Гаўмата

Гаўмата
Прамалёўка Бехістунскага рэльефу, які паказвае трыумф Дарыя над магам Гаўматам (ляжыць) і 9-ю мяцежнымі «царамі». За спінай цара — целаахоўнік і ваяр з атрада «несмяротных». Канец VI ст. да н.э.
Шахіншах Персіі 11 сакавіка 522 да н.э. — 29 верасня 522 да н.э.
Папярэднік	Камбіз II
Пераемнік	Дарый I
Фараон Егіпта 11 сакавіка 522 да н.э. — 29 верасня 522 да н.э.
Папярэднік	Камбіз II
Пераемнік	Дарый I
Нараджэнне	VI стагоддзе да н.э. Пасаргады, Pasargad County[d], Фарс, Іран
Смерць	522 да н.э. Пасаргады, Pasargad County[d], Фарс, Іран
Род	Ахеменіды?
Бацька	Кір II Вялікі
Маці	Касандана?
Жонка	Атоса
Веравызнанне	зараастрызм
Дзейнасць	манарх

Гаўмата (або Ілжэбардыя; ? — 29 верасня 522 да н.э.) — персідскі цар у 522 да н.э.. Паводле афіцыйнае версіі, выкладзенай Дарыем I на Бехістунскай скале, Гаўмата, мідыйскі маг (жрэц), скарыстаўшыся адсутнасцю Камбіза II, які быў на чале свайго войска ў Егіпце, 11 сакавіка 522 да н.э. узняў паўстанне і 2 красавіка захапіў уладу ў свае рукі. Каб абгрунтаваць свае правы на пасад, Гаўмата выдаў сябе за Бардыю — малодшага брата Камбіза, забітага апошнім яшчэ да свайго паходу ў Егіпет.

Гаўмата ў кароткі тэрмін авалодаў большай часткай Дзяржавы Ахеменідаў. Ужо ў месяцы аяру (красавік — май) у Вавілоне сталі датаваць дакументы яго кіраваннем. Камбіз рушыў свае войскі супраць паўстанцаў, але загінуў пры вельмі загадкавых абставінах у канцы красавіка 522 да н.э. Да 1 чэрвеня Гаўмата атрымаў усеагульнае прызнанне ў народаў Ахеменідскай дзяржавы.

Кіраванне

Афіцыйная версія, выкладзеная ў Бехістунскім надпісе

Вось як выкладае гэта Бехістунскі надпіс, напісаны на скале на трох мовах (старажытнаперсідскай, акадскай і эламскай) па загаду і ад імя Дарыя I:«Кажа цар Дарый: нехта імем Камбіз, сын Кіра, з нашага роду, быў тут царом. Гэты Камбіз меў брата, па імі Бардыя, ад аднаго бацькі і аднае маці. Камбіз забіў гэтага Бардыю. Калі Камбіз забіў Бардыю, народу было невядома, што Бардыя забіты. Затым Камбіз пайшоў у Егіпет. Калі Камбіз пайшоў у Егіпет, народ абурыўся, хлусня распаўсюдзілася ў краіне, як у Персіі, так і ў Мідыі, роўна як і ў іншых краінах. Быў чалавек, маг, па імі Гаўмата, які паўстаў у Пішыявада, ля гары Аракадрыш; адтуль ён пачаў бунт. У месяцы віякне, 14 чысла (11 сакавіка 522 да н.э.) ён абурыўся. Народу ён ілгаў, кажучы: „Я — Бардыя, сын Кіра, брат Камбіза“. Тады ўвесь народ адпаў ад Камбіза да яго, і Персія, і Мідыя, і іншыя краіны. Ён захапіў уладу; гэта было 9 гармапада (2 красавіка). Тады Камбіз памёр, забіўшы сябе… Гэтая ўлада, якую чараўнік Гаўмата адрынуў у Камбіза, здаўна належала нашаму роду. Затым Гаўмата адабраў у Камбіза і Персію, і Мідыю, і іншыя краіны; ён прысвоіў іх сабе і стаў царом. Не было ніводнага чалавека, ні перса, ні мідзяніна, ні з нашага роду, які бы адабраў уладу ў гэтага мага Гаўматы. Людзі вельмі баяліся яго: ён мог пакараць смерцю шматлікіх людзей, якія некалі ведалі Бардыю, каб яны не пазналі, што ён не Бардыя, сын Кіра. Ніхто не адважваўся штосьці сказаць аб Гаўмаце-магу, пакуль я не прыбыў. Тады я памаліўся Ахурамаздзе аб дапамозе. Ахурамазда паслаў мне дапамогу. У месяцы багаядышы, 10 чысла (29 верасня 522 да н.э.), я з нешматлікімі людзьмі загубіў гэтага Гаўмату і яго знатнейших прыхільнікаў. Ёсць крэпасць Сыкаяўватыш, у вобласці, названай Нісая, у Мідыі, — там загубіў я яго і забраў у яго ўладу. Воляй Ахурамазды я стаў царом; Ахурамазда ўручыў мне царства. Уладу, аднятую ў нашага роду, я вярнуў і паставіў яе на належнае месца, як было раней. Храмы, разбураныя чараўніком, я аднавіў, народу выгады, статкі і жыллё — хаты, аднятыя Гаўматам, я вярнуў. Я вярнуў народу яго ранейшае становішча, як у Персіі, так і ў Мідыі, так і ў іншых краінах. Я вярнуў, што было аднята. Воляю Ахурамазды я ўсё гэта здзейсніў. Я працаваў, каб вярнуць нашаму дому яго ранейшае становішча, як было здаўна, я імкнуўся (пракласці) па волі Ахурамазды, як калі б Гаўмата не ўхіляў нашага дому».

