Перайсці да зместу

Вусце (Аршанскі раён)

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Аграгарадок
Вусце
Краіна
Вобласць
Раён
Сельсавет
Каардынаты
Насельніцтва
  • 783 чал. (2009)
Часавы пояс
Тэлефонны код
+375 216
Паштовыя індэксы
211003
Аўтамабільны код
2
Вусце на карце Беларусі ±
Вусце (Аршанскі раён) (Беларусь)
Вусце (Аршанскі раён)
Вусце (Аршанскі раён) (Віцебская вобласць)
Вусце (Аршанскі раён)

Ву́сце[1] (трансліт.: Vuscie, руск.: Устье) — аграгарадок у Аршанскім раёне Віцебскай вобласці. Уваходзіць у склад і з'яўляецца цэнтрам Вусценскага сельсавета.

Знаходзіцца за 18 км у напрамку на поўдзень ад горада Орша, за 98 км ад Віцебска.

Археалагічныя звесткі

[правіць | правіць зыходнік]
Вусцянскае гарадзішча

За 1,5 км на поўнач ад сучаснай вёскі Вусце непадалёк ад ракі Дняпро ва ўрочышчы Падгорыца (раней Гарадзец) знаходзіцца Вусцянскае гарадзішча. Яно займае пляцоўку 50×40 метраў. З боку поля мае дугападобны вал вышынёй каля 4 метраў, даўжынёй 18—20 метраў. Гарадзішча выявіў у 1929 годзе С. А. Дубінскі, абследавалі ў 1971 годзе Л. Д. Побаль, у 1981 годзе — М. І. Лашанкоў. У 1990—1991 гадах былі праведзеныя раскопкі. Культурны пласт больш за 1 м, чорнага колеру. Выяўлены наслаенні ІІ стагоддзя і ХІІ стагоддзя, выразна падзеленыя пажарышчам. 

На гарадзішчы выяўлены жыллёва-гаспадарчы комплекс з трох жылых пабудоваў і размешчаных побач з імі гаспадарчых ям і агнішчаў. Жытло № 1 слупавой канструкцыі размяшчалася на паўднёвым участку гарадзішча. Да яго паўночнай сценкі прымыкалі дзве жылыя пабудовы зрубна-слупавой канструкцыі. Усе тры пабудовы з'яўляліся наземнымі прамавугольнымі збудаваннямі. Памеры пабудоў 3-3,6 х 3,8-4 м. У цэнтры жытла размяшчаліся каменныя агнішчы, збудаваныя ў ямах. Такія ж агнішчы размяшчаліся за 0,5 м. на поўнач ад жытлаў № 2, 1, 3. З усходу і захаду да жытлаў прымыкалі гаспадарчыя ямы. Тая ж схема забудовы была, відаць, і на паўночным участку. Сляды пабудоў тут прасачыліся па рэштках агнішчаў аналагічнай вышэйапісанай канструкцыі. Наяўнасць жыллёва-гаспадарчых комплексаў на паўднёвым і паўночным участках гарадзішча дазваляе меркаваць, што яно належала абшчыне з трох-чатырох патрыярхальных сем’яў (да 50 чалавек), якія вялі самастойную гаспадарку.

На тэрыторыі гарадзішча былі знойдзены жалезныя страмяно, наверша мяча і адзін выраб незразумелага прызначэння. У 2007 годзе падчас археалагічнай выведкі В. Арцюховічам было знойдзена жалезнае колца. 

У керамічным комплексе гарадзішча прадстаўлена ляпная гладкасценная кераміка жалезнага веку, сярод якой прасочваецца штрыхаваная кераміка познезарубінецкай прафіліроўкі, а таксама ганчарная кераміка ранняга сярэднявечча.[2]

Вусцянскае гарадзішча знаходзілася непасрэдна на галоўным гандлёвым шляху «з варагаў у грэкі», які праходзіў па Дзвіне і Дняпры, таму можна без сумненняў сцвярджаць, што тут нярэдка бывалі і мірныя гандляры і вікінгі-рабаўнікі, а жыццё было досыць насычаным на падзеі.

