Ґ
| Кірылічны алфавіт | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
| Кірыліца | |||||||
| А | Б | В | Г | Ґ | Д | Ђ | |
| Ѓ | Е | (Ѐ) | Ё | Є | Ж | З | |
| Ѕ | И | (Ѝ) | І | Ї | Й | Ј | |
| К | Л | Љ | М | Н | Њ | О | |
| П | Р | С | Т | Ћ | Ќ | У | |
| Ў | Ф | Х | Ц | Ч | Џ | Ш | |
| Щ | Ъ | Ы | Ь | Э | Ю | Я | |
| Гістарычныя літары | |||||||
| (Ҁ) | (Ѹ) | Ѡ | (Ѿ) | (Ѻ) | Ѣ | Ꙗ | |
| Ѥ | Ꙉ | ІѢ | Ѧ | Ѫ | Ѩ | Ѭ | |
| Ѯ | Ѱ | Ѳ | Ѵ | (Ѷ) | Ын | Ꚉ | |
| Літары неславянскіх моў | |||||||
| Ӑ | Ӓ | Ә | Ӛ | Ӕ | Ғ | Ӷ | |
| Ҕ | Ӗ | Ҽ | Ҿ | Ӂ | Җ | Ӝ | |
| Ҙ | Ӟ | Ӡ | Ӥ | Ӣ | Ӏ | Ҋ | |
| Қ | Ҟ | Ҡ | Ӄ | Ҝ | Ԟ | Ӆ | |
| Ӎ | Ҥ | Ң | Ӊ | Ӈ | Ӧ | Ө | |
| Ӫ | Ҩ | Ҧ | Ҏ | Ҫ | Ҭ | Ӳ | |
| Ӱ | Ӯ | Ү | Ұ | Ҳ | Һ | Ҵ | |
| Ӵ | Ҷ | Ӌ | Ҹ | Ӹ | Ҍ | Ӭ | |
| Заўвага. Знакі у дужках не маюць статусу (самастойных) літар. | |||||||
Ґ, ґ — пятая літара ўкраінскага алфавіта. Абазначае рэдкаўжывальны выбухны гук [g], які існуе паралельна з фрыкатыўным гукам [ɣ]?, які пазначаецца літарай Г. Таксама ўжываецца ў альтэрнатыўным правапісе беларускай мовы (факультатыўна), у кірылічным варыянце ўрумскага і цыганскага пісьма.
Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]
У старабеларускай пісьменнасці для абазначэння выбухнога гуку [g] звычайна выкарыстоўвалася спалучэнне кг. Напісанне Ґ, запазычанае з візантыйскага грэчаскага курсіву (дзе было адным са спосабаў напісання малой літары гама (γ)), сустракаецца ўжо ў канцы XVI — пачатку XVII стст. Мялецій Сматрыцкі у сваёй граматыцы 1619 года адзначае, што «Ґ, Ф, Ѯ, Ѱ, Ѳ от греческих согласных, греческих деля и некоих еврейских и латинских речений взаимствована суть». Аднак у пазнейшую царкоўнаславянскую арфаграфію адрозненне паміж Г і Ґ не ўвайшло.
У XVIII стагоддзі, калі літара Г у рускай мове магла пазначаць два розныя гукі ([g] і [ɣ]?), В. К. Традзьякоўскі прапанаваў пакінуць літару Г (глаголь) для абазначэння гуку [ɣ], а для [g] увесці літару Ґ, якую назваў «голь» (мабыць, таму, што ў Г у корані слоў «голь», «голый» і інш. заўсёды было выбухное вымаўленне)[1].
У грамадзянскім украінскім друку літара Ґ з’явілася ў XIX стагоддзі ў Аўстра-Венгрыі (у ранніх праектах украінскай арфаграфіі канкуравала з напісаннем кг і ідэяй запазычаць лацінскую літару G), на тэрыторыі Расійскай імперыі і СССР ужывалася з 1905 года; у 1933 годзе адменена рэформай украінскай арфаграфіі, хоць рэгулярна ўжывалася ў лінгвістычнай літаратуры як фанетычна-фанематычны транскрыпцыйны знак і актыўна выкарыстоўвалася ў друку ўкраінскай дыяспары. Адноўлена ва ўкраінскім алфавіце ў 1990 годзе, хоць практыка яе выкарыстання дагэтуль варыятыўная.
