лістапада рушылі ў дарогу дзвюма партыямі па яшчэ слабым лёдзе[56]. Калі 1 снежня прыйшлі ў Казачае, высветлілася, што з восені экспедыцыю чакае нейкая дама, якая выслала для вандроўнікаў правізію і віно[53]. 7 снежня ў Казачым адбылася сустрэча Калчака з яго нявестай Соф’яй Фёдараўнай Аміравай. Маразы ў гэты час тут даходзілі да −55 °C. Соф’я Фёдараўна расказала, што ў сталіцы мала спадзяваліся на спрыяльны вынік экспедыцыі і нават хацелі яе вярнуць, аднак сувязь з вандроўнікамі да гэтага часу была ўжо згублена[53]. У пачатку студзеня 1904 года Калчак са спадарожнікамі дайшоў да Верхаянска[57].

26 студзеня, дайшоўшы да Якуцка, Калчак даў тэлеграму прэзідэнту Акадэміі навук, у якой паведамляў, што партыя Толя пакінула востраў Бенета восенню 1902 года і знікла без вестак. Гэта тэлеграма Калчака была апублікавана многімі газетамі[49][57]:

Даручаная мне экспедыцыя з вельботам і ўсімі грузамі прыйшла на востраў Кацельны да Міхайлава стана 23 мая… Знойдучы дакументы барона Толя, я вярнуўся на Міхайлаў стан 27 жніўня. З дакументаў бачна, што барон Толь знаходзіўся на гэтым востраве з 21 ліпеня па 26 кастрычніка мінулага года, калі пайшоў са сваёй партыяй назад на поўдзень… па берагах вострава не знайшлі ніякіх слядоў, якія паказвалі на вяртанне каго-небудзь з людзей партыі барона Толя. Да 7 снежня мая экспедыцыя, а таксама і інжынеры Бруснёва, прыбылі ў Казачае. Усё здаровыя. Лейтэнант Калчак.

Вынікі[правіць | правіць зыходнік]

«Палярная экспедыцыя лейтэнанта Калчака». Тытульны ліст.

Экспедыцыя Калчака дасягнула мэты і вярнулася без страт у сваім складзе, чым яе начальнік мог ганарыцца. Апроч пошуку групы Толя, экспедыцыя Калчака развязвала і пабочныя, але і ўсё ж гэтак жа важныя даследчыцкія заданні. Калчак адкрыў і апісаў невядомыя да таго геаграфічныя аб’екты, удакладніў абрысы лініі берагоў, унёс удакладненні ў характарыстыку лёдаўтварэння[49].

Знакаміты вандроўнік П. П. Сямёнаў-Цян-Шанскі  (руск.) (бел. ацэньваў экспедыцыю Калчака як «важны геаграфічны вычын». У 1906 годзе Рускае геаграфічнае таварыства прысудзіла Калчаку сваю вышэйшую ўзнагароду — Канстанцінаўскі медаль — «за ўдзел у экспедыцыі барона Э. В. Толя і за вандраванне на востраў Бенета»[57]::

Совѣтъ Императорскаго Русскаго Географическаго Общества въ засѣданіи 30 января с. г. присудилъ дѣйствительному члену Общества Лейтенанту Александру Васильевичу Колчаку за участіе въ экспедиціи барона Э. В. Толя и за путешествіе на островъ Беннета, составляющее важный географическій подвигъ, совершеніе котораго было сопряжено съ большими трудностями и опасностью для жизни, — свою высшую награду — Константиновскую медаль.

А. В. Калчак быў чацвёртым з палярных вандроўнікаў, узнагароджаных гэтай ганаровай узнагародай. Да яго гэтага медаля ганараваліся толькі трое знакамітых палярных даследчыкаў: Ф. Нансен, Н. Нордэншэльд і М. Д. Юргенс  (руск.) (бел.[58]..