Паходжанне назвы вёскі

[правіць | правіць зыходнік]

Паводле мясцовай легенды, вёску заснавала княгіня Вольга: «па Дняпры калісьці плыла княгіня Вольга і ў гэтай мясцовасці сышла на бераг, каб адпачыць. Некалькі дружыннікаў упадабалі гэта месца і вырашылі тут застацца. Так і ўзнікла вёска.» Назва ж вёскі паводле той жа легенды тлумачыцца так: «Калі княгіня Вольга плыла па Дняпры, ёй падалося, што яна бачыць мора, і яна загадала спыніцца ў вусці Дняпра».[3]

У часы Рэчы Паспалітай

[правіць | правіць зыходнік]

Згадваецца ў 1644 годзе як вёска ў Аршанскім павеце Вялікага Княства Літоўскага[4]. У пісьмовых крыніцах Вусце згадваецца ў 1670 годзе ў завяшчанні Войцеха Цэханскага: «Власную мною набытую маетность Вустье зовиму у повете Оршанскім лежачу с десятю дымами людьми подаными службу есьмо мне чинючими со всельким будынком земле оромо и не оромо сяножатями лесом бором кгаем реками с целым спрентом домовым коньми быдлом рогатым и нерогатым злотом сребром медью и цыною и со всею принадлежностью их Милости Паном сыном моим милым Янови и Станиславови Цэханским записую».  

З 1671 года маёнткам Вусце супольна валодалі браты Ян і Станіслаў Цэханскія. У 1705 годзе яны падзялілі маёнтак на дзве часткі. Ян атрымаў старую фальваркавую забудову з пяццю дварамі сялян з правага боку маёнтка, з іх пабудовамі і заараным хлебам, а Станіслаў новую фальваркавую забудову па левым баку маёнтка, з пяццю дварамі сялян і левай часткай зааранага хлеба. Рэшта маёмасці (скарб, хатняя жывёла, птушкі, інвентар) падзялялася на дзве роўныя часткі.

У 1735 годзе Цэханскія (Янаў сын Даніла,  і дзеці Станіслава Аляксандр і Гаўрыла) праз Аршанскі павятовы суд падцвердзілі свае правы на маёнтак.

У 1765 годзе новае пакаленне Цэханскіх (а гэта ўжо 10 мужчын) апынулася не ў стане падзяліць між сабой маёнтак Вусце і таму, параіўшыся, прадаюць яго Антонію Бурскаму за 16 800 злотых.

Пад уладай Расійскай імперыі

[правіць | правіць зыходнік]
Панскі дом у Вусці (да нашага часу не захаваўся)

У 1772 годзе, ў сувязі з першым падзелам Рэчы Паспалітай, Вусце трапляе ў катэгорыю дзяржаўных земляў Расійскай Імперыі. У 1782-1785 гадах маёнтак Вусце належаў Марыі Міхайлаўне Ваташнёвай. У той час Вусце ўяўляла сабой сяло з 40 дварамі, у якіх пражывалі 144 мужчыны і 148 жанчын. Таксама меліся панскі двор, млын на адно кола[5]. Агульная плошча маёнтка складала 3781 дзесяціну (1 дзес. = 1,0925 га) у тым ліку 39 дзесяцін пад сялібамі, 3129 дзесяцін пад раллёй, 393 – пад лесам. Па тых часах маёнтак моцна узараны. У 1797-1806 гадах маёнткам валодала Марыя Дзмітрыеўна Стурза. У гэты час у самім Вусці 39 двароў, 139 мужчын і 124 жанчыны.