Ужыванне[правіць | правіць зыходнік]
У беларускай мове[правіць | правіць зыходнік]
Спроба дыферэнцыраваць на пісьме перадачу гукаў [ɣ] і [g], выкарыстоўваючы побач з літарай г адмысловую літару Ґ, якая адрознівалася памерамі і абрысам, мела месца і ў гісторыі старабеларускай мовы[2][3].
У публікацыі А. Ельскага 1895 года быў уведзены новы знак для абазначэння [γ] фрыкатыўнага, уласцівага беларускай мове ў адрозненне ад рускага выбухнога [g]. Новая літара г̑ па абрысах адрознівалася ад літары Г наяўнасцю дыякрытычнага знака ў выглядзе скобкі, загнутай уніз. У выданні фальклорна-этнаграфічнай працы А. К. Сержпутоўскага 1911 года з той жа мэтай быў прапанаваны знак Ґ з загнутай уверх гарызантальнай лініяй. Гэты ж знак быў выкарыстаны ў алфавіце зборніка Я. Купалы 1908 года і ўвайшоў у склад алфавіта, зацверджанага першай нарматыўнай граматыкай беларускай мовы Б. А. Тарашкевіча, толькі з іншым прызначэннем — для перадачы выбухнога [g]. Але вымаўленне [g] выбухнога ў беларускай мове абмежавана вузкім колам слоў, таму спецыяльны знак не знайшоў распаўсюджання ў выдавецкай практыцы і быў выключаны з алфавіта ў перапрацаваным выданні «Беларускай граматыкі» 1929 года[3].
У нармалізацыі 2005 года («тарашкевіцы»)[правіць | правіць зыходнік]
§ 61. G Пры асваенні іншамоўных уласных імёнаў выбухны [g] можа перадавацца праз літару ґ («ґе»): Аґра, Аґюст, Анґола, Арґентына, Арлінґтан, Аўґуст, Аўґсбурґ, Біґ-Бэн, Буґацьці, Бэкінґгэм, Бэрґгоф, Бэльґрана, Вашынґтон, Віктор Юґо, Вюртэмбэрґ, Гааґа, Гайдэльбэрґ, Ґай, Ґас, Ґаза, Ґабрыеля, Ґалац, Ґалюа, Ґамбія, Ґаўс, Ґасконь, Ґарыбальдзі, Ґалґота, Ґаяна, Ґейл, Ґелера, Ґервяты, Ґент, Ґёбэльс, Ґётэ, Ґгаты, Ґібральтар, Ґіём, Ґітлін, Ґотлянд, Ґоццы, Ґоя, Ґэлап, Ґэртын, Ґэры, Ґрандэ, Ґрэнобль, Ґрэнляндыя, Ґрэйвэз, Ґлазґа, Ґудўін, Ґянджа, Ірвінґ, Кіплінґ, Кройцбэрґ, Лэнґлі, Лонґ-Айлэнд, Люксэмбурґ, Майнінґен, Мэґі, Ніяґара, Пітаґор, Пітсбурґ, Пэдынґтан, Ролінґ Стоўнз, Руґен, Рэдынґ, Рэґенсбурґ, Турынґія, Тыніс Мяґі, Сіґітас Ґяда, Сійґ, Фоґель, Хэнэраль-Бэльґрана, Уґанда, Эбінґгаўз ды інш.[4]
У літаратурнай беларускай мове выбухны гук [g] (і яго мяккі адпаведнік [gʲ]) вымаўляецца ва ўласнабеларускіх словах у каранёвым спалучэнні [z̪g], [d͡z̞g], [d͡ʐg]: анэк(ґ)дот, вак(ґ)зал, пак(ґ)гаўз, во[зґ]ры, ма[зґ’]і, ро[зґ’]і, абры[зґ]лы, бра[зґ]аць, пляву[зґ]аць, вэ[дзґ]аць, [джґ]аць, эк(ґ)замэн, эк(ґ)сгумацыя і ў шэрагу пазычаньняў: [ґ]анак, [ґ]арсэт, [ґ]валт, [ґ]зымс, [ґ]онта, [ґ]узік, а[ґ]рэст, [ґ’]ер[ґ’]етаць, цу[ґ]лі, шва[ґ’]ер ды інш. Гэта дало падставу аднавіць у ХХ ст. ужыванне літары ґ, якая выкарыстоўвалася яшчэ ў старабеларускай мове.
