А

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Кірылічны алфавіт
Кірыліца
А Б В Г Ґ Д Ђ
Ѓ Е (Ѐ) Ё Є Ж З
Ѕ И (Ѝ) І Ї Й Ј
К Л Љ М Н Њ О
П Р С Т Ћ Ќ У
Ў Ф Х Ц Ч Џ Ш
Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я
Гістарычныя літары
(Ҁ) (Ѹ) Ѡ (Ѿ) (Ѻ) Ѣ
Ѥ ІѢ Ѧ Ѫ Ѩ Ѭ
Ѯ Ѱ Ѳ Ѵ (Ѷ) Ын
Літары неславянскіх моў
Ӑ Ӓ Ә Ӛ Ӕ Ғ Ӷ
Ҕ Ӗ Ҽ Ҿ Ӂ Җ Ӝ
Ҙ Ӟ Ӡ Ӥ Ӣ Ӏ Ҋ
Қ Ҟ Ҡ Ӄ Ҝ Ԟ Ӆ
Ӎ Ҥ Ң Ӊ Ӈ Ӧ Ө
Ӫ Ҩ Ҧ Ҏ Ҫ Ҭ Ӳ
Ӱ Ӯ Ү Ұ Ҳ Һ Ҵ
Ӵ Ҷ Ӌ Ҹ Ӹ Ҍ Ӭ
Заўвага. Знакі у дужках
не маюць статусу
(самастойных) літар.
Літара А ў буквары Елізаветы Бём  (руск.)

А, а — першая літара ўсіх алфавітаў на кірылічнай аснове. У стараславянскай азбуцы носіць назву «аз», якая адпавядае сучаснаму беларускаму займенніку «я». Узыходзіць да стар.-грэч.: α (альфа), а тая ў сваю чаргу — да фінікійскага «Алеф». Прыстаўка «а» (перад галоснымі — «ан») у запазычаных словах пазначае адсутнасць прыкметы, выяўленага асноўнай часткай слова. Адпавядае беларускаму «без» і «не». Напр.: «А-морфны» — бясформенны, «а-сіметрычны» — несіметрычны.

Паходжанне[правіць | правіць зыходнік]

Узыходзіць да грэчаскай Αα «альфа», а тая — да фінікійскага «алеф», якім пазначаўся гартанны зычны [ʔ]; найбольш распаўсюджаная версія узводзіць напісанне алефа да выявы галавы быка. Па-стараславянску і па-царкоўнаславянску літара называецца «азъ», што перакладаецца на беларускую займеннікам «я». У кірыліцы выглядае як , у глаголіцы — як (часта выбар такога напісання для першай літары алфавіта тлумачаць сувяззю з крыжам як хрысціянскім сімвалам).

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

У старабеларускую графіку перайшла са старажытнарускай пісьменнасці. Абазначала неётаваны галосны гук «а» («атласъ», «статутъ»). У сувязі з тым, што традыцыйна-этымалагічны правапіс не дапускаў адлюстравання акання («дорога», «комора»), ужывалася радзей, чым зараз. Мела таксама лікавае значэнне — 1 («адзін»). У рукапісах XIV—XVII стст. у сувязі з функцыяніраваннем розных пісьмовых школ і выкарыстаннем розных тыпаў пісьма (устаў, паўустаў, скорапіс) ужывалася ў некалькіх варыянтах, якія памагаюць вызначаць час і месца напісання помнікаў. У XVI ст., дзякуючы выдавецкай дзейнасці Ф. Скарыны, акрамя рукапіснай, набыла друкаваную форму і стала адрознівацца як малая, так і вялікая, хоць ужыванне вялікай літары ва ўласных імёнах, геаграфічных назвах і ў пачатку сказаў было яшчэ непаслядоўным.

У беларускай мове[правіць | правіць зыходнік]

У сучаснай беларускай мове абазначае нелабіялізаваны галосны гук «а», сярэдняга рада ніжняга пад'ёму пры адсутнасці ётаванасці («акно», «вада», «тэатр»). Бывае вялікая і малая, мае рукапісную і друкаваную форму. Ужываецца ў выразе «Ад а да я» (ад пачатку да канца, поўнасцю, цалкам), у афіцыйных абрэвіятурах (ААН, АТС). Пры класіфікацыйным падзеле мае значэнне «першы» (група «А»), пры лічбавай нумарацыі — дадатковае значэнне для размежавання прадметаў пад адным нумарам (шыфр № 8а).

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]