Алея з лістоўніц на цэнтральнай вуліцы аграгарадка

З 1841 года маёнтак з'яўляўся ўласнасцю Іосіфа Адамавіча Курча. У 1895 годзе ў ім было 2 млыны і 4 карчмы. Агульная плошча маёнтка скарацілася да 1640 дзесяцін. З іх 150 дзесяцін паплавоў, 253 дзесяціны ворыва і 1000 дзесяцін лесу. Гаспадарка Курча мела каля 100 кароў і 20 выязных коней, гадаваліся свінні, авечкі, птушка. На двары стала працавалі 17 сем'яў парабкаў. Ворыўныя землі і сенакосныя паплавы Курча апрацоўваліся мясцовымі сялянамі, якіх нялёгкае жыццё вымушала наймацца на падзённую працу з аплатай ад 15 да 50 капеек у дзень ці арандаваць зямлю на ўмовах “трэцяга снапа” – дзве трэці ўраджая забіраў пан. Асноўны прыбытак маёнтку прыносіла каровіна масла і садавіна, якія Курч выпраўляў на продаж у Петраград і па Дняпры ў Кіеў. Масла выпрацоўвалася на месцы, а садавіну даваў вялікі панскі сад.[6] На пачатак ХХ ст. вёска Вусце мела 88 двароў, каля 280 жыхароў і 261 дзесяціну зямлі. Побач з вёскай знаходзіўся фальварак Вусце Курчаў – 8 двароў, 94 жыхары, 587 дзесяцін зямлі, у тым ліку 200 дзесяцін лесу. У 1900 годзе панскім садаводам Д. Я. Лісоўскім закладзена алея з лістоўніц. 

З 1903 года пачынаюцца хваляванні вусцянскіх сялян. 16 верасня 1903 года начальнік магілёўскага губернскага жандарскага праўлення палкоўнік Палякоў даносіў у дэпартамент паліцыі: «По заявлению местных землевладельцев, как, напр., гг. Чачкова, Курча, генерала Рейна и др., усиливаются волнения крестьян, особенно такая перемена в настроении крестьянских умов сказалась в конце истёкшего лета и выразилась более рельефно в убийстве полицейского урядника Якушевича». Вясной 1905 года пачаліся забастоўкі сельскагаспадарчых рабочых маёнтка Вусце, спынілі працу і сяляне-падзёншчыкі. Да Курча было накіравана патрабаванне ўсталяваць 10-гадзінны працоўны дзень, павялічыць заробак падзёншчыкам да 50—75 капеек у дзень і сталым працаўнікам – на 2 рублі ў месяц, завесці разліковыя кніжкі, адмяніць урочную сістэму работ, ветліва абыходзіцца з работнікамі і інш.[7]

У 1918 годзе быў створаны саўгас “Вусце”. У 1919 годзе адчынена працоўная школа 1-й ступені, у якой у 1923 годзе настаўніца Л. Маеўская навучала каля 30 хлопчыкаў і дзяўчынак. У гэты час саўгас узначальвалі Базылёў, Д.Ф. Сабалеўскі, Аршанскі, Шандалесаў.

У 1930 годзе саўгас «Вусце» абвесціў сябе ўдарным. 5 студзеня 1931 году газета «Сельскагаспадарчы рабочы Беларусі» паведамляла: «У сац.абавязацельствах саўгаса “Вусце” разам з высокімі вытворчымі паказчыкамі знаходзіліся пункты, якія накіроўвалі калектывы на поўную ліквідацыю прагулаў і барацьбу з надзвычай неахайным стаўленнем да сельскагаспадарчай маёмасці».[8]

Былая кантора, пабудаваная ў 1947 годзе — самы стары на сёння будынак у Вусці

У 1938 годзе на базе саўгаса была створана сельскагаспадарчая доследная станцыя Інстытута сацыялістычнай сельскай гаспадаркі Акадэміі навук БССР. Гэта была першая доследная гаспадарка ў рэспубліцы. Тут праводзіліся доследы па выкарыстанні навуковых распрацовак ў практыцы гаспадарання. У 1938-1941 гадах тут працавалі навукоўцы А.Н. Урсулаў, В. І. Шэмпель, Т. І. Зянкевіч, В. І. Віткоўскі, К. Т. Старавойтаў, А. П. Абрамчук, П. Е. Пракопаў і іншыя. 