Ува ўласных назовах з неславянскай лексычнай асновай этымалагічны выбухны [g] традыцыйна вымаўляецца па-беларуску як фрыкатыўны [ɣ]; пры гэтым захаванне [g] у вымаўленні не кваліфікуецца як парушэнне арфаэпічнай нормы: [Г]арыбальдзі і [Ґ]арыбальдзі, [Г]рэнляндыя і [Ґ]рэнляндыя, [Г’]ётэ і [Ґ’]ётэ, [Г’]ібральтар і [Ґ’]ібральтар.
Ва ўкраінскай мове[правіць | правіць зыходнік]
§ 6. Літара Ґ
Літара «ґ» перадае ззаду зачыненую зычную:
- Па-ўкраінску і словамі, даўно запазычанымі з украінскай: а́ґрус, ґа́ва, ґа́зда́ , ґандж, ґа́нок, ґату́нок, ґвалт, ґе́ґати, ґедзь, ґелґота́ти, ґелґотіти, ґерґелі, ґерґота́ти, ґерґоті́ти, ґи́ґнути, ґирли́ґа, ґлей, ґніт (у лямпе), ґо́ґель-мо́ґель, ґонт(а), ґрасува́ти, ґра́ти (назоўнік), ґре́чний, ґринджо́ли, ґрунт, ґу́дзик, ґу́ля, ґура́льня, джиґу́н, дзи́ґа, дзи́ґлик, дриґа́ти і дри́ґати, ремиґа́ти і г.д. і іх вытворныя: а́ґрусовий, ґаздува́ти, ґвалтува́ти, ґе́рґіт, ґратча́стий, ґрунтови́й, ґрунтува́ти(ся), ґу́дзиковий, ґу́лька, проґа́вити і пад.
- У ўласных назвах — тапонімы Украіны: Ґорґа́ни (горны масіў), Ґоро́нда, У́ґля (вёскі Закарпацця), у прозвішчах украінцаў: Ґалаґа́н, Ґалято́вський, Ґе́ник, Ґерза́нич, Ґерда́н, Ґжи́цький, Ґи́ґа, Ґо́ґа, Ґо́йдич, Ґо́нта, Ґри́ґа, Ґудзь, Ґу́ла, Лома́ґа.
§ 122. Гукі [g], [h]
- Гук [g] і блізкія да яго гукі, пазначаныя літарай g, звычайна перадаюцца літарай г: аванга́рд, агіта́ція, агре́сор, бло́гер, гва́рдія, генера́л, гламу́р, гра́фік, грог, емба́рго, марке́тинг, мігра́ція; лінгві́стика, негативний, се́рфінг, синаго́га, Вахта́нг, Гарсі́я, Гайнетді́н, Ердога́н, Гвіне́я, Гольфстри́м, Гренла́ндія, Гру́зія, Ге́те, Гео́рг, Гурамішві́лі, Люксембу́рг, Магоме́т, Фольксва́ген, Чика́го.
- Літара ґ перадае гук [g] у шматгадовых агульных назвах, такіх як ґа́нок, ґатунок, ґвалт, ґра́ти, ґрунт і пад. (гл. § 6) і ў іх вытворных: ґа́нковий, ґратча́стий, ґрунто́вний і г.д.
- Імёны і прозвішчы людзей дазваляюць перадаваць гук [g] двума спосабамі: прыстасоўваючыся да гукавой сістэмы ўкраінскай мовы, літара г (Вергі́лій, Гарсі́я, Ге́гель, Гео́рг, Ге́те, Грегуа́р, Гулліве́р) і імітуючы замежную мову [г], літара ґ (Верґі́лій, Ґарсі́я, Ге́ґель, Ґео́рґ, Ґе́те, Ґреґуа́р, Ґулліве́р і г.д.).
