Ігар Васільевіч Курчатаў

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Ігар Васільевіч Курчатаў
Дата нараджэння 8 (21) студзеня 1903[1] ці 30 снежня 1902 (12 студзеня 1903)
Месца нараджэння
Дата смерці 7 лютага 1960(1960-02-07)[2][3][…] (57 гадоў)
Месца смерці
Месца пахавання
Грамадзянства
Род дзейнасці фізік, вучоны-ядзершчык, выкладчык універсітэта, палітык
Навуковая сфера фізіка цвёрдага цела, ядзерная фізіка і Сегнетаэлектрычнасць
Месца працы
Навуковая ступень доктар фізіка-матэматычных навук
Навуковае званне
Альма-матар
Навуковы кіраўнік Абрам Фёдаравіч Ёфэ і Віталь Рыгоравіч Хлопін
Вядомыя вучні Vladimir Fyodorov[d]
Партыя
Член у
  • Акадэмія навук СССР[d]
Прэміі
Ленінская прэмія Сталінская прэмія Сталінская прэмія Сталінская прэмія Сталінская прэмія
Узнагароды
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Ігар Васільевіч Курчатаў (30 снежня (12 студзеня) 1903, Сімскі Завод, Уфімская губерня, Расійская імперыя — 7 лютага 1960, Масква, СССР) — савецкі фізік, «бацька» савецкай атамнай бомбы. Тройчы Герой Сацыялістычнай Працы (1949, 1951, 1954). Акадэмік АН СССР (1943) и АН Узбекскай ССР (1959), доктар фізіка-матэматычных навук (1933), професар (1935). Заснавальнік і першы дырэктар Інстытута атамнай энергетыкі (1943—1960). Кіраўнік праекта Цар-бомба (1954—1961). Галоўны навуковы кіраўнік атамнай праблемы ў СССР, адзін з заснавальнікаў выкарыстання ядзернай энергіі ў мірных мэтах. Лаўрэат Ленінскай прэміі і чатырох Сталінскіх прэмій. Ганаровы грамадзянін СССР.

Біяграфія[правіць | правіць зыходнік]

Нарадзіўся ў сям’і ганаровага грамадзяніна горада Сім, выпускніка Уфімскага землямернага вучылішча Васіля Аляксеевіча Курчатава (1869—1941), які працаваў памочнікам ляснічага па леса- і землеўпарадкаванню ў Сімскай горна-завадской дачы, а пазней — каморнікам-землеўпарадчыкам у Сімбірскай і Таўрычаскай губернях. Маці — Марыя Васільеўна Курчатава(1875—1942) — працавала да замужжа выкладчыцай ва Уфімскім Златавустаўскім Мікольскім вучылішчы. Дзед Курчатава па бацькоўскай лініі Аляксей Канстанцінавіч, сын прыгоннага родам з Падмаскоўя, — скарбнік Сімскага жалезаробчага завода.

У лістападзе 2015 года з’явілася інфармацыя, што ў Чэлябінску знойдзены метрычны запіс пра нараджэнне акадэміка Курчатава[5]. Дакумент знойдзены ў фондах чэлябінскага архіва паўднёваўральскім краязнаўцам і гісторыкам Мікалаем Аляксандравічам Анціпіным. Аказалася, што ў метрычнай кнізе Сімскага завода Уфімскага павета Уфімскай губерні за 1903 год захоўваўся запіс аб нараджэнні сына Ігара ў «прыватнага каморніка Васіля Аляксеева Курчатава і яго законнай жонкі Марыі Васільевай, абодва праваслаўныя».

Пасля 1908 сям’я пераехала ў Сімбірск, дзе бацька служыў у землеўпарадкавальнай камісіі, а Ігар у 1911 годзе паступіў у казённую мужчынскую гімназію. У 1912 яны перабраліся ў Сімферопаль. Сям’я бедавала, таму Ігар адначасова з вучобай у Сімферопальскай мужчынскай казённай гімназіі скончыў вячэрнюю рамесную школу, атрымаў спецыяльнасць слесара і працаваў на невялікім механічным заводзе. Улетку ён працаваў у землеўпарадкавальных экспедыцыях.