Саўгас “Вусце” напярэдадні вайны ўяўляў сабой гаспадарку свінаводчай скіраванасці з параўнальна невялікай зямельнай плошчай – каля 900 га ворыва. Натуральна, кармавых засеваў не было. Ураджайнасць зерневых не перавышала 7-8 цэнтнераў з гектару. У гэты час саўгас узначальвалі Фінкевіч (з 15 кастрычніка 1939 году), Лёшын (з 26 кастрычніка 1939 года), Нясцюк, Місюля.[9]

Помнік загінулым землякам

14 ліпеня 1941 года Вусце было занята адной з дывізіяў 47 матарызаванага корпуса 2-й танкавай групы вермахта. Гаспадарка доследнай станцыі амаль цалкам была знішчана, у тым ліку лабараторыя і ўсё абсталяванне, ворыўныя землі занядбаныя, на тэрыторыі вёскі размешчаны склады боепрыпасаў. Арганізаваць у Вусці партызанскую ці падпольную дзейнасць не ўяўлялася магчымым з-за вялікай шчыльнасці нямецкіх войскаў: Ворша моцна ахоўвалася як важны чыгуначны вузел, у Балбасава знаходзіўся нямецкі вайсковы аэрадром. Толькі 7 лістапада 1942 года партызан Павел Кунцэвіч ажыццявіў выбух на складах боепрыпасаў у Вусці, за што быў расстраляны. З 1941 па 1945 год на франтах і ў партызанах загінула 136 жыхароў вёскі.[10][11]

Пасля вайны на цэнтральнай сядзібе засталося толькі некалькі баракаў. Рабочыя і спецыялісты вярталіся з эвакуацыі, з савецкага тылу, з фронту. Яны рамантавалі і прыстасоўвалі пад жыллё старыя баракі, бункеры, гаспадарчыя пабудовы. Часам у адным пакоі жыло па 3-4 сям’і. Уцалела хатка, ў якой да вайны жыў дырэктар саўгаса. У ёй пасяліўся З. І. Баркоўскі – новы дырэктар станцыі. З першых дзён аднаўлення дзейнасці доследнай станцыі пачалося аднаўленне і будаўніцтва жылля. Вяскоўцы сабралі два дзесяткі коней. Працавалі на іх у асноўным жанчыны – А.В. Стафановіч, К.В. Бадзёрка, Е.А. Сачыўка, Х.С. Пуцкалёва. Яны вывозілі будаўнічы лес. Кожны новы дом быў крокам да аднаўлення вёскі. Ужо ў 1944-1945 гадах было пабудавана больш за 10 кватэр. Пад школу прыстасавалі барак, які захаваўся блізу сядзібы. Дзяцей у школе вучыла сталы педагог М. Ф. Крупень.

Шматфункцыянальны адміністрацыйны будынак (складаецца з сельскага савета, загса, бібліятэкі і Дома культуры)

Адразу пасля вызвалення раёна на доследнай станцыі “Вусце” пачалі збіраць і аднаўляць трактары і іншую сельскагаспадарчую тэхніку. З вялікім энтузіязмам працавалі механікі В.А. Лызлоў, Н.П. Кабанаў, Н.Т. Сямёнаў. У 1944 годзе яны сабралі першы трактар НАЦІ, а потым другі ХТЗ. Працавалі механізатары ўдзень і ўноч, і ўжо ў 1945 годзе апрацоўвалі ўсе ворыўныя землі. Яны былі зрытыя траншэямі і варонкамі, здаралася, што з зямлі выварочваліся бомбы, снарады. Шмат сілы і энергіі неабходна было, каб выраўняць поле. Праца на ферме таксама была нялёгкай, патрабавала вялізнага працалюбства і добрасумленнасці. У цяжкім 1946 годзе цялятніца К.В. Бадзёрка здолела захаваць усё пагалоў’е цялят і атрымаць добрыя давагі. Па ініцыятыве электрыкаў А. Дземянчонак і Т. Франкова ў Вусці была ўсталявана невялікая электрастанцыя на нафтавым рухавіку магутнасцю 15 кілават. У 1945 годзе пайшоў ток. Насельніцтва вёскі вельмі радавалася гэтаму невялікаму поспеху. 