Бехістунскі надпіс, які распавядае сярод іншага аб справе Гаўматы

З Бехістунскага надпісу відаць, што пераварот Гаўматы быў не чым іншым, як мідыйскай рэакцыяй, накіраванай супраць улады персаў — Ахеменідаў. Справа ў тым, што Дарый I у сваім надпісе звычайна называе этнічную прыналежнасць сваіх супернікаў («вавілонец», «армянін», «эламіт» і г. д.). Таму натуральна выказаць здагадку, што калі цар кліча Гаўмату «магам» (магі былі адным з мідыйскіх плямёнаў, з ліку якіх пастаўляліся жрацы, якія зваліся таксама магамі), дык ён мае на ўвазе ў першую чаргу этнічную прыналежнасць паўстанца і ўжо ў другую чаргу — прыналежнасць Гаўматы да жрэцкага саслоўя. Аб гэтым сведчыць тэкст вавілонскай версіі Бехістунскага надпісу, дзе галоўны супернік Дарыя прама названы «мідыйцам, па імі Гаўмата, магам». Цікава, што ў гэтай версіі, у адрозненне ад персідскага і эламскага варыянтаў, у якіх гаворыцца, што Гаўмата зрабіў мяцежнай Персію, дададзена — «і Мідыю». Такім чынам, пераварот Гаўматы быў мідыйскай рэакцыяй супраць панавання персаў. Толькі прамідыйскай палітыкай варта растлумачыць жаданне Гаўматы атачыць сябе даверанымі людзьмі і сам факт перанясення рэзідэнцыі мага з Персіды ў Мідыю. Антычныя аўтары таксама не сумняваліся ў тым, што захоп улады Гаўматам азначаў пераход яе ў рукі мідыйцаў.

Развіццё падзей паводле Герадота

Прыблізна праз семдзесят гадоў пасля мяцяжу Герадот запісаў вестку аб гэтым перавароце ў тым выглядзе, у якім яна хадзіла тады па Азіі, а можа быць, і паводле перадачы Запіра, праўнука Мегабіза, удзельніка падзеі — аднаго з сямі вяльможаў, паплечнікаў Дарыя I. Гэты Запір, перабегшы да грэкаў і пасяліўшыся ў Афінах, дзяліўся з Герадотам звесткамі з паданняў свайго роду, які належаў да ліку найбольш шляхетных і блізкіх да двара, а таму мог паведаміць і шматлікія падрабязнасці, вядомыя пры двары. Цалкам магчыма, што імя брата самазванца і яго натхніцеля Πατιζεινης (Патызіт), паведамленае Герадотам, з’яўляецца ўскосным доказам таго, што гісторык атрымліваў звесткі ад Запіра, бо гэта не імя, а тытул першага міністра («патыкшаятыя», рэгент, адгэтуль турэцкае падзішах). Герадот прыняў тытул за ўласнае імя.

Герадот таксама, як і Бехістунскі надпіс, кліча самазванцам чараўніка, аднаго з двух братоў, пакінутых Камбізам для кіравання палацам і былых у ліку тых нешматлікіх, якія ведалі аб забойстве Бардыі. Самазванец таксама завецца Бардыем (у Герадота — Смердыс) і быў падобны да яго тварам; брат яго Патызіт быў галоўным віноўнікам бунту; ён пасадзіў Смердыса на пасад і разаслаў паўсюль вяшчальнікаў, асабліва да войскаў, з загадам прысягаць самазванцу. Слых дайшоў да Камбіза, які рушыў з Егіпта назад у Персію, каб здушыць мяцеж, але па дарозе памёр. Смердыс жа цалкам авалодаў становішчам і замацаваўся на пасадзе. Каб утрымаць заваяваныя народы ад паўстанняў, ён адмяніў на 3 гады падаткі і воінскія павіннасці. Унутраная палітыка Смердыса была накіравана на знішчэнне прывілеяў персідскай радавой шляхты і яе пануючага становішча ў эканоміцы і грамадстве. Дзякуючы гэтаму Смердыс карыстаўся вялікай папулярнасцю і падтрымкай шырокіх народных масаў, як у самой Персіі, так і ў іншых падуладных персам краінах.