Па ўсіх прадметах меліся выдатныя адзнакі. Аднак залатога медаля Ігар Курчатаў не атрымаў: ва ўмовах вайны ўлады перасталі іх выдаваць. У верасні 1920 года І. В. Курчатаў паступіў у Таўрычны ўніверсітэт на фізіка-матэматычны факультэт. Да лета 1923 г., нягледзячы на голад і патрэбу, ён датэрмінова і з выдатнымі поспехамі скончыў універсітэт. Улетку падпрацоўваў то на будаўніцтве чыгункі, то вартаўніком, то выхавальнікам. Паступіў на 3 курс караблебудаўнічага факультэта Петраградскага політэхнічнага інстытута.

Улетку 1924 года працаваў у гідраметэаралагічным цэнтры ў Феадосіі. У Паўлоўскай магнітна-метэаралагічнай абсерваторыі пад кіраўніцтвам прафесара В.Абаленскага выканаў першую навуковую працу. Пасля адлічэння з Петраградскага палітэха ў лістападзе паступіў асістэнтам на кафедру фізікі Азербайджанскага політэхнічнага інстытута ў Баку.

У 1925 годзе па рэкамэндацыі прафесара С. Н. Вусатага, з якім Курчатаў працаваў у Баку, стаў навуковым супрацоўнікам у Фізіка-тэхнічным інстытуце ў Ленінградзе пад кіраўніцтвам акадэміка А. Ф. Іофе.

3 лютага 1927 года ажаніўся з Марынай Дзмітрыеўнай Сінельнікавай — сястрой свайго калегі і прыяцеля Кірылы Сінельнікава, з якім ён быў знаёмы яшчэ з часоў працы ў Баку. Пачаў весці выкладчыцкую дзейнасць як звышштатны дацэнт ЛФТИ.

З 1 кастрычніка 1930 года загадчык фізічным аддзелам Ленінградскага фізіка-тэхнічнага інстытута.

Сваю навуковую дзейнасць Курчатаў пачаў з вывучэння ўласцівасцяў дыэлектрыкаў, у тым ліку і нядаўна адкрытай фізічнай з’явы — сегнетаэлектрычнасці.

Адным з першых (у 1932 годзе) у СССР прыступіў да вывучэння фізікі атамнага ядра. У гэты час І. В. Курчатаў быў супрацоўнікам фізічнага аддзела Радыевага інстытута пад кіраўніцтвам В. Г. Хлопина і адначасова ўзначальваў лабараторыю па вывучэнні атамнага ядра, створаную ў ЛФТИ па ініцыятыве А. Ф. Іофе. У 1932 годзе Г. А. Гамаў (у далейшым эміграваў у ЗША) і Л. В. Мысоўскі прапанавалі да разгляду навуковай радай інстытута праект новага прыбора, і пасля яго зацвярджэння, пад кіраўніцтвам і пры непасрэдным удзеле Г. А. Гамава (на пачатковым этапе), І. В. Курчатава і Л. В. Мысоўскага, быў створаны першы ў Еўропе цыклатрон (запушчаны ў 1937 г.). Менавіта на гэтым усталяваннi пачаў свае даследаванні І. В. Курчатаў. У 1936 годе І. В. Курчатавым, Б. В. Курчатавым, Л. І. Русiнавым і Л. В. Мысоўскім у Радыевым інстытуце была адкрыта з’ява ізамерыі штучна створаных ядраў.

У 1933 годзе прафесар I. Курчатаў узначаліў аргкамітэт першай Усесаюзнай канферэнцыі па атамнаму ядру, якая сабрала ў Ленінградзе вядучых савецкіх і замежных навукоўцаў. У 1937 быў зацверджаны на пасадзе загадчыка кафедры эксперыментальнай фізікі ЛФТИ, у 1938 вылучаны ў правадзейныя члены Акадэміі навук СССР. У 1939 абраны дэпутатам Ленінградскага гарадскога Савета па 158 акрузе.

У першы перыяд вайны распрацоўваў метад размагнiчвання караблёў дзеля абароны ад магнітных марскіх мін (разам з А. П. Аляксандравым). 9 жніўня 1941 года Курчатаў і Аляксандраў прыязджаюць у Севастопаль і арганізуюць размагнiчванне караблёў Чарнаморскага флоту[6]. Створаная А. П. Аляксандравым і І. В. Курчатава «сістэма ЛФТИ» была ўсталявана на працягу Вялікай Айчыннай вайны на сотнях караблёў і забяспечыла абарону ад нямецкіх магнітных мін на сто працэнтаў. За гэтую працу атрымаў Дзяржаўную прэмію СССР за 1942 год.