За 1946—1950 гады была ўведзена ў эксплуатацыю 31 новая кватэра. У 1947 годзе быў пабудаваны двухпавярховы драўляны будынак для канторы з прыбудовай для клуба. У 1948 годзе пачынаецца будаўніцтва дарогі Вусце — Чэрвіна з абсадкай бярозамі. У 1950 годзе каля будынка тагачаснай канторы ўсталяваны бюст Леніна.

Вусцянскія жывёлаводы яшчэ ў 1950-х гадах надойвалі з кожнай каровы амаль па 5000 кілаграмаў малака. Значных вынікаў дасягнулі даяркі А. Палай, З. Галіна, В. Мядзведзева. Н. Мазурава. З вусцянскай пасекі збіралі 700-800 кілаграмаў мёду. У 1950 годзе ў гаспадарцы працавала 5 трактарыстаў, 4 кіроўцы, 1 камбайнёр. Яны апрацоўвалі 500 гектараў зямлі пад вытворчыя пасевы і доследы. 

У 1956 годзе доследная станцыя была пераўтворана ў эксперыментальную базу “Вусце”.

У 1955 годзе пачалося будаўніцтва вадаёмаў і плаціны. У хуткім часе з'явілася тры вадаёмы агульнай ўмяшчальнасцю больш 30 тысяч кубаметраў вады. Пабудаваны воданапорная вежа, вадаправод.

У 1950-х гадах уведзена ў эксплуатацыю 20 новых кватэр.

У 1966 годзе дырэктар эксперыментальнай базы “Вусце” З.І. Баркоўскі ўзнагароджаны ордэнам Чырвонага Сцяга, прысвоена званне “Заслужаны аграном БССР”. 

Цягам 1960-х гадоў у Вусці пабудаваны: дзіцячы садок на 50 месцаў, зернесховішча, кузня, майстэрня, сталоўка на 40 месцаў, стадыён на 400 месцаў, кацельня, лазня, 56 кватэр.

Вусцянская школа

У 1971 годзе эксперыментальная база “Вусце” налічвала 1468 адзінак пагалоўя, у тым ліку 508 кароў. Валавы надой малака складаў 16 410 літраў. Таксама тут займаліся вытворчасцю элітнага насення. Механізацыя знаходзілася на высокім узроўні: у 1973 годзе “Вусце” мела 41 трактар, 15 зернеўборачных камбайнаў, 4 бульбаўборачных, 9 сіласных касілак. 

8 сакавіка 1971 года дырэктару Баркоўскаму прысвоена званне Героя Сацыялістычнай працы за поспехі ў развіцці сельскагаспадарчай вытворчасці.

У першай палове 1970-х гадоў былі пабудаваны АТС, трохпавярховая лабараторыя, помнік “Землякам, загінуўшым у вайну 1941-1945 гадоў”.[12]

Будынак Інстытута ільна Акадэміі навук Беларусі

У 1977 годзе пабудаваны Палац культуры з глядацкім залам на 400 месцаў. Тут таксама знаходзіліся бібліятэка, музычная школа, памяшканне сельскага савета. У адным блоку і трохпавярховы адміністрацыйны будынак з кабінетамі для кіраўнікоў гаспадаркі і спецыялістаў. У 1970-х гадах здадзена ў эксплуатацыю 42 новыя кватэры. 

З 1981 года эксперыментальнай базай «Вусце» кіруе Бельскі. У гэты час скончана будаўніцтва новай школы. Пабудавана 25-метровая воданапорная вежа. Праведзена цеплатраса. Пабудавана 4 кватэры.