Памяць[правіць | правіць зыходнік]

Палярнікі, якія пабывалі ў 1956 годзе на востраве Бенета, збудавалі з адломкаў скал памятную дошку з забароненым у тыя гады імем кіраўніка ратавальнай экспедыцыі 1903 года[54].

Ратавальная экспедыцыя А. В. Калчака ў гістарыяграфіі[правіць | правіць зыходнік]

Пры савецкай уладзе перакручвалася як гісторыя самай Рускай палярнай экспедыцыі з замоўчваннем роляў Толя і Калчака[59][60][61], так і гісторыя ратавальнай экспедыцыі 1903 года, дзе галоўную ролю гуляў ужо сам Калчак.

У газетах СССР паведамлялася пра тое, што каштоўныя калекцыі Толя былі выяўлены нейкім «дарадцам». Ва ўспамінах контр-адмірала У. К. Пілкіна  (руск.) (бел. «Два адміралы» гэта апісваецца наступным чынам[1]:

Калчак на вельбоце ў палярную ноч прайшоў з мацерыка 600 міль на Бенетавы астравы, дзе, не знойдучы барона Толя, які згінуў без весткі, адшукаў пакінутыя Толем каштоўныя калекцыі. У савецкіх газетах завецца нейкі «саветнік», які нібы знайшоў гэтыя калекцыі, але гэта ці непаразуменне, ці падман. Калекцыі былі знойдзены Калчаком…

—У. К. Пілкін Два адміралы

Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ Даты ў артыкуле дадзены па старому стылю.