З 1942 працаваў у Казані, потым у Маскве. 29 верасня 1943 года абраны сапраўдным членам АН СССР.

У 1948 годзе Курчатаў уступіў у ВКП (б). Дэлегат XX з’езда КПСС.

Курчатава лічаць родапачынальнікам савецкага атамнага праекта, ён вёў яго з самага старту 28 верасня 1942 года да ўласнай смерці.

У перыяд 1943-1945-х гадоў работы вяліся ў рамках Лабараторыі № 2 АН СССР і насілі выключна даследчы характар. Курыраваў работы асабіста І. В. Сталін, бягучымі пытаннямі займаўся наркам хімічнай прамысловасці М. Г. Пярвухін.

Пад кіраўніцтвам Курчатава была распрацавана таксама першая ў свеце вадародная бомба РДС-6с магутнасцю 400 кт, падарваная 12 жніўня 1953 года.

Пазней менавіта Курчатаўскі калектыў распрацаваў тэрмаядзерную бомбу АН602 (Цар-бомба) рэкорднай магутнасці 52 000 кт.

Паралельна з рашэннем ваеннай праблемы ўзначальваў рашэнне задачы па мірным выкарыстанні атамнай энергіі. Вынікам работ калектыву стала распрацоўка, будаўніцтва і запуск 26 чэрвеня 1954 года Обнінскай АЭС. Яна стала першай у свеце атамнай электрастанцыяй.

У лютым 1960 года Курчатаў прыехаў у санаторыю Барвіха наведаць свайго сябра акадэміка Ю. Б. Харытона. Прысеўшы на лавачку, яны загаварылі, раптам узнікла паўза, і калі Харытон паглядзеў на Курчатава, той быў ужо мёртвы. Смерць наступіла з-за эмбаліі сэрца тромбам[7].

Пасля смерці 7 лютага 1960 года цела вучонага крэміравана, рэшткі змешчаны ў пахавальнай урне ў Крамлёўскую сцяну на Краснай плошчы ў Маскве.

Кіраўнік праектаў[правіць | правіць зыходнік]

Пры яго ўдзеле быў створаны першы ў Еўропе цыклатрон (1937). Пад яго кіраўніцтвам быў збудаваны першы ў Маскве цыклатрон (1944), першы ў Еўропе атамны рэактар (1946), створана першая савецкая атамная бомба (РДС-1, 1949), першая ў свеце тэрмаядзерная бомба (РДС-6с, 1953), першая ў свеце прамысловая атамная электрастанцыя (Обнінск АЭС, 1954), першы ў свеце атамны рэактар для падводных лодак (1958) і атамных ледаколаў (атамны ледакол «Ленін», 1959), найбуйнейшая ўстаноўка для правядзення даследаванняў па ажыццяўленні рэгуляваных тэрмаядзерных рэакцый (1958).

Узнагароды[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • П. Т. Асташенков. Курчатов. 2-е изд. — М.: «Молодая гвардия», 1968.
  • Р. В. Кузнецова. Первый среди равных: Игорь Васильевич Курчатов как учёный-новатор (1920—1942 гг.). — М.: Изд-во РНЦ «Курчатовский институт», 2010. — 240 с.
  • Р. В. Кузнецова. И не было большего долга: академик И. В. Курчатов — научный руководитель советского атомного проекта (1942—1960 гг.). — М.: Изд-во РНЦ «Курчатовский институт», 2010. — 224 с.
  • Гринберг А. П., Френкель В. Я. Игорь Васильевич Курчатов в Физико-техническом институте (1925—1943 гг.) / Отв. ред. В. М. Тучкевич. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1984. — 184 с. — (История науки и техники). — 8000 экз
  • Залатая медаль імя Леанарда Эйлера
  • Сярэбраны медаль Свету імя Жолио-Кюри Серэбраны медаль Свету імя Жолио-Кюры
  • Ганаровы грамадзянін СССР

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]