Аднак Смердыс ніколі не выходзіў з палацу і не паказваўся перад народам. Гэта выклікала сумневы ў аднаго шляхетнага перса Атана, дачка якога раней была жонкай Камбіза, а пасля смерці апошняга, як і іншыя гарэмныя жанчыны, перайшла ва ўласнасць Смердыса. Ён папрасіў дачку высветліць, ці сапраўдны цар. Ён высветліў, што ў мага Смердыса павінны быць адрэзаныя вушы як пакаранне за злачынства. Яго дачка, калі наступіла яе чарга праводзіць ноч з царом, таемна абмацала яго і выявіла, што ў цара няма вушэй. Персы такім чынам даведаліся, што Смердыс — не сын Кіра, а іншы чалавек, і арганізавалі змову. Смердыс і яго брат былі забіты змоўшчыкамі, прадстаўнікамі сямі найшляхотнейшых родаў персідскай арыстакратыі. Пасля перавароту адбылося масавае знішчэнне магаў. Кіраўнік змовы Дарый стаў царом.

Ці мог Гаўмата быць сапраўдным Бардыем?

Акрамя Бехістунскага надпісу і Герадота, аб перавароце Гаўматы распавядаюць яшчэ ў розных варыяцыях Эсхіл, Ктэсій і Пампей Трог (у перадачы Юстына). За выключэннем Эсхіла, сучасніка самога Дарыя, усе антычныя аўтары ўслед за Бехістунскім надпісам клічуць Гаўмату магам. У Юстына гісторыя Лжэбардыі перадаецца паводле Герадота, але, акрамя таго, з нейкай добрай крыніцы паведамляецца імя самазванца ў форме Каматыс, блізкай да персідскага Гаўмата.

Некаторыя гісторыкі схільныя бачыць, што версія пра Гаўмату ілжывая і што да ўлады праўда прыйшоў Бардыя, якога Камбіз ніколі не забіваў. На карысць гэтай тэорыі можа служыць тое, што Герадот не кажа ні слова аб сваяцтве Дарыя з Ахеменідскай дынастыяй — Дарый толькі намеснік Персіды і атрымаў пасад толькі дзякуючы хітрасці свайго канюшага, які прымусіў каня Дарыя заржаць раней за коней іншых удзельнікаў змовы. (Змоўшчыкі дамовіліся, што чый конь першым заіржэ на світанку, той і стане царом над іншымі). Да таго ж персідская народная традыцыя адмаўляла праўдзівасць сцвярджэнняў Дарыя, што да яго на троне сядзеў Ілжэбардыя. Масы персідскага народа, як, зрэшты, і народы іншых краін Ахеменідскай дзяржавы, былі перакананыя, што над імі валадарыў сын Кіра Бардыя, якога Дарый для сваіх мэтаў назваў магам Гаўматам. Гэта пацвярджае і ўсеагульнае паўстанне народаў усяе Ахеменідскай дзяржавы, з якім Дарый сутыкнуўся пры ўступленні на пасад. Ствараецца ўражанне, што Дарый быў узурпатарам, які для ўмацавання сябе на пасадзе прыдумаў і гісторыю звяржэння самазванца, і сваю генеалогію, якая ўзводзіць яго да продкаў Кіра II і Камбіза. Але з гэтым нельга пагадзіцца. Бехістунскі надпіс — першы важны афіцыйны персідскі тэкст — як бы знарок складзены на трох мовах для ўсеагульнага азнаямлення, на самай люднай дарозе царства, паміж дзвюма сталіцамі Вавілонам і Экбатанай, дзе ён быў змешчаны на вышыні, даступнай для чытання; акрамя таго, на папірусе ён быў разасланы па ўсёй дзяржаве на арамейскай мове; гэта адбылося праз які-небудзь дзясятак гадоў пасля апісанай падзеі, калі яшчэ яе памяталі як сучаснікі, так і відавочнікі. Наўрад ці ўзурпатар мог так бравіраваць свядомай хлуснёй. Акрамя таго, у свіце Дарыя былі такія заслужаныя паплечнікі Кіра, як Гобрый; яго галоўнай жонкай, якая мела на яго велізарны ўплыў, была дачка Кіра — Атоса, якая спачатку была за сваім братам Камбізам, потым дасталася Гаўмаце, а пасля звяржэння апошняга адышла Дарыю. Так што адмысловых падстаў сумнявацца ў прыналежнасці Дарыя да Ахеменідаў, роўна як і ў іншых паказаннях Бехістунскага надпісу, няма.

Кіраванне Гаўматы працягвалася меней за 7 месяцаў.

Ахеменіды?
Папярэднік: Камбіз II	персідскі цар 522 да н.э.	Пераемнік: Дарый I
	фараон Егіпта 522 да н.э.

Гл. таксама

• Бардыя

Літаратура

• Бехистунская надпіс Дарыя I Архівавана 29 верасня 2013.
• Герадот. Гісторыя. Кніга III, Раздзелы 61—79
• Тураев Б. А. История древнего Востока / Под редакцией Струве В. В. и Снегирёва И. Л. — 2-е стереот. изд. — Л.: Соцэкгиз, 1935.
• Дандамаев М. А. Мидия и Ахеменидская Персия // История древнего мира / Под редакцией И. М. *Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С. Свенцицкой. — Изд. 3-е, испр. и доп. — М.: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1989. — Т. 2. Расцвет древних обществ.
• Дандамаев М. А. Политическая история Ахеменидской державы.. — М.: Наука, 1985.