- Гук [h] пераважна перадаецца літарай г: гандбо́л, герба́рій, гі́нді, гіпо́теза, горизо́нт, го́спіс, го́спіталь, гу́мус; Га́рвард, Ге́льсінкі, Гіндуста́н, Ганніба́л, Ге́йне, Гора́цій, Люфтга́нза. Згодна з традыцыяй, у пэўных словах, запазычаных з еўрапейскай і некаторых усходніх моў [h], і фанетычна падобных гукаў мы перадаем літару x: хо́бі, хоке́й, хол, хо́лдинг, брахма́н, джиха́д, моджахе́д, хану́м, харакі́рі, хіджа́б, шахі́д, Алла́х, Ахме́д, Муха́ммед, Сухро́б, Хакі́м, Хаммура́пі і г.д.
Таксама літара Ґ, ґ транслітаруецца на лацінскі алфавіт як G, g, а літара Г, г транслітаруюцца як H, h (Х, х як дыграфы Kh kh).
Табліца кодаў[правіць | правіць зыходнік]
| Кадыроўка | Рэгістр | Дзесятковы код | Шаснаццатковы код | Васьмярковы код
код |
Двайковы код |
|---|---|---|---|---|---|
| Юнікод | Вялікая | 1168 | 0490 | 002220 | 00000100 10010000 |
| Маленькая | 1169 | 0491 | 002221 | 00000100 10010001 | |
| ISO 8859-5
(са зменамі) |
Вялікая | 173 | AD | 255 | 10101101 |
| Маленькая | 253 | FD | 375 | 11111101 | |
| Windows-1251 | Вялікая | 165 | A5 | 245 | 10100101 |
| Маленькая | 180 | B4 | 264 | 10110100 | |
| КОІ-8 | Вялікая | 189 | BD | 275 | 10111101 |
| Маленькая | 173 | AD | 255 | 10101101 |
Ґ на Linux і Mac OS X[правіць | правіць зыходнік]
Размеркаванні GNU / Linux і MacOS X падтрымліваюць тыповую ўкраінскую раскладку, у якой яна знаходзіцца на месцы перавернутай касой рысы (\) англійскага макета. Калі такой клавіятуры няма на клавіятуры, вы можаце ўвесці яе, націснуўшы Ctrl + Shift і набраўшы яе код у unicode: u0490 або u0491.
Ґ на Windows[правіць | правіць зыходнік]
Microsoft Windows мае ўбудаваную падтрымку літары «ґ» ва ўкраінскай раскладцы клавіятуры: яе трэба набраць, націснуўшы Alt-Gr («правы альт») з літарай «G»; утрымліваючы клавішы Shift і Alt-Gr, мы маем вялікую літару «Ґ». Таксама некаторыя (не ўсе) клавіятуры маюць асобную клавішу, размешчаную паміж левай Shift і «I», якая ў украінскім макеце выкарыстоўваецца для друку літары «Г».
У кірылічнай неўкраінскай раскладцы клавіятуры сімвал «Ґ» вызываецца клавішай Alt з набраным нумарам 0165, а сімвал «ґ» — камбінацыяй Alt+0180.
Зноскі
- ↑ Панов М. В. История русского литературного произношения XVIII—XX вв.. — Изд. 2-е, стереотипное. — М.: Едиториал УРСС, 2002. — С. 368. — 456 с. — ISBN 5-354-00042-4.
- ↑ Жураўскі А. I. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Мн., 1967. Т. 1. С. 284.
- ↑ а б А.I. Яновіч. Станаўленне графічнай сістэмы беларускай літаратурнай мовы новага перыяду Архівавана 29 сакавіка 2017. // Беларуская мова: хрэстаматыя: вучэбны дапаможнік / аўт.-склад. З. І. Бадзевіч і інш. — Мн.: Изд-во Юнипресс, 2005. ISBN 985-474-560-0
- ↑ Беларускі клясычны правапіс. — Зм. Саўка, 2005.
Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ґ- Український правопис. — К.: Наук. думка, 2012.