Крыніцы[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ а б В. Г. Хандорин К памятной годовщине 7 февраля
  2. ↑ Плотников 1998, с. 21.
  3. ↑ а б Хандорин, В. Г. Адмирал Колчак: правда и мифы. Гл. «Под полярным небом» Архівавана 5 лістапада 2013..
  4. ↑ Синюков 2009, с. 160.
  5. ↑ Зырянов 2012, с. 83.
  6. ↑ а б Краснов 2000, с. 74.
  7. ↑ Кручинин 2010, с. 25.
  8. ↑ а б Кузнецов 2014, с. 27.
  9. ↑ а б в Черкашин 2005, с. 100.
  10. ↑ Краснов 2000, с. 75.
  11. ↑ а б в Кручинин 2010, с. 26.
  12. ↑ а б в г Зырянов 2012, с. 86.
  13. ↑ Синюков 2009, с. 171.
  14. ↑ а б Плотников 1998, с. 22.
  15. ↑ а б Краснов 2000, с. 76.
  16. ↑ а б в г Кузнецов 2014, с. 28.
  17. ↑ Синюков 2009, с. 175.
  18. ↑ а б в Синюков 2009, с. 177—178.
  19. ↑ Синюков 2009, с. 181.
  20. ↑ а б в Зырянов 2012, с. 88.
  21. ↑ а б в Краснов 2000, с. 77.
  22. ↑ Синюков 2009, с. 182.
  23. ↑ а б Синюков 2009, с. 184.
  24. ↑ Краснов 2000, с. 78.
  25. ↑ Кузнецов 2014, с. 28.
  26. ↑ а б Зырянов 2012, с. 89.
  27. ↑ а б в Синюков 2009, с. 186—187.
  28. ↑ а б в г Кузнецов 2014, с. 29.
  29. ↑ Краснов 2000, с. 82.
  30. ↑ а б в Зырянов 2012, с. 91.
  31. ↑ а б в Синюков 2009, с. 191.
  32. ↑ Синюков 2009, с. 188.
  33. ↑ Краснов 2000, с. 83.
  34. ↑ а б Плотников 1998, с. 24.
  35. ↑ Синюков 2009, с. 195.
  36. ↑ Краснов 2000, с. 85.
  37. ↑ а б в Краснов 2000, с. 86.
  38. ↑ Черкашин 2005, с. 102.
  39. ↑ Зырянов 2012, с. 92.
  40. ↑ Кузнецов 2014, с. 30.
  41. ↑ а б Синюков 2009, с. 193.
  42. ↑ а б в г Зырянов 2012, с. 93.
  43. ↑ Краснов 2000, с. 87.
  44. ↑ а б Зырянов 2012, с. 94.
  45. ↑ Чайковский, Ю. В. Возвращение лейтенанта Колчака. К 100-летию Русской полярной экспедиции (1900—1903) // Вестник РАН. — 2002. — № 2. — С. 152—161.
  46. ↑ а б в Синюков 2009, с. 199.
  47. ↑ Синюков 2009, с. 200.
  48. ↑ а б в г Зырянов 2012, с. 95.
  49. ↑ а б в Плотников 1998, с. 26.
  50. ↑ Черкашин 2005, с. 103.
  51. ↑ а б Синюков 2009, с. 197.
  52. ↑ а б в Кузнецов 2014, с. 31.
  53. ↑ а б в г Зырянов 2012, с. 96.
  54. ↑ а б Краснов 2000, с. 88.
  55. ↑ Синюков 2009, с. 198.
  56. ↑ Кузнецов 2014, с. 32.
  57. ↑ а б в Зырянов 2012, с. 97.
  58. ↑ Хандорин В. Г. Адмирал Колчак: правда и мифы. Глава «Борьба за возрождение флота» Архівавана 15 кастрычніка 2013..
  59. ↑ Привалихин, В. Арктика барона Толля Архівавана 2 лютага 2014.
  60. ↑ Зырянов 2012, с. 174.
  61. ↑ Кручинин 2010, с. 23.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Зырянов П. Н. Адмирал Колчак, верховный правитель России. — 4-е изд. — М.: Мол. гвардия, 2012. — 637 с. — (Жизнь замечательных людей: сер. биогр.; вып. 1356). — ISBN 978-5-235-03375-7.
  • Краснов В. Г. Колчак. И жизнь, и смерть за Россию: В 2 кн.. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2000. — 431 с. — (Досье). — ISBN 5-224-00829-8.
  • Кручинин А. С. Адмирал Колчак: жизнь, подвиг, память. — М.: АСТ: Астрель: Полиграфиздат, 2010. — 538 с. — ISBN 978-5-17-063753-9.
  • Кузнецов Н. А. В поисках Земли Санникова. Полярные экспедиции Толля и Колчака. — М.: Paulsen, 2014. — 40 с. — ISBN 978-5-98797-081-2.
  • Магидович И. П., Магидович В. И. Очерки истории географических открытий. — 3-е изд. — М.: Просвещение, 1985. — Т. 4. — 335 с.
  • Плотников И. Ф. Александр Васильевич Колчак. Жизнь и деятельность. — Ростов н/Д.: Феникс, 1998. — 320 с. — ISBN 5-222-00228-4. Архівавана 24 чэрвеня 2013.
  • Синюков В. В. Александр Васильевич Колчак как исследователь Арктики. — М.: Наука, 2000.
  • Синюков В. В. Александр Васильевич Колчак : Ученый и патриот : в 2 ч.. — М.: Наука, 2009. — ISBN 978-5-02-035739-6.
  • Толль Э. В. Плавание на яхте «Заря». — М.: Географгиз, 1959. — 340 с.
  • Хандорин В. Г. Адмирал Колчак: правда и мифы. — Томск: Изд-во Томского ун-та, 2007. — 288 с. — ISBN 978-5-7511-1842-6.
  • Чайковский Ю. В. Возвращение лейтенанта Колчака. К 100-летию Русской полярной экспедиции (1900–1903) // Вестник РАН. — 2002. — С. 152–161.
  • Черкашин Н. А. Адмирал Колчак: диктатор поневоле.. — М.: Вече, 2005. — 376 с. — (Досье без ретуши). — ISBN 5-9533-0518-4.
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Палярная_экспедыцыя_А._В._Калчака&oldid=4713864"