З 1982 году пачынае сваю працу мясцовы музей. Яго стваральнік, М. М. Дзятлоўскі, праводзіць вялікую арганізатарскую працу, збірае дакументы, экспанаты, фатаздымкі і іншыя матэрыялы, агулам больш за 3000 экспанатаў. Экспазіцыя ўключала наступныя раздзелы: побыт нашых продкаў, рэвалюцыйныя і ваенныя падзеі, навуковыя і спартыўныя дасягненні, культура, нумізматыка, дары мораў і акіянаў.

У 1984 годзе дырэктарам эксперыментальнай базы «Вусце» прызначаны Іван Антонавіч Голуб. Ён ажыццявіў вялікую арганізатарскую і гаспадарчую працу па развіццю жывёлаводчай галіны. У выніку ў 1987 годзе надоі павялічыліся больш чым на 195 кілаграмаў ад каровы. У гаспадарцы налічвалася больш 3600 галоў буйной рагатай жывёлы. З'явіўся будаўнічы кааператыў.[13]

У 2001 годзе на базе вусцянскага лабараторнага корпуса створаны Інстытут ільна Акадэміі навук Беларусі. Ім кіруе І. А. Голуб. 

  • 1705 год — 10 двароў
  • 1782 год — 40 двароў, 292 жыхары
  • пачатак XX ст. — 96 двароў, 374 жыхары
  • 1996 год — 345 двароў, 942 жыхары
  • 1999 год — 893 жыхары
  • 2010 год — 783 жыхары

На базе Вусцянскага Дома Культуры дзейнічае Народны ансамбль народнай музыкі і песні «Гагарынскiя музыкi»

Вядомыя ўраджэнцы і жыхары

[правіць | правіць зыходнік]
  • Сцяпан Іосіфавіч Курч (1850—1906) — расійскі генерал-маёр беларускага паходжання, ваенны цэнзар Віленскай ваеннай акругі, камандуючы 50-й брыгадай
  • Мікола Садковіч (1907—1968) — беларускі празаік, кінарэжысёр і кінадраматург, міністр кінематаграфіі БССР

Зноскі

  1. Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7 (DJVU).
  2. Каласоўскі Ю. Археалагічныя помнікі Аршаншчыны жалезнага веку // Памяць: Орша. Аршанскі раён. Т.1., - Мн., 1999
  3. Паданьне пра вёску Вусьце запісаў М.М. Дзятлоўскі паводле апавяданьня В.Г. Папковай, 1888 г.н., жыхаркі вёскі Яромкавічы.
  4. НГАБ у Мінску, ф. 1775, воп. 1, спр. 1, с. 491
  5. Расійскі дзяржаўны архіў старажытных актаў. ф. 1355, воп. 1, спр. 715
  6. Дадзеныя па XVIII-ХІХ стст. прадастаўленыя доктарам гіст. навук Я.К. Анішчанкам, Інстытут гісторыі НАН РБ
  7. Гарбкоў А. Сялянскі рух на Аршаншчыне ў 1905—1907 гадах // Ленінскі прызыў,  23 снежня 1965 году.
  8. "Сельскагаспадарчы рабочы Беларусі", нумар за 5 студзеня 1931 году.
  9. Экспериментальная база «Устье» (сост. П.М. Шкель, Ф.Х. Легченко), Мн., 1973
  10. "Орша в Великой отечественной войне 1941-1945", Орша., 1994
  11. Подзвіг партызана Кунцэвіча // Нац. Архіў РБ, ф. 4855, воп.1, спр.10, арк.19
  12. "Экспериментальная база «Устье»" (сост. П.М. Шкель, Ф.Х. Легченко), Мн., 1973
  13. "Экспериментальная база «Устье»" (под ред. В.Г. Ференца), Мн., 1988
  • Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4. — С. 296. — 480 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0090-0.